Сақтар: жазба деректері, материалдық және рухани мәдениеті, қоғамдық құрылысы.

Жетісуды мекендеген сақ тар мә дениеті 2-ге бө лінеді: Ерте сақ кезең і - б.з.б. VIII-VI ғ асырлар. Соң ғ ы сақ кезең і – б.з.б. V-III ғ асырлар.Б.з.б. I мың жылдық тағ ы Қ азақ стан территориясын мекендеген кө шпелілер – сақ тар. Бұ л сақ тардың материалдық мә дениеті мен қ оғ амдық қ ұ рылысы жағ ынан оң тү стік Сібір тайпалары жә не Ресейдің еуропалық бө лігінің далалық аймақ тарын мекендеген скиф тайпаларымен ұ қ састық тары болды. Зерттеушілер сақ тар туралы мә ліметтер беретін ежелгі мә тіндердің 2 тобы: грек рим авторларының шығ армалары (Геродот, Страбон, Ксенофонт) жә не парсы жазба деректері (Бехистун) белгілі. Сақ тайпаларының атауы ә р елде ә ртү рлі: Гректер – азиялық скифтер; Парсылар – қ ұ дыретті еркектер; Ирандық тар – жү йрік атты турлар.Сақ тайпаларының негізгі ү ш тобы: Парадария (тең іздің арғ ы жағ ындағ ы сақ тар).Мекені: Қ ара тең іздің солтү стігі, Арал тең ізі мен Сырдарияның тө менгі ағ ысы.тиграхауда (шошоқ бө рікті сақ тар). Мекені: Сырдырияның орта ағ ысы, Тянь-Шань, Жетісу.Хаумаварга (хаома сусынын дайындайтын сақ тар).Мекені: Мургап аң ғ ары. Б.з.б. VII-IV ғ асырлар – сақ тайпалар одағ ы қ ұ рылды.Сақ қ оғ амының сипаты-ә скери-демократиялық.3 негізгі топқ а бө лінген, ә р топтың ө зіндік дә стү рлі тү стері болғ ан: Жауынгерлер-қ ызыл тү с.Абыздар-ақ тү с.Қ ауым мү шелері-сары жә не кө к тү с.Тайпа кө семдерін жауынгерлер тобынан сайлады. Малғ а жекеменшік пайда болып, мү лік тең сіздігі шық ты. Соғ ыс тұ тқ ындары қ ұ лғ а айналдырылып, ү й шаруашылығ ында жұ мыс істеді.Бұ л кезең алғ ашқ ы қ ауымдық қ атынастар ыдырап, ә скери демократия қ ұ рылысының пайда бола бастағ ан кезі. Ә скери демократия таптық қ оғ амғ а ө ту кезең і болғ андық тан, сақ тар мемлекет қ ұ ру ісінің қ арсаң ында тұ рды. Грек тарихшысы Геродот (б.з.б. Vғ.40ж-30ж. жазылғ ан «Тарих» ең бегі) жә не Полиен деректері: Б.з.б. VI ғ асырда сақ -массагеттердің патшайымы Томиристің жә не оның ұ лы Спаргапистің парсы патшасы Кирмен соғ ысы (б.з.б. 529ж).Б.з.б. 519-518 жылдары парсы патшасы I Дарийдің тиграхауда сақ тарымен соғ ысы.Б.з.б. IV ғ асырда Александр Македонскийдің сақ тармен шайқ асы.Македондық тарғ а қ арсы 3 жыл қ атарынан партизандық соғ ыс жү ргізген сақ кө семі Спитамен ерлігі.Сақ тар парсы ә скерлерімен қ осылып Египетте, Грецияда соғ ысты. Фермопиль жә не Платея шайқ астарында батырлық тың ү лгісін кө рсетті.Сырдария жағ асында Македонский бұ йрығ ымен Александрия Эсхата қ аласы салынды. Археологиялық ескерткіштерден сақ тайпаларының обалары мен қ оныстар белгілі. Іле ө зенінің сол жағ ындағ ы Есік қ аласының тү біндегі «Алтын адам» табылғ ан обаның жә не ө зеннің оң жағ ындағ ы Бесшатыр обаларының зерттелуі Қ азақ стан тарихындағ ы сақ тар мә дениетінен тарихтың жаң а беттерін ашты. Бесшатыр обасы жерлеу салтының ө зіне тә н ерекшеліктерін кө рсетті. Обаларды тарих ғ ылымының докторы, археолог К.Ақ ышев зерттеген. Сақ тайпаларының ескерткіштері Шығ ыс жә не Орталық Қ азақ стан жерінде жақ сы зерттелген. Мә селен Шілікті ойпатындағ ы атақ ты сақ обалары, Тасмола мә дениеті. Ғ алым археолог М.К.Қ адырбаевтың зерттеуі бойынша, Тасмола мә дениетінің ескерткіштері жә не «мұ ртты» обалар темір ғ асырының 7-3 ғ асырына жатады. Шаруашылығ ы: б.з.б. I мың ж. ортасында сақ тарда кө шпелі мал шаруашылығ ы кең тарады.Сақ тардың негізгі шаруашылығ ы – кө шпелі мал шаруашылығ ы. Сақ тар мал шаруашылығ ының ү ш тү рін ү йлестірді: Кө шпелі мал шаруашылығ ы – батыс жә не орталық Қ азақ станда.Жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ы – Шығ ыс Қ азақ стан, Жетісу, Батыс пен Орталық Қ азақ станның бір бө лігі, Тянь-Шань, Алтай тауларының етегінде.Отырық шы мал шаруашылығ ы – Оң тү стік Қ азақ станда, Талас, Шу, Сырдария, Келес ө зендерінің бойында.Осымен бірге бұ л жерлерде суармалы егін шаруашылығ ы басым болды. Жылқ ы ө сіру маң ызды орын алды.Батыс жә не Оң тү стік Қ азақ станның далалық жә не шө лейт аудандарында тү йе ө сіру кең тарады. Сақ тардың мал шаруашылығ ының негізгі бағ ыты – қ ой ө сіру. Сақ тар мал шаруашылығ ымен қ атар ө зен жә не сулы аймақ тарда суармалы егіншілікпен айналысты.Ерекше суару жү йесі бар егістік аймақ тар – Сырдарияның оң тү стік аң ғ арындағ ы Шырық -Рабат, Бә біш-молда қ оныстары. Сақ тайпаларында металл ө ндіріп, оны ө ң деуге байланысты кә сіпшілік пен қ олө нер жоғ ары дә режеде дамыды. Шығ ыс Қ азақ стан мен Жетісу аралығ ында ішкі сауда қ алыптасқ ан.Б.з.б. Ү ІІғ - Сібір, Қ азақ стан, Еділ бойы жә не Еуропаның Оң т. Скифтік – Сібірлік «аң дық стиль» деп аталғ ан ө нерпайда болды. Аң дық стиль ө нері дә стү рімен сақ тар алдың ғ ы Азия мен Иранғ а жасағ ан жорық тары кезінде танысқ ан. Осы жерде алғ аш рет «Ө мір ағ ашы» атанғ ан арыстан бейнесі тарағ ан.