XIII-XVғ. ғ Қазақстанның рухани мәдениеті.

Қ азақ стан аумағ ындағ ы орта ғ асырдағ ы ең қ уатты мемлекеттер саналғ ан Алтын Орда жә не Шағ атай Ордасының пайда болуы бір жағ ынан сауда-саттық пен қ ала мідениетінің ө ркендеуінеә сер етті. Алтын орда дә уірінде кошпенділер отырық шылық ө мір сү ріп, егін шаруашылығ ынын игілігін кө рді.Алтын орданың екі арнағ а болінгенімен, бір-бірімен ө зара ү йлесім тапты. Демография жағ ынан бол мә динеті Евразияның кө шпенділері мен отырық шы халық тары қ ұ рады сонын нә тижесінде Сығ анақ тың, Женттін, Саураннын, Отырардын міденеті қ айта қ алпына келтіріліп ө ркендеді. Қ алаларда қ ыш ө ндірісі, кірпіш кү йдіру, мыстау, қ олалау, алтындау, зергерлік, ә йнек ө ндіру, сү йек кесу, тас кесу, тоқ ыма мен кілем тоқ у тә різді кә сіптер дамыды. 15 ғ ортасында сауда саттық қ айтадан жолғ а қ ойылып, орта Азияда тауар ақ ша қ атынасының айтарлық тай дамығ аны байқ алады, оғ ан Отырарда, Тү ркістанда жә не басқ а Қ азақ станның қ алаларында кейіннен табылғ ан тенгелер дә лел. Орталық Қ азақ стандағ ы Жошы хан(14ғ) мазары, Тараздағ ы Дә уіт-бек (14ғ) мазары, орталық Қ азақ стандағ ы Алаша хан мазары(14-15ғ), Тү ркістандағ ы Қ ожа Ахмед Яссауи мазары(14-15ғ), Сығ анақ тағ ы Кө к Кесене, Отырардағ ы мешіт ғ имараты, монша қ ұ рылыстары(14-15ғ) сол кезең нің ғ ажайып сә улет ескерткіштері болып табылады. 13-15ғ ғ рухани ө мір қ айта жанғ ырғ анымен, моң ғ ол тілі Қ азақ станда кең тарала алмады. Мө ң ке мен Батый хан тұ сында бү кіл мемлекеттік жә не ресми қ ұ жаттар тү ркі тілінде жү ргізілді. Алтын орда дә уіріндегі жазба ә дебинт қ ыпшақ, оғ ыз жә не қ арлұ қ тілдерінде жү ргізілді. 13-15ғ ғ. Қ ыпшақ тілінде діни-дидактикалық сипаттаы бірқ атар кітаптар мен сқ здіктер шық ты. Бұ л орайда мына ә дебиеттерді ерекше атауғ а болады: «Кодекс куманикус»,»Оғ ызнама», сондай-ақ авторлық туындылар, Яғ ни Хорезмидің «Мухаббат-намасы», Кутбтың «мен Шырыны», Сайф сараның «Гү лістан би-тү ркі», Дү рбектің «Жү сіпп-Зылихасы», Рабгуздің «Киссас уль-ания» жә не т.б.13-15 ғ ғ. Жазба ә дебиетпен бірге кө шпенділердің дә стү рлі жанры-ауыз ә дебиеті қ атар дамыды. Ә сіресе бұ л кезенде жыршылық дә стү рге ерекше мә н беріліп, Асан қ айғ ы, Қ азтуғ ан, Доспанбет жә не Шалкиіз жыраулардың жырлары ел арасында кең інен тарады. Мұ ндай кө ркемдік дә режесі жоғ ары шығ армашылық қ ұ былыс Сыпыра жырау мен Кетбұ ғ адан басталады. Халық тың айтуынша, Кетбұ ғ ы Шың ғ ысханғ а арналғ ан сазында Жсшының ө ліміне байланысты жоқ тау айтқ ан еді. Тоқ тамыс ханның тұ стасы болғ ан Сыпыра жырау Алтын Орда беделі ү шін белсене кү ресті. Жыраулардың есімі халық тың ауыз ә дебиеті мен бірқ ата жырлары арқ ылы қ азіргі ұ рпақ қ а жейін жетіп отыр. Ауызша айтылып келген эпостық шығ армалардың орны ерекше. Эпостық жырлар (Едіге, Қ обыланды батыр, Ер Тарғ ын, Алпамыс батыр, Қ амбар батыр, Ер Сайын)Алтын Орданың тарихн, хандардың қ ызметі мен батырлардың сыртқ ы жаулардың елді қ орғ аудың ерліктерін мадақ тап, жырғ а қ осты. 14ғ орта кезінде Қ азақ стан даласында ислам діні кең інен тарады. Қ азақ ств\анда исламды насихаттау ү шін діни суфизм ағ ымы-яссауи мен накшбанди пайда болды. Қ ыпшақ тілінде дін уағ ыздарына байланысты зерттеу трактаттары жазылды. 1430ж Қ ұ ранғ а, онвң сү релеріне тү сіндірме берілген «Китаб ад-Дагва» ең бегінде исламның ә дет-ғ ұ рыптары, шариаттың мінез-қ ұ лық ережелері, діни қ ұ қ ық тары тураы жан-жақ ы жазылды. Дегенмен кө шпелі бұ қ ара халық тың санасында дә стү рлі діни нанымдар сақ талып қ алды. Қ орыта айтқ анда, 13-15ғ кезең і Қ азақ стан тұ рғ ындары ү шін материалдық жағ ынан да, рухани мә дениеті жағ ынан да гулдену дә уірі болды. Тұ тастай алғ анда, бұ л кезең де қ азақ тардың материалдық жә не рухани мә дениетінің негізі қ аланды.

28.Қ азақ стан территориясындағ ы этногенетикалық ү дерістің негізігі кезең дері. «Қ азақ» этнонимі. Қ азақ халқ ының қ алыпасу процесі кө не заманнан б.з.б. II-I мың жылдық тан басталады. Қ азақ халқ ының қ алыптасу кезең дері: Кө не заман- б.з.д. VIII- б.з V ғ.ғ. Ә уелгі орта ғ асыр- VI-X.Орта ғ асыр-X-XIII.Кейінгі орта ғ асыр- XIV-XV. Қ азақ стан жерінде этникалық процестің шешуші кезең і- Б.з.б. I мыжылдығ ының ортасы, тү ріктердің жаппай кө шіп келуіне байланысты.Ежелгі сақ, сармат, ү йсін, қ аң лылардың ұ рпағ ымен араласқ ан тү ріктер этно-демографиялық жағ дайды ө згертті.Этникалық қ алыптасу процесінің келесі кезең і-X-XII ғ асырларда ө мір сү рген Қ арахан жә не Қ ыпшақ хандық тарымен байланысты.XIII ғ асырдың басында Шың ғ ыс хан қ ысымына шыдай алмай кө шіп келген наймандар мен керейлер де бұ л процеске ө з ү лестерін қ осты. Монғ ол шапқ ыншылығ ы халық болып қ алыптасу процесіне тежеу болды.XIII-XIV ғ асырларда Ақ Орда, Моғ олстан, Ә білхайыр хандығ ы, Ноғ ай Ордасының қ ұ рылуы мен нығ аюы қ азақ тайпаларының бірігуіне ә келді.XV ғ асырда Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы қ азақ халқ ының қ алыптасуы процесінің аяқ талуын тездетті.XVI ғ асырдың басында Қ азақ хандығ ы біріктірген тайпалар қ азақ этносының негізін қ ұ рады: ү йсін, қ аң лы, қ ыпшақ, арғ ын, дулат, керей, найман, алшын, қ оң ыраттар т.б. Бұ л тайпалардың тілі-тү ркі тілі, антропологиялық типі-монғ ол нә сілінің оң тү стік сібір тобы.Шаруашылығ ы-кө шпелі мал шаруашылығ ы жә не егіншілік.Тайпалар мен халық тардың бірігуінің маң ызды кепілі-шаруашылық пен шаруашылық байланыстардың дамуы б.т.Қ азақ халқ ының қ алыптасу процесі XIV-XVғ.ғ аяқ талды.Саяси жағ ынан шашыраң қ ы этникалық туыстас топтардың басы қ осылып, қ азақ рулары мен тайпаларының бірігуіне Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы ә сер етті.XV ғ -дың екінші жартысы –XVI ғ асырда негізгі этникалық топтардың қ азақ халқ ына жә не олар орналасқ ан аумақ тың Қ азақ хандығ ына бірігуі, тұ тас халық болып қ алыптасудың аяқ талуын тездетті.XV-XVII ғ -р- Қ азақ станның аумағ ындағ ы тұ рғ ындарғ а іс жү зінде ортақ негізгі белгілер мен қ азақ этносының ө зіне тә н материалдық жә не рухани мә дениеті бекіп жетілді «Қ азақ» термині.«Қ азақ» терминінің шығ у тарихының бірнеше болжамы: Тарихшы Бартольд: Ө з мемлекетінен, тайпа, руынан бө лініп жеке ө мір сү руші адам.М.Ақ ынжанов: қ ас-сақ, нағ ыз сақ деген атаудан қ азақ шық қ ан.XII-XV ғ -рда тү ркі тілінде жазылғ ан деректерде: еркіндік аң саушы, батыл мағ ынасын білдіреді. Енисейден табылғ ан 8ғ. Ерттедегі тү рік ескерт-нен В.В Радлов «қ азғ ақ ым оғ лым» (менің асырап алғ ан ұ лдарым) деген тіркесті оқ ығ ан. Бұ л пікірге Юдин да ө з қ олдауын білдіреді. Тү ркологтардың пікірінше, Қ АЗАҚ - терминінің бастапқ ы таралғ ан жері- Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ. Қ азақ сө зінің пайда болуын САмойлович уақ ыты жағ ынан ерте дегенде 11 ғ.-ғ а жатқ ызғ ан. Жазбаша ә дебиетте Қ АЗАҚ термині 1245 ж мамлюктік Египет мемлекетінің қ ыпшақ тары кезінде шық қ ан араб-қ ыпшақ сө здігінде бірінші рет қ олданылғ ан.Онда қ азақ сө зіне еркін, кезбе деген мә н беріледі. Қ азақ сө зі тұ тас алғ анда алуан тү рлі еріктілерді айту ү шін қ олданылды. Мұ сылман деректерінде тү рік халық тарында қ азақ қ а айналу –қ азақ ылық институтының кең таралғ аны атап ө тілген. Ақ орда этникалық қ ұ рамы жағ ынан қ азақ халқ ы болсада оның атауы деректемелерде кейінірек жазылды. Дә лірек айтқ анда 15ғ.-ң 2жар-да қ азақ халқ ы қ ұ рылғ ан соң, қ азақ атауы этникалық маң ызғ а ие болды.Жү здердің пайда болуы туралы аң ызлдар мен ә дебиеттер ө те кө п. Ш. Уалиқ анов қ азақ тардың ү ш жү зге бө лінуі ө здері кө шіп жү ретін жерлерде ө з қ ұ қ ық тарын қ амтамасыз ету ү шін одақ тар қ ұ рғ ан. Аласапыран кезбен байланыстырады. Бартольд жү здердің пайда болу себебін қ оршағ ан табиғ атқ а байланысты кө шп мал шар-ғ ын жү рг жағ д-ң айырмашылығ ында деп біледі. Кө пт зерттеушілер қ азақ жү зін арабтың джуз –бірнә рсенің басты бө лігі, тармақ деген сө збен сә йкестендіреді.

29-30. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылу тарихына байланысты деректерді талдаң ыз. XV-XVIII ғ. бірінші ширегіндегі Қ азақ хандығ ы туралы жазба деректер. Дулати Хұ сайынұ лы Мұ хаммед Хайдар (1499-1551) - ә йгілі тарихшы, ә дебиетші, Моғ олстан мен оғ ан іргелес елдердің тарихы жө нінде аса қ ұ нды деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаханнама» дастанының авторы. " Тарихи Рашиди" атты ең бекте қ азақ хандығ ының қ алыптасуы туралы, мұ нан кейінгі Жетісу мен Шығ ыс Дешті— Қ ыпшақ та болғ ан оқ иғ алар, Моғ олстанның қ ұ лауы, феодалдық соғ ыстар, қ азақ тар, қ ырғ ыздар жә не ө збектердің сыртқ ы жауғ а қ арсы кү ресте ө зара одақ тасуы туралы кө птеген мә ліметтер бар. Сонымен бірге бұ л ең бекте ХV-ХVI ғ асырлардағ ы Оң тү стік жө не Шығ ыс Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық жағ дайы, орта ғ асырлық Қ азақ стандағ ы Жетісудың тарихи жағ рапиясы, қ алалық жә не егіншілік мә дениеті туралы қ ұ нды мә ліметтер бар. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы мен қ алыптасуы, одан кейінгі кезең дері, олардың қ ырғ ыздармен, ө збектермен қ арым қ атынасы жайында кең інен сө з болады. Қ адырғ али Жалаири деп аталғ ан бұ л кісі ХVI-ғ асырдың ортасы мен ХVII-ғ асырдың басында ө мір сү ріп (1530-1605 жылдары), қ азақ халқ ының тарихында ө шпес із қ алдырғ ан. Ресейдің атақ ты патшасы Борис Годуновтың қ ол астында жү ріп, 1602 жылы " Жылнамалар жинағ ын" жазып бітірген. Бұ л — қ азақ тілінде жазылғ ан тұ ң ғ ыш ғ ылыми ең бек. Туғ ан жері — Қ азақ стан жеріндегі Сырдария бойы." Жылнамалар жинағ ының " жалғ ыз кө шірме данасын Қ азан Университеті кітапханасына татар галымы И.Халфин тапсырғ ан екен. Ө теміс қ ажы ибн Маулана Мұ хаммед 16 ғ асырдың 2-жартысында ө мір сү рген тарихшы, “Шың ғ ыснаманың ” авторы. Хорезмдегі Шайбани ә улетіне қ ызмет еткен ық палды отбасынан шық қ ан. Ө зі Елбарыс ханның (1512 – 1525) сарайында, қ ызмет еткен. Сол кезден-ақ қ ыпшақ даласында билік еткен Шың ғ ыс хан ұ рпақ тарының тарихы туралы кө птеген мә ліметтерді жинап, аң ыз-ә ң гімелерді кө п білетіндігімен танылады. Олардың кө пшілігі “Шың ғ ыснамағ а” енген. “ Шығ арма шамамен 16 ғ -дың орта кезінде жазылғ ан. Жошы ә улеті тарихы баяндалады. Қ олжазбаның жалғ ыз данасы Ө збекстан Ғ А-сында сақ таулы. Ең бек жартылай сақ талып, Тоқ тамыс туралы айтылатын жылдармен тә мамдалғ ан. Шығ арманың Қ ыпшақ даласындағ ы Жошы ә улетінің билік қ ұ рғ ан кезең ін баяндайтын тарауы негізінен аң ыз, ә ң гіме тұ рғ ысында сипатталады. Дегенмен, кө птеген тарихи мә ліметтер нақ ты деректерге сү йеніп жазылғ ан. Автор географиядан едә уір хабардар болып, ө зі Хорезмнен Еділге дейін, одан ә рі Каспий бойымен оң т-ке саяхат жасағ ан. В.В. Бартольд осы қ олжазбаны зерттей келіп, оның біржақ тылық бағ ытын атап кө рсетеді. Ө йткені ол Шайбани ә улеті билеушілеріне кө бірек тоқ талып, олардың басқ а ә улеттерден артық шылық тарын баса кө рсетіп отырады. Соғ ан қ арамастан “Шың ғ ыснама” Оң тү стік жә не Батыс Қ азақ станның 13 – 14 ғ -лардағ ы тарихы жазылғ ан қ ұ нды ең бек.Осман Кухистани (т.-ө.ж.б.) — 15 ғ -дағ ы кө шпелі ө збектердің тарихы жайлы жазылғ ан “Тарих-и Абулхайр-хани” атты ең бектің авторы. Ол Ә білхайыр ханның баласы — Сү йініш ханның, кейін Шайбани ә улетінің ұ рпағ ы Ә бу ә л-Латиф ханның сарайында қ ызмет етті. 1540 — 51 ж. дү ниеге келген аталмыш ең бекте дү ниенің жаралуынан бастап, 15 ғ -дың 60-жылдарына дейінгі аралық қ амтылғ ан. Шығ арманың шағ ын он тараудан тұ ратын қ орытынды бө лімінде кө шпелі ө збектердің Ә білхайыр хан тұ сындағ ы ә скери-саяси тарихы баяндалғ ан. Ә білғ азы Баһ адү р Хан(1603 — 1664) — Хиуа ханы (1645—63), тарихшы-шежіреші. Ә білғ азы жазғ ан “Шежіре-и Тарахима” (“Тү рікмен шежіресі”, 1661 жылы) жә не “Шежіре-и Тү рк” (“Тү рік шежіресі”, 1665) атты тарихи екі шығ арма шығ ыстануда, оның ішінде тү ркітану мен қ азақ тануда кең інен танымал болды. “Шежіре-и тү рк” ғ ыл. ортағ а 18 ғ асырдың бас кезінде мә лім болды. Бұ л шығ арма — Шың ғ ыс ханнан бұ рынғ ы жә не одан кейінгі дә уірлерде Орта Азия, Қ азақ стан, Таяу Шығ ыс елдерінде болғ ан оқ иғ алар мен сол тұ стағ ы ел басқ арғ ан хандар жү ргізген саясат туралы жылнама. Ең бекте қ азақ халқ ын қ ұ рағ ан рулар мен тайпалардың кө не тарихы, тұ рмыс тіршілігі мен мә дениеті жайлы қ ұ нды деректер келтірілген. Ә білғ азы ханның “Тү рік шежіресі” — тарихи-деректік, ә деби жә не тілдік жағ ынан ө зге шежіре ең бектерден шоқ тығ ы биік тұ ратын шығ арма.

31. Керей мен Жә нібек – Қ азақ хандығ ының негізін қ алаушылар. Жалпы, тарихтағ ы кез келген ауқ ымды тарихи оқ иғ аның маң ызы қ андай болса, сол оқ иғ аның тарихи алғ ышарттары да сондай болады. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы қ азақ тарихындағ ы дә л сондай ә рі маң ызды, ә рі алғ ышарттары терең нен бастау алатын оқ иғ алар қ атарына жатады. Хандық тың қ ұ рылуының қ азақ халқ ы ү шін маң ызы ө те зор. Ұ лттық сипаттағ ы қ азақ мемлекетінің тарих тө ріне шығ уымен Дешті Қ ыпшақ аумағ ында кө птеген ө згерістер болады. Мысалы, қ азақ жеріндегі бұ рынғ ы этникалық ү дерістердің бә рі бір арнағ а тоғ ысады да, ә ртү рлі этнотоптардың бә рі ортақ саяси жү йеге біріктіріледі. Олардың этникалық атауы – «қ азақ», мемлекеті – «Қ азақ хандығ ы», ө мір сү ріп жатқ ан аумағ ы «Қ азақ стан» деп аталына бастайды. Тарихшыларымыз Қ азақ стан тарихындағ ы XV ғ асырдың ортасы мен XVIII ғ асырдың 30-жылдарына дейінгі кезең ді «хандық дә уір» немесе «Қ азақ хандығ ы дә уірі» деп атайды. Жалпы алғ анда, қ азіргі кездегі «қ азақ тілі», «Қ азақ стан Республи­касы», «қ азақ тар», «Қ азақ стан» деген терминдердің бә рінің бастауында Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы жатыр. Осыдан-ақ Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуының қ азақ тарихындағ ы маң ызын кө руге болады.

Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы Қ азақ стан аумағ ында ежелгі замандардан бері, кем дегенде, қ ола дә уірінен бері ү здіксіз жалғ асып келе жатқ ан саяси, этникалық, мә дени, рухани ү дерістердің жә не мемлекеттілік дамуының заң ды қ орытындысы болып табылады. Міне, осы аталғ ан тарихи ү дерістер Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуының тарихи алғ ышарттарына жатады. Алдымен этникалық ү дерістер жайлы айтып ө тейін. Этникалық ү деріс дегеніміз – халық тың қ ұ ралу, қ алыптасу ү рдісі. Қ азақ стан жерінде қ ола дә уірінің соң ғ ы кезең інен бері кө шпелі мал шаруашылығ ы қ алыптасқ аны белгілі. Бұ л этникалық ү деріс ү шін қ озғ аушы кү ш болды. Осының нә тижесінде сақ, ғ ұ н, ү йсін, қ аң лы, тү рік дә уірлерінде этникалық ү дерістер дамып, ортақ дін, ортақ тіл, ортақ сана-сезім қ алыптаса бастады. Соның бір кө рінісіне тү рік дә уіріндегі ү дерістер жатады. Тү рік қ ағ анатының тұ сында оның қ ұ рамында болғ ан халық тардың бә рі «тү ріктер» деп аталып кетті. Қ азақ ты қ ұ рағ ан тайпалар да жалпылама тү рде тү ріктер деп аталады. Қ азір де «тү рік тектес», «тү ркітілдес» деп аталамыз. Тү рік тілінің негізгі ү ш тілдік топтан: оғ ыз, қ арлұ қ, қ ыпшақ тілі топтарынан тұ ратыны белгілі. Қ азақ тілі соның соң ғ ысына кіреді. Ө йткені Қ азақ стан аумағ ында ХІ ғ асырдан бастап қ ыпшақ тайпаларының саяс­и белсенділігі артады да, саяси қ ұ рылымы қ алыптасады. Қ ыпшақ хандығ ы бұ рынғ ы аумақ тағ ы этникалық ү дерістерді одан ә рі терең детеді. Халық тық ү деріс ө з мә ресіне біртабан жақ ындайды. Соның нә тижесінде қ азіргі Қ азақ стан аумағ ы Дешті Қ ыпшақ деп аталынып, барлық тайпалары жалпы атаумен «қ ыпшақ тар», мемлекеті «Қ ыпшақ хандығ ы» деген атауғ а ие болады. ХІІІ ғ асырдың басындағ ы моң ғ ол жаулап алушылығ ы қ ыпшақ тардың саяси қ ұ рылымын жойғ анымен, этникалық дамуын жоя алмады, тек уақ ытша тежей алды. Одан кейінгі этносаяси жә не рухани дамулар барысы моң ғ ол тайпаларын қ ыпшақ тардың арасына сің істіріп жіберді. Ақ ырында жау­­лап алғ аннан кейін бір ғ асырдан астам уақ ыт ө те келе, Дешті Қ ыпшақ та моң ғ олдардан ешқ андай із де қ алмайды. Жаң адан қ алыптасқ ан этноқ ауымдастық «қ ыпшақ тар» немесе «ө збектер» деп атала бастады. Араб деректерінде соң ғ ы атау жиі қ олданылады. Алтын Орда оң қ анат жә не сол қ анат боп екіге бө лінгенде, «ө збек» атауы оң қ анатқ а қ атысты, ал сол жақ қ а, яғ ни Қ азақ стан жағ ына қ атысты «кө шпелі ө збектер» атауы айтылады. Кө шпелі ө збектердің ө зі маң ғ ыттар, шибандық тар, ордаежендіктер деп ү шке бө лінген. Ә білқ айыр хандығ ының ыдырауының бас кезінде одан алдымен маң ғ ыттар бө лініп шығ ып, Ноғ ай ордасын қ ұ рады. Шибандық тардың ө зі екіге бө лінеді. Бірі Иадгар ханды қ олдаса, басым бө лігі Ә білқ айыр хан жағ ында болады. Ал ордаежендік тайпалар болса Керей мен Жә нібек хандарды қ олдайды. Кө шпелі ө збектерден бө лініп шық қ ан осы топ Қ азақ хандығ ының этникалық негізін қ алайды.

Енді саяси алғ ышарттарғ а кө шелік. Ең алдымен Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы Қ азақ стан жеріндегі мемлекеттіліктің жә не саяси дамулардың заң ды қ орытындысы болып саналатындығ ын жаң а айтып ө ттік. XV ғ асырдың екінші ширегінде Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ аумағ ында Ә білқ айыр хандығ ы болғ аны белгілі. Ә білқ айыр хандығ ының сол кездегі ішкі-сыртқ ы саяси жағ дайы, ә сіресе кө ршілес Моғ олстан, Мә уереннахр мемлекеттерімен, Сібір хандығ ымен, маң ғ ыттармен жү ргізген саяси қ арым-қ атынастары Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына қ олайлы саяси алғ ышарттар туғ ызғ ан. Сө зіміз дә лелді болуы ү шін мынадай жағ дайды айтсақ та жетеді деп ойлаймын. Керей мен Жә нібектің Моғ олстанғ а қ арай жылжуына кө шпелі ө збектер мен моғ ол билеушілері арасындағ ы сол тұ стағ ы саяси жағ дай тікелей ә сер етеді. «Менің жауымның жауы мағ ан жау емес» деген қ ағ идағ а сай, Қ азақ хандығ ының негізін салушылар қ алыптасқ ан саяси жағ дайды шебер пайдаланып, Моғ олстанның батысындағ ы Жетісу жеріне келеді. Ал не себепті Жетісудың батыс бө лігінде Қ азақ хандығ ының туы желбірегенін біз Моғ олстан мен Темір ұ рпақ тарының мемлекеті арасындағ ы қ арым-қ атынастардан кө реміз.

Рухани алғ ышарттар ық палының бір кө рінісіне ислам дінінің сол кезде халық ты біріктіруші рө л атқ арғ аны жатады. Ислам діні ө з тотемдері (аң, қ ұ сты пір тұ ту) болғ ан тайпалардың бә ріне ортақ рухани кең істікті, рухани қ ұ ндылық тарды қ алыптастырады. Соның нә тижесінде ә ртү рлі тайпалардан бір этноқ ауымдастық пайда болып, ол ұ лттық мемлекеттің қ ұ рылуына алып келеді.