ТҮРКІ КЕЗЕҢІНІҢ ҒАЛЫМДАРЫ МЕН ОЙШЫЛДАРЫ.

Қ азақ халқ ының осы ө зіндік дү ниетанымдық, сана-сезімдік кө зқ арастары тү рлі тарихи кезең дерде ө мір сү рген ұ лы ойшылдар мен жыршы-жыраулардың, ағ артушы-қ оғ ам қ айраткерлерінің шығ армашылық ең бектерінде кө рініс алады. Егер, Ә бу-Насыр ә л-Фараби қ оғ ам дамуының, ә леуметтік ө мірдің, этикалық қ асиеттердің кө птеген мә селелеріне тоқ талып, «мә ртебелі мемлекеттің болуы, ондағ ы халық тың бақ ытты, алаң сыз ө мір сү руі ел басшысына байланысты,...жан-жақ ты білімі бар, ә діл, инабатты, мейірімді, жақ сылық қ а жаны қ ұ мар, жамандық тан жаны жиренетін, жұ ртымен санаса білетін адам ел басқ арса, халық тың қ адір-қ асиеті артады, хал жағ дайы жақ сы болып, кө сегесі кө гереді», деп ой тү йіндесе, Жү сіп Баласағ ұ н ө зінің «Қ ұ тты білік» дастанында қ арапайым халық тан бастап, тү рлі дә режедегі ә леуметтік топтардың, тү рлі кә сіп иелерінің мінез-қ ұ лық нормаларының, қ оғ амда алатын орындарының қ андай болуы керектігіне тоқ талады.

Жү сіп Баласағ ұ ни XIғ. (1021–1075 жж.) «Қ ұ тты білік» дастанын дайындауғ а 30 жылын арнап, 1 жарым жылда жазып шық қ ан (1069 ж.). Дастанда ө мір сү рген ортаның шындығ ы, ә леуметтік топтың қ оғ амдық тү сінігі мен саяси тұ жырымы берілген. Бақ ытты болудың негізі – білім деп тү йіндейді. Баласағ ұ ни ең бегін Сү леймен Арслан ханғ а сыйғ а тартып, Ұ лы хас-хажип атанғ ан. Қ ожа Ахмет Иассауи XII ғ. (1103–1167 жж.) Орта ғ асырлардағ ы қ азақ поэзиясының сопылық бағ ытын дамытқ ан тұ лғ а. Ахмет Иассауи XII ғ асырда ө мір сү рген. Ө мірінің кө бі Сайрам мен Иасыда (Тү ркістан) ө теді. Бұ хара қ аласында діни білім алғ ан ол, Тү ркістан қ аласында ислам дінін уағ ыздайды. Бұ л кез Қ азақ стан жерін ислам дінінің жаң адан тарала бастағ ан уақ ыты болатын. Қ ожа Ахмет Иассауидың басты шығ армасы «Диуани хикмат» (Даналық жайындағ ы кітап) 4 томнан қ ұ ралғ ан. Ол 63 жасқ а, яғ ни Пайғ амбар жасына жеткеннен кейін ө зінше о дү ниеде ө мір сү реді. Жер асты қ апаста қ алғ ан ө мірін ө ткізеді. Ахмет Иассауи ө зінің ұ стазын Арыстан бабты қ атты қ ұ рметтеген. XIV ғ асырда Ақ сақ Темір Тү ркістан қ аласындағ ы Қ ожа Ахмет Иассауидің бейітінің басына ү лкен мазар салғ ызғ ан. Сондық тан бұ л жер мұ сылмандардың «екінші Меккесі» аталғ ан. «Мединеде Мұ хаммед, Тү ркістанда Қ ожа Ахмет» деген сө з содан қ алғ ан.

Махмұ т Қ ашғ ари XIғ. (1030–1090 жж.) 1072–1074 жылдары жазылғ ан «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» («Тү рік тілдерінің сө здігі») атты ең бегі тілтану ғ ылымына ү лкен ү лес қ осты. Бұ л шығ арма – тү ркі тілдес халық тардың тұ рмыс-тіршілігі, ә дет-ғ ұ рып, тілі туралы тарихи дерек. Тү ркі тілдес халық тардың энциклопедиясы атанды. Бұ л ең бек ғ алым А. Егеубайдың аударуымен 1997–1998 жж. қ азақ тілінде жарық кө рді. Ә бу Райхан ә л-Бируни X-XI ғ ғ. (973–1050 жж.) 973 жылы Хорезм орталығ ы Қ ият қ аласының маң ында туғ ан. Ол – математик, физик, геолог, философ, астроном, этнограф, ақ ын, энциклопедиялық білімі бар ғ алым. Орта ғ асырдағ ы ғ ылымда араб, парсы, грек тілдерін мең герген 22 жастағ ы Бирунидің аты шарық тағ ан, 150-ден астам кітаптың авторы. Дү ниенің гелицентрлік жү йесін, дененің Жерге тартылысын, Жердің кү нді айналатынын Бируни Галилей, Коперник, Ньютон сияқ ты ортағ асырлық батыс ғ алымдарынан 500–600 жыл бұ рын айтқ ан. Хорезмде билік қ ұ рғ ан Ғ азнаның қ ол астында 33 жыл ең бек етеді. 600-ден астам қ аланың координаттарын анық тап шығ арады жә не глобус жасайды. «Астрономиялық кілт», «Ежелгі халық тардың хронологиясы», «Минералдардың сыбағ алы салмағ ын табу ережелері» атты ең бектерді жазады. Ә бу Насыр Ә л-Фараби IX-X ғ. (870–950 жж.) Орта ғ асырдағ ы ұ лы ойшыл Ә бу Насыр Ә л-Фараби Сырдария ө зенінің жағ асында орналасқ ан Отырар (Фараб) қ аласында 870 жылы дү ниеге келген. Толық аты-жө ні – Ә бу Насыр Мұ хаммед ибн Узлағ Тархан. Асқ ан білімділігімен «Шығ ыстың Аристотелі» атанғ ан энциклопедист ғ алым Ә л-Фараби Бұ хара, Самарқ ан, Дамаск, Бағ дат, Александрия қ алаларында ө з білімін жетілдірген. Ол – философ, математик, тарихшы, физик, астроном, асқ ан дарын иесі. Араб, грек, парсы тілдерін еркін мең герген. Архимед, Аристотель, Евклид, Пифагор ең бектерін зерттеген. Александрия, Отырар кітапханаларынан нә р алғ ан. Оның ә йгілі «Ғ ылымдар энциклопедиясы», «Ғ ылымдардың шығ уы», «Жұ лдыздар бойынша болжаулар», «Мә селелердің тү пкі мазмұ ны», «Вакуш туралы трактат» т. б. ең бектері тамаша ғ ылыми жетістіктер екені белгілі. Қ ыпшақ тайпасынан шық қ ан ұ лы ойшыл Ә л-Фараби 950 жылы Дамаск (Шам) шаһ арында қ айтыс болды