Арлұқ қағанатынытың тарихы

Этносаяси тарихы: Vғ. Жазылғ ан деректерде қ арлұ қ тарды «бұ лақ тар»(болаттар) деп атағ ан.Олардың мекені: Алтай-Балқ аш кө лінің шығ ыс жағ алауы.VIIғ.ортасы-бұ лақ, шігіл, ташлық тайпалары бірігіп, қ арлұ қ бірлестігін қ ұ рды.Бірлестіктің билеушісі-елтебер.742ж.-қ арлұ қ тар ұ йғ ыр жә не басмыл тайпаларымен бірігіп Шығ ыс Тү рік қ ағ анатына қ арсы кү ресіп, тү ріктерді жең ді.Шығ ыс Тү рік қ ағ анатының орнына Ұ йғ ыр қ ағ анаты (744-840ж.) қ ұ рылды. VIIIғ. Ортасы (746ж.)-қ арлұ қ тар ұ йғ ырлардың қ ысымымен Жетісуғ а кө шті. 756ж. қ арлұ қ қ ағ анаты қ ұ рылды.Астаналары-Суяб, Тараз.Территориясы: Жетісу, (Шу мен Талас ө зені, Батыс Тянь-Шань, Ферғ ана, Сырдария маң ы).766-775ж.қ арлұ қ тар Қ ашқ арияны жаулады.

Қ арлұ қ қ ағ анатының билеушісі-жабғ у, 840ж. бастап қ ағ ан.Қ арлұ қ тар 791ж.ұ йғ ырлардан, 812 ж.арабтардан жең іліп, Ұ йғ ыр қ ағ анатының тә уелділігін қ айта мойындады.840ж.Ұ йғ ыр қ ағ анаты Енисей қ ырғ ыздарының соқ қ ысынан қ ұ лағ аннан кейін Білге қ ұ л –Қ ыдырхан ө зін қ ағ ан деп жариялап, қ арлұ қ тар бостандығ ын мә лімдеді. Қ арлұ қ тар жайында араб жә не парсы деректерінен білеміз. Араб географы Ә л- Маруази (XII) қ арлұ қ тардың қ ұ рамында 9 тайпа болғ андығ ын дә лелдейді.Сонымен қ атар соғ ды жә не оғ ыз тайпаларының бір бө лігі де енген.Қ арлұ қ тар тілі-тү рік тілі.Араб геогр. Ибн-Хаукаль (Xғ.) дерегінде кө рсеткендей, қ арлұ қ жерін батыстан шығ ысқ а қ арай жү ріп ө ту ү шін отыз кү н керек.Xғ.Қ азақ станның ү лкен бө лігі оның территориясын қ ұ рады: Жоң ғ ар Алатауы, Сырдарияның орта ағ ысы, Балқ аш Ыстық кө л, Іле, Шу, Исфиджаб, Отырар тө ң ірегі.Қ арлұ қ тардың 25 қ аласы мен елді мекендері болғ ан: Тараз, Қ ұ лан, Мерке, Атлах, Барысхан, Талғ ар т.б.IXғ.аяғ ы-саманилер Исфиджабты басып алып, Таразды қ оршады. Белгісіз автор «Худуд ә л-аламның» хабарына қ арағ анда, Суяб сияқ ты ірі қ алалардан 3000 – ғ а дейін жасақ тар қ ұ рылатын. Қ ағ анның ордасы Тараздан Қ ашқ арғ а кө шірілді.Тараз халқ ы ислам дінін қ абылдады.Қ арлұ қ тар ақ сү йектерінің кө пшілігі екінші астана-Баласағ ұ нда тұ рды.Саманилерге қ арсы кү ресті Қ адырханның балалары: Базар Арслан мен Оғ ұ лшақ жү ргізді.Қ арлұ қ тайпалары Жетісуда 200ж. билік қ ұ рды.

Қ ағ анаттың ә лсіреуінің себептері: Ішкі тартыстар; Жайылым жер ү шін кү рес.940ж.-Қ ашғ ардың тү рік билеушілері Баласағ ұ нды жаулап алып, Қ арлұ қ қ ағ анаты ө мір сү руін тоқ татты.Шаруашылығ ы, мә дениеті: Қ арлұ қ тардың кө пшілігінің басты кә сібі кө шпелі мал шаруашылығ ы болды.Кө шпелілер маусымдық жайылымның бірінен соң біріне ауысып, ұ зақ уақ ыт кө шіп жү рді.Суы мол ө зен жағ алауларында, шө бі қ алың жерлерде қ оныстанғ ан.Кейбір топтары қ ыс Жайық пен Жемнің арасын қ ыстап, жаз Ертіс жағ асын жайлап жү рді. Орта ғ асыр авторлары қ арлұ қ тардың жылқ ы, қ ой, ешкі, сиыр, ө гіз, тү йе ө сіргендігін айтады.Олардың шаруашылығ ында қ ой ө сіру аса маң ызды рө л атқ арды.Кө шпелі шаруашылық та жылқ ы ө сірудің аса маң ызы болды.Жылқ ы соғ ысқ а, аң аулауғ а пайдаланылды.Ет пен сү т тамақ болғ ан, ал жү нінен киіз, киім, кілем жә не басқ а бұ йымдар жасағ ан.Қ арлұ қ тардың кү нкө ріс кә сіптерінің бірі аң аулау болғ ан.Қ арлұ қ тардың кейбір топтары, ә сіресе кедейлері Сырдариядан, Ертістен жә не басқ а ө зенднрден балық аулағ ан.Кедейленген қ ауым мү шелері отырық шылық қ а кө шеді.Отырық шылар егін салды, кө бінесе тары егетін болды.Қ арлұ қ тарда ү й кә сіптері мен қ олө нердің ең дамығ ан тү рі-мал ө німдері мен шикізаттарын ө ң деу жә не қ айта ө ң деу болды.Малдың терісінен ә р тү рлі аяқ киім, ыдыс, садақ тың қ аптамасы, қ орамсақ т.б. заттар жасалынды.Қ ауымның қ атардағ ы мү шелері де ө здеріне қ ажетті заттарды ө здері жасады.Қ арлұ қ тардың қ оныстарында қ ұ мырашылық ө ндірісі де ө ркендеді.Бұ ғ ан қ оса олар мекендеген террит. Темір, кү міс, алтын, т.б. асыл тастарды ө ндірді.Алтын мен кү містен сә ндік бұ йымдар жасалды.Қ олө нердің дамуын археологиялық материалдар кө рсетеді.

12. Қ имак мемлекеті: этносаяси тарихы жә не шаруашылығ ы. Қ ытай деректемелерінде кө рсетілгендей (Кимектер) Қ имақ тар тарихы VII ғ асырдан басталады. Ондағ ы аталатын яньмо тайпасы зерттеушілердің шамалауы бойынша кимек тайпасы болып саналады. Қ имақ тар туралы тарихшы ғ алым Б.Кө мековтың жазғ ан ең бектері оқ ырман қ ауымғ а белгілі. Бұ л оқ у қ ұ ралында оның ең бектері негізінен тү ркі дә уіріне арқ ау болып отыр. Қ ытай тарихнамасының негізін қ алаушы Сыма Цянның жазуы бойынша солтү стік Моң ғ олия жерін мекендеген тайпалардың ішінде қ имақ тардың қ ұ рамына кірген қ ыпшақ этнонимі болғ ан. Кү лтегін ескерткішіндегі «татаба» тайпасы қ имақ тайпасы деген пікір орын алып жү р. Қ имақ тар туралы басты хабарлар 9-11 ғ араб-парсыдеректерінде кө п кездеседі. 9 ғ асырдың 1 жартысында ө мір сү рген араб тарихшысы Абул Валид Мухаммад ә л-Азракидің «Меке қ аласының жылнамасы» атты ең бегі. Бұ л ең бекте Отырардағ ы қ арлұ қ жағ буының қ имақ еліне қ арай қ уып жіберілгендігі хабарланғ ан. Бұ л хабардан Отырар аймағ ына арабтардың келе бастағ андығ ы байқ алса, екіншіден қ имақ елінің 8 ғ ө зінде белгілі бола бастағ андығ ын білдіреді. Қ имақ тар туралы мұ ндай хабарларда Тамим ибн Бахар, ә л-Джахиз, Ибн Хордадбех, Ә л-Истахри, Ибн Хаукә л сияқ ты мұ сылман авторлары қ алдырғ ан. Теле тайпаларының бірі болғ ан яньмолар (кимектер) VII ғ асырдың бас кезінде Солтү стік Моң ғ олияны мекендеген, ал VII ғ асырдың ортасына таман кимектер Алтай тауларының солтү стігі мен Ертіс ө ң іріне кө шіп барады. Кимек тайпаларының басшысы " шад татұ қ ” деп аталғ ан. VIII ғ асырдың екінші жартысы – IX ғ асырдың басында кимек тайпалары ү ш бағ ытта: солтү стік-батыста Оң тү стік Оралғ а, оң тү стік-батыста Сырдария аң ғ арымен Оң тү стік Қ азақ станғ а, оң тү стікте Солтү стік Шығ ыс Жетісу аймағ ына қ арай қ оныс аударады. 766 жә не 840 жылдар аралығ ында кимектер Батыс Алтай, Тарбағ атай мен Алакө л ойпатының жерлерін жайлап, Шығ ыс Тү ркістанды мекендейтін тоғ ыз оғ ыздардың теріскей шебіне дейін жетеді. Осы кездері жеті тайпадан: эймур, кимек, қ ыпшақ, татар, баяндү р, ланиказ, ажлардан тұ ратын кимек федерациясы қ ұ рылды. Кимек тайпаларының басшысы " байгу” (жабғ ы) деп аталады. Бұ л атақ ө зінің лауазымдық дә режесі жағ ынан шадтан жоғ ары болғ ан. IX ғ асырдың бас кезінде кимектер Сырдарияғ а қ арай жылжиды. Бұ л жерде олар қ арлұ қ тармен одақ тасып, Сырдария бойындағ ы жә не Арал ө ң іріндегі қ аң ғ ар-печенег тайпаларын талқ андайды. Печенегтерді бұ л жерлерден ығ ыстырып, осында қ оныс аударғ ан оғ ыз тайпаларына оларды батысқ а қ арай қ уып жіберуге пә рменді кө мек береді. Мемлекет ішінде тайпалар ақ сү йектерінің ө кілдерінен билеушілерді тағ айындап отырғ ан. Қ имақ тардың этникалық қ ұ рамы туралы алғ ашқ ы хабар Гардизидің «Зайн-ә л-акбар» атты ең бегінде аң ыз тү рінде кездеседі.IX ғ асырдың аяғ ы – X ғ асырдың бас кезінде, яғ ни Кимек қ ағ анатының қ ұ рылғ ан уақ ытынан бастап, олардың ханы тү ріктердің ең жоғ арғ ы лауазымы хакан деп аталғ ан, немесе хандардың ханы деген мағ ынаны білдіреді. Хаканнан кейінгі билік Қ имақ мемлекетінің қ ұ рамына енген тайпалар бірлестігін басқ арғ ан жабғ улардың қ олында болғ ан. Олардан кейінгі жеке-жеке ру-тайпаларды шад-тү ріктер билеген. Кимек мемлекетінің қ алыптасып ө суіне қ арай, олардың тайпаларының қ ұ рамы да ө згеріп отырғ ан. Тарихи деректердің кө рсетуі бойынша, бұ л кезде қ ағ анат қ ұ рамына кірген тайпалардың саны 12-ге жеткен. Араб-парсы деректері қ имақ тардың мал ө сіруімен айналысатынын кө рсетеді. Ибн-ә л-Факих қ имақ тардың денелері ірі, қ ұ йрық ты қ ойларды ө сіретіндігін хабарлайды. И.Маркварт қ имақ тардың қ ысқ ы жайылымы Орал мен Жем бойы деп айтады. Ә л-Жакуптың жазуына қ арағ анда қ имақ тар егін шаруашылығ ының ішінде тары егумен жақ сы айналысқ ан. Сондық тан да олардан осы кү нге дейін тары, тарышы деген ұ ғ ымдар сақ талғ ан. Рубрук қ имақ тайпаларының ішімдік жасауда қ ымыздан басқ а да қ ыс айларында ішетін, оларда кү ріш, тары, арпа жә не балдан ә ртү рлі ішімдіктер дайындалатындық тарын жазғ ан. Қ имақ тар қ ол ө нермен, аң аулау, балық аулаумен шұ ғ ылданып, қ ыстауларды қ оныс етіп, шағ ын мекендерде тұ рғ ан, бұ л мекендер бірте-бірте қ алағ а айналғ ан. Қ имақ тар жазуды білген. Олар ежелгі кө не тү рік жазуын пайдаланып, қ амыс қ аламмен жазғ ан. Қ имақ тар табиғ аттың ә р тү рлі кү штері мен қ ұ былыстарын пір тұ тқ ан, кө к тә ң ірісі ата-бабаларына сиынғ ан. Олар кү нге, жұ лдыздарғ а, аруақ тарғ а да табынғ ан. Ертіс ө зенін қ асиет тұ тып, " ө зен – адамның тә ң ірі” деген. Ө лгендерді ө ртеп жіберген. Оларғ а тас сымбат (мү сін) қ ойып, оғ ан табыну салты кең інен тарағ ан. XI ғ асырдың бас кезінде Орталық Азиядан шық қ ан тайпалардың бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қ имақ мемлекетін ә лсіретті. Қ имақ тардың бір бө лігі Ертісте қ алып, екінші бө лігі Тү ркістан жә не Орта Азия аймағ ына қ оныс аударды, енді біразы қ ыпшақ тайпаларымен батысқ а, оң тү стік орыс далаларына қ арай қ озғ алды. Сө йтіп, қ ыпшақ тар қ имақ мемлекетінің орнын басты. Қ имақ тар, негізінен, мал шаруашылығ ымен айналысты. Олар мұ нымен қ атар егін шілікпенмен де шұ ғ ылданды, балық, аң аулады, тайғ алық аймақ тарда қ ымбат аң терілерін дайындады. Қ имақ тар арасында қ олө нері де дамыды, мата тоқ ып, киім тікті, металл бұ йымдар шығ арды, темір, кү міс, алтын ө ндіріп, металл қ ұ йды. 9 – 11 ғ асырлардағ ы араб-парсы авторлары отырық шы қ имақ тардың тұ рақ ты мекендері болғ анын жазады. ә л-Идрисидің (12 ғ асыр) дерегіне қ арағ анда, олардың ө зендер мен кө лдер жағ асына, таулы аудандарда, пайдалы қ азба байлық тары орналасқ ан жерлерде 16 қ аласы болғ аны келтіріледі. Олардың кө пшілігі сауда жолдарына орналасқ ан. ә л-Идриси қ имақ тар хақ анының Ертіс ө зенінің жағ асындағ ы астанасы мық ты қ орғ анмен қ оршалғ анын жазады. Қ имақ тар ә леуметтік жә не мә дени жағ ынан 6 – 8 ғ асырларда ежелгі тү ркі ортасында қ алыптасқ ан дә стү рлерді ұ стап, одан ә рі дамытты. 11 ғ асырдың басында қ имақ тардың орнына жаң адан нығ айғ ан қ ыпшақ тайпалары келді.

13. Оғ ыздар мемлекеті: этно-саяси тарихы, шаруашылығ ы, мә дениеті. Оғ ыз мемлекеттік бірлестігі, 9 – 11 ғ -ларда Қ азақ стан жерінде ө мір сү рген. Негізгі аумағ ы Сырдарияның орта ағ ысынан Еділдің тө м. бойына дейінгі аралық ты қ амтыды. Оң т-те Хорезм, Мауераннахр жә не Хорасанмен шектесті. Бат. Тү рік жә не Тү ркеш қ ағ андық тары қ ұ лағ аннан кейінгі тайпалар арасындағ ы ө зара кү рес пен Қ арлұ қ қ ағ андығ ының қ ұ рылуымен байланысты Бат. Жетісу жерін мекендеген оғ ыз тайпалары 8 ғ -да бұ л ө ң ірден кө ше бастады (қ. Оғ ыздар). Ү лкен Кү лтегін жазуында: «Кү лтегінді жерлеу салтына қ атысқ ан тү рік тайпаларының ішінде Тү ргеш қ ағ аннан Бақ ыраш мө рші келді деп жазылса, онымен қ атар оғ ыз білге мө ршісінің де келгендігі жазылғ ан.Мұ ндағ ы мө ршінің немесе шебердің оғ ыздардан шық қ андығ ына қ арағ анда оғ ыз сө зінің тасқ а жазылуғ а дейін-ақ қ алыптасып, белгілі бір ә улеттің атынан келіп тұ рғ андық ты кө рсетеді.» Ә йгілі М.Қ ашқ аридің сө здігі «Дивани луғ ат ат тү рікте» Оң тү стік Шығ ыс Қ азақ станның жерінде, ә сіресе Ыстық кө лмен Шудың орта бойында қ ырғ ыз, қ ыпшақ, оғ ыз, яғ ма, жігіл, имек сияқ ты тү рік тілдес тайпалардың қ атар ө мір сү ргендігі белгілі.10 ғ -да О. м-нің астанасы болғ ан Жаң акент қ. Еуропа мен Азияны жалғ астыратын маң ызды керуен жолы торабына орналасты. Жаң акент арқ ылы маң ызды керуен жолдары қ имақ тар еліне, Хорезм мен Мауераннахрғ а ө тті. О. м-нің жоғ ары билеушісі “жабғ у” (ябгу) деп аталды. Олардың “кү л-еркіндер” деген кең есшілері болды. Жабғ у ресми тү рде сайланып қ ойылғ анымен, билік атадан балағ а мұ рағ а қ алып отырды. Дегенмен, басқ арудың ә скери-демокр. тү рі сақ талғ андық тан, жабғ удың билігі тайпа кө семдері кең есімен шектелді. Мемлекетте тұ рақ ты алым-салық жү йесі болды. О. м. Еуразияның саяси, ә скери тарихында маң ызды рө л атқ арды. 965 ж. Оғ ыз жабғ уы мен Киев князі Святославтың арасында хазарларғ а қ арсы ә скери одақ жасалып, нә тижесінде Хазар қ ағ андығ ыталқ андалды. Хазар қ ағ андығ ының қ ұ лауы О. м-нің саяси қ уатының ө суіне себепші болды. 10 ғ -дың аяғ ында оғ ыз жабғ улары Киев князьдерімен біріге отырып, Еділ бұ лғ арларын кү йрете жең ді. Бірақ 11 ғ -дың басында О. м-нде ішкі саяси-ә леум. қ айшылық тар туып, ә лсірей бастады. Бұ л жағ дайды Жент маң ына 10 ғ -дың орта кезінде келіп қ оныстанғ ан салжұ қ тар пайдаланды. Салжұ қ тар Жент қ -н басып алғ анымен, ұ зақ уақ ыт ұ стап тұ ра алмай, кетуге мә жбү р болды. Кө п ұ замай оғ ыздар қ айта кү шейіп, 1041 ж. Хорезмді басып алады.Алайда 2 жылдан кейін оғ ыз жабғ уларының соң ғ ысы Шаһ мә лік салжұ қ тардың қ олына тү сіп ө лтіріледі. Салжұ қ тарғ а қ арсы ұ зақ жылдар жү ргізілген соғ ыстар мен қ ақ тығ ыстар О. м-н іштей ә лсіретіп, ол қ ыпшақ тайпаларының соқ қ ысынан біржолата қ ұ лады. Оғ ыздардың бір бө лігі Шығ ыс Еуропағ а, Кіші Азияғ а кетті, енді біразы Мауераннахрдағ ы Қ арахан ә улетінің жә не Хорасандағ ы салжұ қ билеушілерінің қ ол астына кө шті.Қ алғ андары 11 ғ -дың ортасында Дешті Қ ыпшақ тың тү ркі тілдес тайпаларына бірте-бірте сің ісіп кетті. Оғ ыздар кө шпелі мал ш-мен айналысты, Сырдария алқ абындағ ы қ алаларда дә нді дақ ыл егіп, бау-бақ ша ө сірді. Олардың кө пшілігі отқ а табынушылар болды. Сонымен бірге оғ ыздар арасында бірте-бірте ислам діні тарай бастады. Сырдария алқ абындағ ы, Арал т., Каспий т-нің солт-ндегі жерлерді мекендеген оғ ыз тайпалары қ азақ тардың этн. тарихында елеулі рө л атқ арды. Тарихи аң ыздарда олар қ азақ, тү рікмен, ө збек, қ арақ алпақ халық тары аталарының бірі саналады. Шаруашылығ ы: Оғ ыздар мал шаруашылығ ымен айналысты. Оғ ыздардың бір бө лігі Сырдарияның тө менгі бойын қ ыстап, жайлауғ а Каспиймаң ындағ ы далағ а кө шетін болды. Ә л-Бируни оғ ыздардың қ ара кү зде Хорезм шекараларына таяу кө шіп келетінін жазады жә не олардың енді бір топтарының қ имақ тар елінде Манқ ұ р кө ліне таяу жерде151 (Ұ лытау баурайы) кә шіп жү ретінін айтады. Ибн Фадлан мен Гардизи X ғ асырда оғ ыздар мен қ имақ тардың жер қ айыстырғ ан қ алың жылқ ы ө сіргенін жазады. Оғ ыздардың кү нкө ріс кә сіптерінің бірі аң аулау болды. IX ғ асырда ә л-Йакуби кө шпелі тү ріктер «кө біне жабайы аң -қ ұ стың етін жейді» деп жазды. Оғ ыздарда уй кә сіптері мен қ олө нерінің ең дамығ ан тү рі мал ө німдері мен шикізаттарын ө ндеу жә не қ айта ө ндеу болды. «Ондағ ы шеберлер, — деп жазды ә л-Идриси оғ ыздар мен қ имақ тар туралы, - темірден ғ ажайып ә демі бұ йымдар жасайды деп.

14. Қ ыпшақ тардың этно-саяси тарихы(9-11ғ).. «Қ ыпшақ» атауы ең бірінші рет 760 жылы ежелгі тү ріктің руникалық ескерткіштерінде аталады. Мұ сылман деректерінде қ ыпшақ тар тұ ң ғ ыш рет араб географы Ибн Хордабектің (IX ғ.) жылнамалық жинағ ында ұ шырасады. Қ азақ станда ғ Алтай жеріндегі теле тайпаларының батысқ а жылжығ андығ ын, олардың ішінде «хэ-си-сик» яғ ни қ ыпшақ тайпаларының болғ андығ ын қ ытай тюркологы Цень-Чжунь-Мянь жазғ ан. Совет тюркологы С.Кляшторный да бұ л пікірді қ олдайды. Қ ыпшақ тардың алғ ашқ ы болғ ан кезін 656 жылы Батыс тү рік қ ағ анаты қ ұ лағ аннан кейін Алтай тауының Солтү стік жағ ы мен Ертіс ө ң ірін жайлағ ан қ ыпшақ тардың едә уір мол топтары кимектердің басшылығ ы мен тайпалар одағ ының ө зегін қ ұ райды. Алайда олар кимек мемлекетінің қ ұ рамынан бө лініп, батысқ а қ арай кө шуіге мә жбү р болады. Бірақ қ ыпшақ тар тү бірлі тә уелсіздікке жете алмайды, олар VIII-X ғ ғ. кимек мемлекетінің қ ұ рамында болып, қ ыпшақ тар тарихы кимектер тарихымен қ оса ө рледі. Рашид-ад-диннің жазуына қ арағ анда қ ыпшақ қ оғ амында ұ ран тайпасының беделі ерекше болғ ан. Оғ ан себеп, Хорезм шаһ мұ хаммед – екінші анасы Тұ рқ ан хатун осы ұ ран тапасынан болғ ан тә різді. Нувайри мен Ибн-Халдунның жазуына қ арағ анда 92баулы қ ыпшақ, жетіру, тө ртру деп жиынтық атаулармен аталатын ру тайпалар кірген. XI ғ асырдың басында Кимек қ ағ анаты тарханнан кейін, кимек, қ ыпшақ жә не қ уман тайпаларының бұ рын жайлағ ан жерлерінде ә скери саяси жетекшілік қ ыпшақ хандарының қ олына кө шеді. Қ ыпшақ тың ө кімет басына келген ақ сү йектер ә улеті оң тү стік жә не батыс бағ ыттарында белсенді қ имыл-ә рекеттерге кірісіп, Орта Азия жә не Оң тү стік Шығ ыс Европа мемлекеттерімен тікелей байланыс жасауғ а кіріседі.Қ ыпшақ этникасының қ азақ территориясында қ ұ рылуы аса ұ зақ процесс болғ ан, ол ү ш кезең ге бө лінді: 1.VII-VIII ғ ғ. Kимек қ ағ анатының қ ұ рамындағ ы қ ыпшақ тар;
2.VIII-IX ғ ғ. Алтай тауларынан батыстағ ы Еділ ө зеніне дейінгі террторияғ а қ оныстанып, саяси ү стемдік алғ ан қ ыпшақ тар; 3.XI-XIII ғ ғ. Шығ ыс ұ лыстағ ы айбынды қ ыпшақ тар.XI ғ. екінші жартысынан бастап қ ыпшақ тардың этникалық қ ұ рамына енген негізгі тайпалар: қ имақ тар, баяндурлар, баяуттар, қ аң лылар, ұ ран тайпалары. Ә бу-л-Ғ азиздің хабары бойынша Ыстық кө л мен Талас жағ алауына қ оныстанғ ан қ аң лылар да кірген.Рашид-ад-Диннің жазуына қ арағ анда, қ ыпшақ қ оғ амында ұ ран тайпасының беделі ерекше болғ ан. Оғ ан себеп Хорезм шахы Мұ хаммед II шешесі Туркан-Хатун осы ұ ран тайпасынан болғ ан. Моң ғ ол шапқ ыншылығ ының қ арсаң ында қ ыпшақ тармен Хорезм шахының арасындағ ы жақ сы қ атынас болғ ан тә різді. Қ оныстануы. XI ғ. орта кезінде қ ыпшақ тар қ азіргі Қ азақ станның шығ ысындағ ы Алтай мен Ертістен бастап, Оң тү стігіндегі Балқ аш кө лінен теріскейдегі Оң тү стік Батыс Сібірдің орманды дала аймағ ына дейінгі кең территориясына тарап, емін-еркін қ оныстанды.Қ ыпшақ тайпаларының этникалық территориясы ө здерінің этникалық -саяси бірлестігі шебінің тұ рғ ысынан қ арағ анда, негізгінен тұ рақ ты болғ ан, тек Оң тү стік-батыс шекарада XII ғ. 30-жылдарынан бастап Хорезм шахтар мемлекеті тым белсенді саясатты жү ргізуге кө шеді. Қ ыпшактардың қ огамдық қ урылымы. Қ ыпшақ қ оғ амы ә леуметтік жә не жіктік жағ ынан тең болмағ ан. Мү ліктік тең сіздіктің негізі- малғ а жеке меншік болып табылады. Негізгі байлық жылқ ының саны болғ ан. Жазба деректер хабарына сү йенсек, қ ыпшақ тар еліндегі кө птеген кісілердің бірнеше мың нан жылқ ысы болғ ан, ал кейбіреулерінің жылқ ысының саны 10 мың ғ а жеткен жә не одан да кө п болғ ан. Ибн Батутаның (араб тарихишсы) хабарына қ арағ анда, жеке меншікті бұ зғ ан адам қ атал жазаланғ ан, кә дуілгі хұ қ тың (тө релік айту) нормасы олар айыпталуғ а тиіс деп есептелген. Мә селен: егер біреудің атын ұ рласа, атты қ айтарумен бірге 9 ат айып беруге тиісті болғ ан.Тө менгі топқ а малы аз шаруалар жатса, ал қ олғ а тү скен тұ тқ ындар қ ұ л ретің де пайдаланылды, ешқ андай қ ұ қ ы болмағ ан. Ондайлар Орта Азия, Шығ ыс елдеріне қ ұ лдық қ а сатылып отырғ ан. Шежіреде қ ыпшақ мемлекетінде қ арапайым адамдарды «ерлер» деп атағ ан. Олар заң жү зінде ерікті болғ анымен іс жү зінде ү стем тап ө кілдеріне тә уелді болғ ан. «Ерлерден» хан есебінде жасақ тар қ ұ рылды. Махмұ д Қ ашғ аридің жазуы бойынша малы жоқ кедейлер жатақ тар деп аталып, кө п жағ дайда олар ханның немесе ү стем тап ө кілдерінің тә уелдігіне тү скен.

15) Қ арахан мемлекеті: этносаяси тарихы, ә леуметтік- экономикалық дамуы, мә дени ө ркендеуі. Қ арахандық тар мем-нің қ алыптасуында жетісуды мекендеген қ арлұ қ бірлестігінің тайпалары басты рө л атқ арады.Карахан ә улетінің негізін салушы—Сарұ қ Боғ ра хан(Білге Қ ұ л Қ адыр ханның немересі, 915-955жж)Ол ислам дінін қ абылдағ ан билеуші саманилерден қ олдау тауып, туысы Оғ ұ лшақ ты жең іп, Тараз бен Қ ашғ арды бағ ындырады. Нә тижесінде, бірң ғ ай бір орталық қ а бағ ынғ ан қ арахан мемлек-ті қ ұ рылды(942 ж) Қ арахан мемлекетінің қ ұ рылуында жә не ә уелгі тарихында қ арлұ қ конфедерациясының тайпалары зор роль атқ арды. Қ арахан мемлекетінің қ ұ рылуы батыста Жетісудан Испиджабқ а дейінгі жә не шығ ыста Қ ашқ арғ а дейінгі территорияда болғ ан саяси оқ иғ алармен, Қ арлұ қ қ ағ анатының ыдырауымен байланысты еді. Сатұ қ Боғ ра ханды(915-955) Қ арахан ә улиетінің негізін салушы деп есептейді. Исламды қ абылдап, Саманилерді қ олдауын пайдалана отырып, Сатұ қ Боғ ра хан Оғ ұ лшақ қ а қ арсы шығ ып, оны талқ андап, Тараз бен Қ ашқ арды бағ ындырады. 942 жылы ол Баласағ ұ нда билеушіні қ ұ латып, ө зін жоғ арғ ы хан деп жариялады. Сатұ қ ө лгеннен кейін билік оның баласы Мұ сағ а кө шті, ол 960 жылы қ ағ анаттың мемлекеттік діні ислам деп жариялайды. Оның астана қ аласы Қ ашқ ар болды. Мұ са ө лген соң жоғ арғ ы хан атағ ы оның баласы Ә ли Арслан ханғ а кө шті. Сонымен қ атар ол Тараз бен Баласағ ұ нның билеушісі болып есептелінді.999 жылы Қ арахан мемлекеті Бұ хара қ аласын алып, біржолата Мә уереннахрды бағ ындырды.1089 жылы салжұ қ сұ лтаны Мә лік хан Батыс хандық тың орталығ ы Самарқ анд алынды, одан соң Бұ хара басып алды.1141 жылы Самарқ ан қ аласына жақ ын жерде Қ атуан даласында басып кірген қ арақ ытайлар салжұ қ тар мен қ арахандық тар ойсырата жең іледі.Бұ хара қ аласын, Мә уереннахр орта бө лігін толығ ымен жаулап алады. Қ арахан мемлекеті қ арақ ытайларғ а толық тә уелділікке тү сті. XI-XII ғ.ғ –Мә уренахр мен жетісудың қ алғ ан бө лігі.Териториясы(XI-XII ғ.ғ) Жетісу, Шығ.Тү ркістан (Мә уренахр-Қ ашхар аралығ ы), Астаналары: Қ ашғ ар- Мұ са хан билігінің орталығ ы.Баласағ ұ н-Сү леймен хан(Мұ саның інісі) орталығ ы. XI ғ. 30-жылдары мем-кет екіге бө лінді: Шығ ыс хандық. Териториясы-Жетісу, Шығ.Тү ркістан.Астанасы-Баласағ ұ н. Билеушісі-Арсылан хан Сү леймен. Батыс хандық. Териториясы-Мә уренахр. Астанасы- Бұ хар, кейін Самарканд. Билеушісі-Ибрахим Тамғ аш Боғ ра хан.1089 ж-селжұ қ тар сұ лтаны Мә лік шах Батыс қ ағ анатты бағ ындырды. Нә тижесінде қ арахандық тар селжұ қ тарғ а вассалдық тә уелділікке тү сті. 1102 Жү сіп Баласағ ұ н мен Тараздың билеушісі Қ адыр хан Жебірейл Мә уренахрды жаулады. Нә тижесінде Амударияғ а дейінгі жерді ө зіне қ аратты. Кейін Термезге шабуыл кезінде селжұ қ тардан қ аза тапты. Селжұ қ тардың сұ лтаны Санжардың Мә уренахрғ а ық палы артқ ан кезден бастап, қ арахандық тардың саяси қ ұ лдырауы байқ алды. Қ арақ ытайлар шапқ ыншылығ ы басталды. 1128 ж – қ арақ ытайлар шығ ыс хандық ты жаулап, Жетісуда ү стемдік етті. Осымен бір мезгілде хорезмдіктердің Батыс хандық қ а шабуылдары басталды. XII ғ. 30-жылдары Қ арақ ытайлар Шығ. Қ арахандық тың қ алғ ан иелігін тү гел жаулап, Батыс хандық қ а шабуылдады. 1141 ж – Қ арақ ытайлар Қ арахан мемлекетін тү гел бағ ындырды. Мемлекетті шігіл ж\е яғ ма тайпалары басқ арды. Қ арахан дә уіріндегі мә дениет Қ арахандарда феодалдық қ арым-қ атынастар дамып, тү рік тілдес тайпалардың бірлігі нығ айды. Жетісу, Оң т.Қ азақ стан жерінде кө шпелі тү ріктердің отырық шылық ө мірге бейімделіп, қ ала мә дениеті жедел дамыды. Қ арахан мем-нің саяси қ ұ рлымы ө здерінен бұ рынғ ы кө не тү рік идеялогиясы мен мә дениетіне ұ қ самайтын ө згеше сипатта болды. 960 ж қ арахан ә улеттері ислам дінін мем-тік дін деп дариялады. Осығ ан байланысты кө не тү рік руна жазуының орнына араб жазуы келді.Тү ркі тілінде біраз шығ армалар жазылды. Олардың арасында Жү сіп Баласағ ұ нидің “Қ ұ тадғ у білік”, Махмуд Қ ашғ аридың “Диуани лұ ғ ат ат-тү рік”, Ахмед Яссауидің “Диуан-и Хикмет” сияқ ты ең бектері бар. Қ арахан ө нері- Қ арахан мем-ті кезінде тұ рғ ызылғ ан сә улет ө нерінің озық ү лгілері.X-XII ғ.ғ Жетісу, Сырдария алқ аптарында қ ала (Тараз), мавзолей (Айша бибі кү мбезі, Аяқ қ амыр, Алаша хан кү мбезі, Бабаша хатун мавзолейі, Жошыхан кү мбезі, Сырлытам т.б) кө пір салу ісі (Талас ө зен бойында) ө ркендеді.

16.Тү ркілердің материалдық жә не рухани мә дениеті 6-12ғ.ғ

Археологиялық зерттеулер қ азіргі Қ азақ стан территориясынан 6-12 ғ асырлардағ ы жү здеген тұ рақ ты қ оныстар мен қ алалардың кө не жұ рттарын тауып, ежелгі тү ркі тайпаларының ө зіндік материалдық жә не рухани мә дениеті болғ андығ ын анық тап отыр. Тү ркілердің жазуы да болғ ан. Бұ л жазу ғ алымдардың пікірінше, соғ ды жазуына ұ қ сас. Кө не тү рік жазуларының ескерткіштері Моң ғ олия жерінде табылды. XII ғ асырда соғ ды жазуына негізделіп жасалғ ан тү ріктердің жаң а жазуында 38 ә ріп-таң ба болғ ан. Кө не тү ріктердің негізгі жазуы руна жазуы деп аталғ ан. Бұ л жазу скандинавиялық руна жазуына ұ қ сас. XVIII ғ асырдың басында жазуды алғ аш рет Д. Миссершмидт пен Ф. Страленберг атты ғ алымдар Енисей аң ғ арынан тапқ ан. Ал аса бағ алы тарихи ескерткіш болып саналатын руна жазуы бар қ ұ лпытас XIX ғ асырда Солтү стік Моң ғ олиядағ ы Орхон ө зені маң ынан Н. М. Ядринцев тапқ ан. Қ ұ лпытастағ ы жазуды тү ркітанушы В. В. Радлов пен дат ғ алымы В. Томсон оқ ығ ан. Бұ л жазу «Орхон-Енисей тас жазуы» деп аталады. «Орхон-Енисей тас жазуы». Бұ л ескерткіш кө не тү рік руна жазуымен жазылғ ан. Ескерткіш қ ұ лпытастар 689–744 жылдардағ ы Ұ йғ ыр жә не Тү рік қ ағ анаттарының ө мір сү рген кезінде орнатылғ ан. Қ ұ лпытастар Білге қ ағ ан, оның інісі Кү лтегін (732–735), кең есші Тоныкө ктің (716 жылы) қ ұ рметіне қ ойылғ ан. Қ ұ лпытаста тү рік дә уіріндегі батырлар мен ұ лы адамдардың ерлігі, ө мірі жайында жазылғ ан. «Тү рік мемлекетінің қ ұ рылуы бү кіл адамзат тарихында белгілі дә режеде бетбұ рыс кезең болды....Тү ркілердің қ оғ амдық ө мірі мен ә леуметтік институттарының кү рделі тү рлері қ айран қ алдырады: ел, меншіктің сатылық жү йесі, шендер иерархиясы, ә скери тә ртіп, елшілік дә стү рі, сондай-ақ кө рші отырғ ан елдердің идеологиялық жү йелеріне қ арсы қ оятын, мұ қ ият ә зірленген дү ниетанымның болғ андығ ы таң қ алдырады,» - деп жазады Л.Н. Гумилев «Кө не тү ріктер» атты ең бегінде. Ортағ асырлық тарихи ә дебиеттің тамаша ү лгілері – VIII ғ асырда Қ азақ стандағ ы руна жазуының ескерткіштері. Олар екі топқ а бө лінеді: Жетісулық жазулар тобы, Ферғ аналық қ ыштағ ы жазулар тобы.

XI-XII ғ асырлардан кейін тү рік мемлекеттерінде кө не тү рік руна жазуын ұ йғ ыр жазуы мен араб жазуы ығ ыстырды. Тү ркі тілдес тайпалар арасында ерте дә уірден басталғ ан ауызша шығ армашылық дә стү р дамыды.

Кө не тү ркілер аспан денелерінің қ озғ алысына карап ауа райын, жыл маусымдарының қ андай болатынын кү ні бұ рын анық тай алғ ан. Кө не тү ркілер геометрия, математика ғ ылымдарынан біршама хабардар болғ ан, оны су жү йелерін салуғ а, кү рделі ғ имараттар, карауыл тө белер тұ рғ ызуғ а, т.б. пайдаланғ ан. Олар металды, тү рлі минералдарды еріту ә дістерін, шө птердің емдік қ асиеттерін білген. Емдеудің неше тү рлі ә дістерін де жетік мең герген. Ежелгі тү ркілер, негізінен, қ ос кү шке - Кө кке жә не Жерге сиынатын болғ ан. Кө к Тә ң ірінің рақ ымымен елді билеген қ ағ андар " Аспанда туғ ан жә не Кү нмен, Аймен безендірілген" деп аталғ ан. Ежелгі тү ркілер ү шін Кө к пен Жер-Судан кейін тұ рғ ан қ ұ діретті кү ш ә йел, ошақ басы қ ұ дайы Ұ май анағ а табынғ ан. Тү ркі халық тарының мә дениетінде персонификациялабағ ан, шексіз аспан ә лемімен қ атар аспан шырақ тары, қ ұ тты мекен, отсуғ а да бас игенін білдіретін деректер кездеседі. Орта ғ асырдағ ы Қ азақ станның экономикалық -саяси жә не мә дени орталық тарының бірі Отырар қ аласы болды. Мұ нда ә лемдегі аса бай кітапханалардың бірі болды. Арабтар Отырарды кезінде Фараб деп те атағ ан. Жазбаша деректемелерде Отырар (Отырарбент) 8-9 ғ асырларда пайда болды. Тараз қ аласы 7-ғ асырда Ұ лы Жібек жолындағ ы аса ірі мә дени орталық тардың біріне айналды. Византия елшісі Земархтың тү ріктерге барғ аны туралы есебінде Тараз қ аласы аталғ ан. Қ азақ станның оң тү стігіндегі аса ірі қ алалардың бірі Испиджаб (Сайрам) қ аласы болды. Ол 1629 жылы Сюань-цзянның жылнамасында «ақ ө зендегі қ ала» атымен алғ аш рет аталады. Махмұ д Қ ашғ ари былай дейді: «Сайрам ақ қ аланың аты, ол – Испиджаб». Қ алалардың қ аулап ө суіне байланысты 6-9 ғ асырларда архитектура мен қ осалқ ы ө нердің жаң а ү лгілері туындады. Бертін келе 10-12 ғ асырларда қ ұ рылыста кү йдірілген кірпіш, гипс, алебастр кең інен қ олданылып, глазурь бояуымен жә не ою-ө рнекпен ү йді безендіру кең ө ріс алды. Ә сіресе Қ арахан ә улеті билік етіп тұ рғ ан кезде Қ азақ стан территориясында архитектура, сә улетшілік ө нері, қ олө нер мейлінше дамыды. Бұ ғ ан Тараз маң ындағ ы Бабаджа-хатун (10-ғ асыр) жә не 11-12 ғ асырларда салынғ ан Айша-бибі мавзолейлері т.б. дә лел. Бұ лар сә улет ө нерінің ғ ажайып ескерткіштері болып табылады.

17.ОРТА Ғ АСЫРЛАРДАҒ Ы Қ АЛА МӘ ДЕНИЕТІ. 9-12Ғ.Ғ Ортағ асырлық ескерткіштер Қ азақ станда кейінгі 50-60 жылдардың ішінде зерттеле бастады. Бұ л археология ғ ылымы ү шін кө п уақ ыт емес. Солай болса да, республиканың оң тү стігінде Исбиджаб, Отырар, Сауран, Сығ анақ, Тү ркістан, Баба-Ата, Тараз (Талас), Мерке, Қ ұ лан, Ақ тө бе (Баласағ ұ н); оларғ а қ осымша Жетісу ө ң ірінде: Алматы, Талғ ар, Қ ойлық ескерткіштері зерттелуде. Оларғ а қ осымша, кейінгі жылдарда Орталық, Батыс, Солтү стік жә не Шығ ыс Қ азақ станнан ортағ асырлық тұ рақ ты қ оныстар мен қ алалар ашылып жатыр. Олардан алуан-алуан деректер табылып, ертедегі орта ғ асырда жергілікті тұ рғ ындардың отырық шы мә дениеті зор екенін дә лелдеп, ертедегі отырық шылық тың болғ анын кө рсетеді.Қ азақ стан жерінде ежелден отырық шылық тарихи-мә дени ірі аймақ тар, ал ортағ асырдың ортасында қ алалық мә дениет дамыды. Олардың бірі Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісу еді. Оң тү стік Қ азақ станда Исфиджаб (Сайрам), Газгирд, Шараб, Будухкет, Отырар, Шавгар жә не Сауран тә різді ірі қ алалар бой кө терді. Исфиджаб сауда жолы ө тетін орталық болды, мұ нда кө птеген тауарлар ө ндірілді, бұ л жерден маталар, қ ару-жарақ тар, мыс пен темір тасылды. " Исфиджаб, - деп жазды ортағ асырлық авторлардың бірі, - Тү ркістан шекарасындағ ы Мауераннахрдың ү лкен де, ірі қ алаларының бірі. Ол Азия елдерінің ө ркендеген жә не керемет қ алаларының бірі, жері қ ұ нарлы, ағ аштары кө п, суы мол жә не ғ ажайып бақ тары бар".

Орта ғ асырдағ ы Қ азақ станның экономикалық -саяси жә не мә дени орталық тарының бірі Отырар қ аласы болды. Мұ нда ә лемдегі аса бай кітапханалардың бірі болды. Арабтар Отырарды кезінде Фараб деп те атағ ан. Жазбаша деректемелерде Отырар (Отырарбент) 8-9 ғ асырларда пайда болды. Тараз қ аласы 7-ғ асырда Ұ лы Жібек жолындағ ы аса ірі мә дени орталық тардың біріне айналды. Византия елшісі Земархтың тү ріктерге барғ аны туралы есебінде Тараз қ аласы аталғ ан. Иерусалимде туғ ан арабтың ұ лы географы ә л-Мақ диси: Талас (Тараз) ү лкен, бекінісі бар қ ала. Адамдар тығ ыз орналасқ ан, бау-бақ шағ а толы, тө рт қ ақ пасы бар жә не рабадта тұ рғ ындары кө п. Медина қ ақ пасының алдында ү лкен ө зен бар, оның ү стінде кө пір салынғ ан, тұ рғ ындар ө зеннің екі жағ ына орналасқ ан. Орталық базарда қ алалық басты мешіт салынғ ан. Қ азақ станның оң тү стігіндегі аса ірі қ алалардың бірі Испиджаб (Сайрам) қ аласы болды. Ол 1629 жылы Сюань-цзянның жылнамасында «ақ ө зендегі қ ала» атымен алғ аш рет аталады. Махмұ д Қ ашғ ари былай дейді: «Сайрам ақ қ аланың аты, ол – Испиджаб». Қ алалардың қ аулап ө суіне байланысты 6-9 ғ асырларда архитектура мен қ осалқ ы ө нердің жаң а ү лгілері туындады. Бертін келе 10-12 ғ асырларда қ ұ рылыста кү йдірілген кірпіш, гипс, алебастр кең інен қ олданылып, глазурь бояуымен жә не ою-ө рнекпен ү йді безендіру кең ө ріс алды. Ә сіресе Қ арахан ә улеті билік етіп тұ рғ ан кезде Қ азақ стан территориясында архитектура, сә улетшілік ө нері, қ олө нер мейлінше дамыды. Бұ ғ ан Тараз маң ындағ ы Бабаджа-хатун (10-ғ асыр) жә не 11-12 ғ асырларда салынғ ан Айша-бибі мавзолейлері т.б. дә лел. Бұ лар сә улет ө нерінің ғ ажайып ескерткіштері болып табылады. ХІ ғ. бірінші ширегінде ақ ша айналымының қ алыптаса бастауына сай Қ азақ стандық екі тең ге сарайы – Тараз жә не Испиджаб қ алаларында болды. Махмұ т Қ ашқ ари “Сығ анақ - оғ ыздар еліндегі қ ала” деп, ал Ә білғ азының жазбаларында: “Қ ала қ ақ палы, қ уатты дуалдармен қ оршалып, ішінде сауда ү йлері, керуен сарайлары жә не басқ а да қ оғ амдық қ ұ рылыстары бар қ ала ү йлері орналсқ ан. Сығ анақ Сырдария ө ң іріндегі ірі тұ рақ еді. Оның тұ рғ ындары Кедейдің елшісі Хасан-Қ ажыны ө лтіріп, моң ғ олдармен барынша қ арсыласты”, -деп жазғ ан. Қ алалардағ ы ішкі сауда айналымында мыс (қ ола) тең гелер жү рсе, ал кү міс тең ге қ алааралық ірі товар айналымын қ амтамасыз етіп, қ аржы жинаудың қ ұ ралы қ ызметін атқ арды. ХІ ғ асырдың 70 -жылдарынан кейін кү міс қ ұ ю тоқ татылып, айналымда оның орнына алтын қ олданылды. Талас, Асса ө зендерінің бойында Тараз маң ында Тө менгі Барысхан, Жамукат, Жекіл, Бектө бе, Дех-Нуджикес, Адахкет, Текабкет, Шельджи, Жувикат жә не т.б. қ алалар мен мекендер созылып жатты. Талас алқ абынан Шуғ а дейінгі жолда Ақ ыртас, Қ ұ л-Шуб, Жұ л-Шуб, Қ ұ лан, Мерке, Аспара, Нү зкет тә різді қ алалар орын тепкен.Тек VI-XIII ғ асырларда Шу алқ абында соғ дылар, сириялық тар, тү ріктер, парсылар мекендеген ірілі-ұ сақ ты 25 қ ала болғ ан. Бұ л Харанжуан, Жұ л, Навакет, Бунджикет, Қ ұ рмырау, Суяб, Баласағ ұ н, Жоғ арғ ы Барысхан қ алашық тары. Іле алқ абының ірі қ алаларының қ атары Тальхиз (Талғ ар), Қ ойлық, Дунгене, Алмалық (Алматы), Ілебалық, Кө к-Тума сияқ ты қ алаларды жатқ ызуғ а болады.

VII-XIII ғ ғ. қ ала мә дениеті тек оң тү стікте жә не оң тү стік-шығ ыста ғ ана емес, Қ азақ станның басқ а ө ң ірлерінде де дамыды. Сырдарияның тө менгі ағ ысында Асанас, Янгикент, Сығ анақ, Жент, Барлышкент жә не т.б. қ алалар орналасқ ан. Орталық жә не Шығ ыс Қ азақ станда, оның ішінде Торғ ай, Жыланшық, Кең гір, Нұ ра, Жезді, Сарысу ө зендерінің бойында жетпіс сегіз қ аланың орны табылды. Нұ ра алқ абында Ақ сикент деп аталатын мейлінше ірі қ ала болғ ан, Сарысу жағ алауында Жұ баныш пен Ұ лыбағ ыр, Торғ айдың тө менгі сағ асында – Қ аң лыкент, Қ арақ орым, Борсық қ алалары болғ аны белгілі. Ертіс ө зенінің алқ абында он алты қ имақ қ аласы кездессе, оның ішінде Хакан мен Хакан-Қ имақ қ алалары қ ағ анаттың астанасы болғ ан. Сол кезде қ алалардың дамығ анын сә улетті қ ұ рылыстардың болуы дә лелдейді. Қ азақ стан қ алаларының сә улеті бұ рың ғ ы ө ткен заманның сә улет ө нерімен тығ ыз байланысты. Ү йлерді салуғ а шикі кірпіш, қ ұ м, ағ аш қ олданылды. Ірі ғ имараттар мен бекіністердің сыртқ ы қ абырғ асы кө бінесе кү йдірілген сары саздан жасалғ ан плиткалармен қ апталды. Сө йтіп, орта ғ асырда Қ азақ стан аумағ ында тек кө шпелі ө ркениет ғ ана дамып қ ойғ ан жоқ, сонымен бірге отырық шылық, егін шаруашылығ ы, мал шаруашылығ ы мен қ алалық мә дениет те дамыды, олар бір-бірін толық тырып, бір-бірін байытып, бір-біріне ү лгі болғ ан.