Лы Жібек жолының тарихи-мәдени маңызы.

Ұ лы Жібек жолы туралы алғ ашқ ы мә ліметті будда діндары Сюань-Цзяннің қ олжазбаларынан белгілі(629-630жылдар). Б.з.б. ІІІ-ІІ ғ асырлар жібек жолымен алғ ашқ ы сауда байланысы жасалғ ан.Ұ лы Жібек жолы Шығ ыс пен Батысты байланыстырып, Жерорта тең ізінен Қ ытайғ а дейін Еуразияны қ ақ жарып ө тетін кеуен жолының жү йесі (ұ з 7 мың км астам). Бұ л жол Орта Азия мен Қ азақ стан территориялары арқ ылы ө тіп, бірнеше сауда жолдары қ алыптасып, дамыды: 1. Лазурит жолы: Бадахшан тауы – Иран- Месопотамия – Мысыр – Сирия – Қ ытай.2. Нефрит жолы: Жаркентдария – Шығ ыс Тү ркістан – Қ ытай. 3. Дала жолы (б.з.б. І мың жылдық тың ортасы): Қ ара тең із жағ алауы – Дон – Оң тү стік Орал – Ертіс, Алтай – Зайсан кө лі (Геродот дерегі). 4. Қ азақ стан жеріндегі Ұ лы Жібек жолының негізгі бағ ыттары Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ стан арқ ылы ө тіп, тө рт тармақ қ а бө лінді: 1. Батыстан шығ ысқ а бакғ ытталатын жол. 2. Іле бағ ыты. 3. Еуропа бағ ыты. 4. Орталық жә не Шығ ыс Қ азақ стан бағ ыттары

Ұ лы Жібек жолының VI-VII ғ.ғ. ең гү лденген бағ ыты - Қ ытайдан Жетісу жә не Оң тү стік Қ азақ стан арқ ылы батысқ а баратын жол.

Ұ лы Жібек жолы бойындағ ы қ алалар: Қ ұ лан қ аласы, Ілебалық қ аласы.Ү лкен қ ала – Екіоғ ыз. Вильгельм Рубрук бұ л қ алада ирандық кө пестердің сауда орындары болғ анын айтады (1253ж.).Сырдарияны бойлай жү ретін керуен жолындағ ы ең ірі қ алалар – Отырар мен Шауғ ар. Тауар тасымалы Саудадағ ы басты тауар жібек. Жібек алтынмен тең еліп, халық аралық валютағ а айналғ ан. Жалақ ы мен қ арызды жібекпен тө ленген. Ұ лы Жібек жолымен алғ ашқ ыда Қ ытайдың жібегі Батыс елдеріне жеткізілген. Кейін бұ л жол арқ ылы Ү ндістан, Иран, Византия, Араб халифаты, Еуропа, Ресей тауарлары тасылды. Ұ лы Жібек жолы арқ ылы тасылатын тауарлар: жасмин суы, мускат жаң ғ ағ ы, пілдер, мү йіз тұ мсық тар, арыстандар, арғ ымақ тар, тү йелер, тотық ұ стар, сұ ң қ арлар, т.б. Мә дениет пен діннің таралуы. Ортағ асырлық Азияда ә лемнің тө рт патшалығ ы туралы тұ жырым болды: Пілдер патшалығ ы немесе Ү нді философиясы мен ғ ылымның дамуы мен даналық патшалығ ы – Ү ндістан; Бағ алы тастар патшалығ ы немесе аң дар мен ерлер патшалығ ы – Иран мен Византия; Сә йгү ліктер патшалығ ы немесе жыртқ ыштар аң дар патшалығ ы – Тү рік қ ағ анаты; Адамдар патшалығ ы немесе мемлекеттік басқ ару жә не ө неркә сіп патшалығ ы - Қ ытай. Бұ л тұ жырым Самарқ ан тө ң ірегіндегі Кушаниядағ ы сайрайдың қ абырғ асына салынғ ан суреттерден байқ алады. Ұ лы Жібек жолы арқ ылы ә н мен би ө нері, ә дебиет туындылары тарағ ан. Қ ытайда кө п тарағ ан Шығ ыс Тү ркістан мен Қ азақ станның ә уендері болды. Византияда тү рік акробаттарының ө нері кө рсетілген. Бағ датта наурыз мерекесінде халифтың алдында маскалы ойын сауық ө ткізілген. Ұ лы Жібек жолының бойымен дін таралды. Буддизм – Ү ндістаннан Орта Азия мен Қ азақ станғ а келіп, Оң тү стік Қ азақ стан жә не Жетісуда кең тарады. Испиджабқ а жақ ын жерден жер асты храмы (VII-VIIIғ.ғ.), Ақ бешімнен екі будда храмдары (VII-VIII ғ.ғ.) табылды. Христиан діні - Сирия, Иран, Аравиядан келіп, Қ азақ станда бұ л діннің несториандық бағ ыты тарады (VII-VIII ғ.ғ.). Тараздан манихейлердің кө к тә ң ірісі болып есептелетін ә йел бейнесі мен ай суреті салынғ ан қ ола медальон табылды (ай – манихейлік жұ лдыз сә улелі қ ұ дайдың символы). Зороастризм діннің белгісі – от мұ нарасы (Қ остө бе мен Қ ызылө зенде).Ортағ ысрлық Жібек жолының маң ызы: Отырық шы жә не кө шпелі мә дениеттің ө зара қ атынасы кү шейіп, бірін бірі байытты.Қ алалар кө бейді.Сыртқ ы байланыс дамыды.Сауда ө ркендеді; Ұ лы Жібек жолы екі мың жыл бойы жұ мыс істеген. XV ғ асырда су жолы пайда болғ аннан кейін керуен жолы тоқ тады.

Йсін, Қ аң лы мемлекеттік-саяси қ ұ рылымдарының басты белгілері. Ғ ұ ндардың саяси, қ оғ амдық қ ұ рылысы. Ғ ұ ндар жайлы тарихи деректерді кө рнекті қ ытай тілінің мамандарыН.Бичурин мен Н.Кюнер ең бектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуғ а ең бек еткен ғ алымдар А.Бернштам, Л.Гумилев, Н.Конград. Қ азақ ғ алымдарының ішінде соң ғ ы кезде К.Байпаков айналысып жү р. Мемлекеттің басында ұ лы Сенгир (Шаньюй) тұ рды. Оның билігі дара жә не мұ рагерлік болды. Шаньюй ол территорияны сақ тауғ а, қ орғ ауғ а міндетті болды. Оның соғ ыс жариялауғ а, бітім жасауғ а, армияны басқ аруғ а қ ұ қ ысы болды. Жоғ арғ ы сот билігі де Шаньюйдің қ олында шоғ ырланды. Шаньюйден кейінгі екінші орында оның балалары жә не жақ ын туыстары тұ рды. Ғ ұ ндар 24 рудан қ ұ ралды. Ә р руды ақ сақ алдар басқ арды. Ақ сақ алдар мемлекет ісін талқ ылау ү шін бір жылда 3 рет қ ұ рылтай ө ткізіп отырды. Атты ә скердің қ аруы садақ пен жебе еді. Олар садақ тарының сыртын сү йекпен қ аптағ ан. Жебелердің екі тү рі болғ ан. Ә сіресе, ұ шқ ыр, ауыр ұ ң ғ ырлы сауыт бұ зар жебені темірден жасағ ан. Сыма Цянь (б.з.б. 135-67 жж.) «Тарихи жазбаларда» ғ ұ ндардың Левират ғ ұ рпы туралы былай дейді: «Ә кесі мен ағ алары ө лсе тұ қ ым қ ұ рымасын деп олардың ә йелін ө здеріне алады, сондық тан ғ ұ ндарда қ ан араласу болса да, тұ қ ым қ ұ рымайды». Ү йсіндердің саяси қ ұ рылымы. Б.з.б II ғ асырда 177 жылда ү йсіндердің мемлекеттік бірлестігі қ алыптасты. Жазба деректер бойынша ү йсіндерді алғ аш рет тарих ғ ылымына таныс еткен Н.В.Кюнер мен Н.Я.Бичурин.Бұ лардың аудармаларын жә не басқ а да деректерді пайдалана отырып, академик В.Бартольд ө зінің атақ ты «Жетісу тарихының очеркі» атты ең бегінде ү йсіндердің қ ысқ аша тарихын жазды. Қ ытай тілінің маманы Ю.А.Зуевбұ л тайпалардың тарихы жайлы жаң а деректерді пайдалана отырып, Қ азақ стан тарихын жазуда ү йсіндер туралы ө з ү лесін қ осты. Ү йсін тайпаларының тарихи ө мір тіршілігін қ алыптастыруда, археологиялық материалдарды жазба деректермен салыстыра отырып, зерттеуде ең бек еткен ғ алымдар академик Ә.Марғ ұ лан мен А.Бернштамдар болды. К.Акишев ү йсіндер мемлекеттік дә режеде – таптық қ ұ рылыста ө мір сү рген деген қ орытындығ а келді. Олардың ордасы қ ызыл алқ ап (Чигучен) Ыстық кө лдің жағ асына орналысты. Ү йсіндердің мемлекет басшысы Гуньмо (Ұ лы бек) деп аталды. Ө кімет билігі атадан балағ а мұ рагерлік жолмен ауысып отырды. Гуньмоғ а бағ ынышты ұ сақ ру басшылары кіші гуньмолар (бек) деп аталды. Қ ытай тарихшысы Сюй-Сунаның қ алдырғ ан дерегіне қ арағ анда ү йсіндер кө шпелі мемлекет болғ ан. Ү йсіндердің Гуньмолары Қ ытай ханшаларына ү йленіп отырғ ан. Ү йсіндерде жоғ ары дең гейде тұ рғ ан ә скери ү йым болды. Ә скерлері жақ сы қ аруланғ ан салт аттылардан тұ рды. Мә селен, Қ ытай императоры Удидің 138 ж. батысқ а жіберілген елшісі князь Чжыньцянь ү йсіндер иелігінде 630 мың адам бар жә не айқ асқ а 188 мың жауынгер шығ ара алады деп жазады. Қ аң лылар. Қ ытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, парсы жә не ү нді діни кітаптары «Авеста» мен «Махабхарата» кангха болып кездеседі. Қ аң лы тайпаларын қ ытай жазба деректері бойынша алғ аш рет қ азақ халқ ының тарихына таныс еткен ғ алымдар кө рнекті қ ытай тілінің мамандары Н.Бичурин мен Н.Кюнер.Жазба деректерді пайдалана отырып, қ аң лылардың қ ысқ аша болса да тарихына кө ң іл бө лген академик В.Бартольдболды. Тү рік жазуындағ ы кангю-тарбанд сө зін кө не Отырар қ аласының аты деп болжау айтқ ан С.Кляшторный. Ал соң ғ ы кезде қ аң лылар туралы жазба деректерді толық қ арастырып, бір жү йеге келтіргенБ.Литвинскийболып табылады. Қ аң лылар туралы орта ғ асыр кезіндегі хабарды 1246 жылы ПланоКарпиниден білеміз. Ол моң ғ ол жеріне барып қ айтқ ан сапарында қ аң лылардың жерін басып ө ткендігін, олардың куманша сө йлейтіндерін хабарлайды. Бұ л хабар қ аң лы тайпаларының тү ркі тілде сө йлейтіндігін кө рсетеді. Қ аң лы мем-ң б. з. б I ғ аcырында дә уірлeнген кезең інде xалқ ының cаны 600 мың адамды қ ұ рап, ә скерінің сaны 120 мың ғ a жeткен. Қ ытай деректеріндегі Чжан-Цяннің хабары бойынша б.з.б 3 ғ Қ аң лы тайпалар бірлестігінің орталығ ы Битә н қ аласы болғ ан. Бaйланыс жасағ ан елдер - Қ ытай, Рим, Кaвкaз т. б. Қ аң лы бейлeушісінің жеке иелік шекаpаcы Каспийдің солт жағ алауына дейін барғ ан. 1930 жылдан бастап Арал бойында жә не Сырдария-ң тө менгі ағ ысындағ ы қ аң лы тайпаларының археологиялық ескерткіштеріне ғ ылыми зерттеу жү ргізген С.Толстов. Ал 1940 ж Орта Азия жерінде қ аң лы ескерткіштерін зерттеген Г.Григорьев болып табылады. Қ азақ стан ғ алымдары да қ аң лы тайпа-ң проблемасымен арнайы айналыспағ андарымен, ө здерінің ғ ылыми жұ мыстарында бұ л мә селеге аз да болса назар аударғ ан. Олар-ң ішінде А.Бернштам, Ә.Марғ ұ лан, Е.Агеева, Г.Пацевичтер болды. 1960 ж бұ л дә уірдің тұ рақ ты қ оныс қ орымдарына археологиялық зерттеу жұ мыстарын жү ргізгендер А.Максимова, М.Мершиев, Б.Вайнберг, Л.Левина. 1970 жылдан бастап қ аң лы мә селесіне аса назар аударып, олардың тарихына кө ң іл бө ліп жү рген ғ алым К.Байпаков. 7. Хұ н тарихына қ атысты жазба деректерді талдаң ыз.

Ғ ұ ндар - кө шпелі халық. Ғ ұ ндар тә ң іршілдік дінді ұ станып, тү ркі жазуын пайдаланғ ан. Сө йлеу тілі де тү ркі тілі болғ ан. Шығ ыста Мө де «шыгыс ху» тайпаларын бағ ындырды, ал оның қ ұ рамына, шамамен алғ анда, Керулен жә не Онон алқ аптарында мекендеген сянби жә не ухуань тайпалары кіретін еді. Мө де батыста юеди (юечжи) тайпаларына қ арсы жорық тар жасады. Бұ л кезде қ азіргі Кореядан Тибетке жә не Шығ ыс Тү ркістаннан Хуанхэнің орта ағ ысына дейін созылып жатқ ан аумақ ғ ұ н шаньюйлерінің қ ол астына тү сті, ал солтү стікте ғ ұ н конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғ ы оң тү стік аудандарғ а дейінгі аумақ ты алып жатты. Деректемелерде ғ ұ ндардың Саян-Алтай тайпаларына жасағ ан жорық тары туралы да айтылғ ан. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулердің солтү стікке жә не солтү стік-батысқ а қ арай жорығ ын жалғ астырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь жә не Синьли елдерін бағ ындырғ анын хабарлайды. Мә тінде берілген тү сініктемеде ә лгі айтылғ ан бес елдің сюннулердің солтү стік жағ ында жатқ аны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) ө зенінен Іле алқ абына дейін созылып жатса керек. Б. з. б. 201 жылғ ы жорық та ғ ұ ндар Алтай тайпаларын тү гелдей дерлік бағ ындырды, бірақ олар бұ л аумақ ты толық қ ол астына каратқ ан жоқ. Қ алай дегенмен де, сол кезде осылай болғ анын жазбаша деректемелер де, архео-логиялык материалдар да кө рсете алмады. Ғ ұ ндар, хұ ндар - ежелгі дә уірдегі тайпалар одағ ы, тү ркі халық тарынын арғ ы тегі. Біздің заманымызғ а дейін 1-мың жылдық та қ алыптасқ ан. Бастапқ ы кезде солтү стік Қ ытайда, Моң ғ олияда, Байкал ө ң ірінде қ оныстанғ ан. Ежелгі Қ ытай жылнамаларында Ғ ұ ндар гуй фан, гун руң, хун ю, шиан ю, шиұ ң ну секілді, т.б. атаулармен берілген. Біздің заманымызғ а дейін 3 ғ асырдың дың соң ына қ арай Ғ ұ ндар бірігіп ә скер тү зеп, ө здерінің мемлекетін қ ұ рды. Ғ ұ ндар 24 руғ а бө лінген, оларды елағ асы — бек биледі. Ә рбір рудың кө шіп жү ретін ө з жері болды. Жоғ ары билеушісі " Тә ң ірқ ұ т " лауазымын иемденген. Қ ытай деректерінде Ғ ұ ндардың жоғ ары билеушісі " шаньюй" деп аталады. Ғ ұ ндардың ө мірінде кө шпелі мал шаруашылығ ы басты рө л атқ арады. Жылқ ының асыл тұ қ ымдарын ө сіріп, ат баптауды жетік мең герген. Ғ ұ ндардың ішінде отырық шы тұ рмыс кешіп, егіншілікпен шұ ғ ылданғ андары да болғ ан. Ғ ұ ндар дә нді дақ ылдың ішінде тарыны кө п ө сірген. Қ олө нері мен бейнелеу ө нері жоғ ары дең тейде болғ ан. Зергерлік ө нердегі полихром стилін дү ниеге ә келген. Ат ү сті ойындарының негізін салғ ан. Кө ктө ң іріне табынын, ата-баба рухына сиынғ ан. Ө здерінің дә стү рлі қ ұ қ ық жү йесін қ алыптастырғ ан. Б.з.д. І мың жылдық тың ортасында Алтай, Оң тү стік Сібір мен Шығ ыс Қ азақ стан территориясында «ғ ұ н» деген атпен белгілі тайпа одағ ы қ алыптаса бастады. Б.з.б. I мың жылдық тың екінші жартысынан бастап Байкалдан Оң тү стікке қ арай жә не Ордосқ а дейін созылып жа-тқ ан дала жә не шө лейт аудандарда қ арабайыр мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданғ ан, этникалық жағ ынан ә р тү рлі тайпалар кө шіп жү рді. Солардың басты бір тобы б.з.б. ІУ-ІІІ ғ асырларда Солтү стік Қ ытайдың шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық екі одақ Сюнну жә не Дунху бірлестіктері еді. Қ ытай тілінде сюнну деген атау солтү стігіндегілер деген мағ ынаны білдіреді.
Сюннулар хунну немесе ғ ұ ндар деп аталады, ә сіресе, б.з.б. III ғ асырда мейлінше кү шейді. Тайпалардың бү л тобының аты қ айдан шық қ аны белгісіз. " Ғ ұ н" деген атаудың ө зі кейінірек сюнну (хунну) деген аттан шық қ ан деп болжам жасалынды. Ғ ұ ндар туралы тарихи деректер кө рнекті Қ ытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің ең бектерінде берілген. Ал олардың тарихын жазуда ү лкен ең бек сің ірген ғ алымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И. Конрад. Ал Қ азақ стан ғ алымдарының арасында ғ ү ндардың тарихымен К. М. Байпақ ов жә не т. б. айналысып жү р.
Ғ ұ ндардың этникалық тегі туралы мә селе ә лі анық талып болғ ан жоқ. Зерттеушілердің кө пшілігі оларды тү ріктердің арғ ы аталары деп болжайды. Ғ ұ ндардың қ ұ діреті тасып тұ рғ ан кезде, олардың бірлестігіне басқ а бірнеше тайпалар қ осылғ ан, сондық тан " ғ ү н" атауы этникалық болудан гө рі саяси одақ атауына қ арай айналың қ ырағ ан. ¥ лы Қ ытай қ орғ аны салынуының бір себебі осы ғ ү ндардың шабуылынан қ ор-ғ ану амалы еді. Қ ытайдың " Жылнама" атты байырғ ы кітабында айтылатын " тұ рағ ы жоқ, ү йі жоқ ғ ұ ндар бә ле болды ғ ой" деп келетін жолдар ғ ү ндардың Қ ытай еліне қ атты қ ауіп тө ндіргенін кө рсетеді.

Ғ ұ ндардың саяси, қ оғ амдық қ ұ рылысы. Ғ ұ ндар жайлы тарихи деректерді кө рнекті қ ытай тілінің мамандары Н.Бичурин мен Н.Кюнер ең бектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуғ а ең бек еткен ғ алымдар А.Бернштам, Л.Гумилев, Н.Конград. Қ азақ ғ алымдарының ішінде соң ғ ы кезде К.Байпаков айналысып жү р. Мемлекеттің басында ұ лы Сенгир (Шаньюй) тұ рды. Оның билігі дара жә не мұ рагерлік болды. Шаньюй ол территорияны сақ тауғ а, қ орғ ауғ а міндетті болды. Оның соғ ыс жариялауғ а, бітім жасауғ а, армияны басқ аруғ а қ ұ қ ысы болды. Жоғ арғ ы сот билігі де Шаньюйдің қ олында шоғ ырланды. Шаньюйден кейінгі екінші орында оның балалары жә не жақ ын туыстары тұ рды. Ғ ұ ндар 24 рудан қ ұ ралды. Ә р руды ақ сақ алдар басқ арды. Ақ сақ алдар мемлекет ісін талқ ылау ү шін бір жылда 3 рет қ ұ рылтай ө ткізіп отырды. Атты ә скердің қ аруы садақ пен жебе еді. Олар садақ тарының сыртын сү йекпен қ аптағ ан. Жебелердің екі тү рі болғ ан. Ә сіресе, ұ шқ ыр, ауыр ұ ң ғ ырлы сауыт бұ зар жебені темірден жасағ ан. Сыма Цянь (б.з.б. 135-67 жж.) «Тарихи жазбаларда» ғ ұ ндардың Левират ғ ұ рпы туралы былай дейді: «Ә кесі мен ағ алары ө лсе тұ қ ым қ ұ рымасын деп олардың ә йелін ө здеріне алады, сондық тан ғ ұ ндарда қ ан араласу болса да, тұ қ ым қ ұ рымайды».

8. Бірінші Тү рік қ ағ анатының тарихы (552-603ж) Тү рік қ ағ анаты (552 – 590) – Орталық Азиядағ ы тү ркі тайпалары қ ұ рғ ан ортағ асырлық мемлекет. Алғ аш қ ытай жылнамаларындағ ы “Тукюә ” (тү рік немесе қ ажыр қ айраттылар) деген атпен белгілі болды. Атау алғ ашында саяси мағ ынада қ олданылып, кейіннен этн. мағ ына иеленді. Аң ыз бойынша оғ ан тайпа кө семдерінің бірі Ашина басшылық жасағ ан. Олар ә уелі Алтай мен Жетісудың бір бө лігін мекендеді.Тү рік қ ағ анаты Тү рік Қ ағ андығ ы-ның қ оғ амдық ө мірінде ә скери іс маң ызды орын алды. Тү ріктер мал ш-мен, аң шылық пен айналысты. 460 ж. кө ктү ріктер Жужан қ ағ анатының қ ол астына қ арады, сө йтіп, олар Шығ ыс Тү ркістаннан Алтайғ а кө шірілді. Олар Жужан қ ағ анатына темір жә не металл бұ йымдардан алым-салық тө леп отырды. Тү ркінің дулу (дулат) тайпасының басшысы Ағ ын шадтың ұ лы Бумын ә уелі теле тү ріктерімен, сосын бұ рын Шығ ыс ғ ұ ндар қ ұ рғ ан Вэй мемлекетіне елші аттандырып, олармен қ ұ дандалық, сауда-саттық жә не ә скери-саяси қ арым-қ атынастарғ а орнатты. Осындай дайындық тардан кейін Бумын кө ктү ріктерді бастап 552 ж. жужандардың негізгі кү шін (бұ л оқ иғ а тарихта “темір қ арушылар кө терілісі” деп аталады) талқ андады. Жужан қ ағ аны Анахуан ө зін-ө зі ө лтірді де оның ұ лы Яньлочен бастағ ан туыстары Қ ытайдың Цинь мемлекетіне барып бас сауғ алайды. Бұ рын жужан билігінде болғ ан тү ркі тайпалары енді Бумын тө ң ірегіне шоғ ырланып, 552 ж. ол ө зін “ел қ ағ аны” деп жариялады. Қ рі тайпа басшылары шад, қ ағ анның ұ лдары мен інілері “тегін” лауазымына ие болды. Қ рі ұ лық тар жабғ у, қ ұ шлы, уор, елтебер, тудын, іркін, жағ унда, тархан, т.б. 28 дә режеге жіктелді. Билік мұ рагерлік жолмен жалғ асты. Мемлекеттің халқ ын қ ара бодын қ ұ рады. Сарбаздары бө рі деп аталды. Ел ордасы Орхон ө з. бойындағ ы ө тукси қ ойнауында болды. Алтын ұ шты жебе мен балауыз мө р куә лік ретінде қ олданылды.Бумыннан кейін билікке баласы Ыстық Қ ара хан (553 – 554) келді. Бумыннан інісі Истеми баїадү р лауазымын алып, 100 мың қ олмен батыс майданғ а аттанды. Ол ә уелі Жетісу, Сырдария бойын бағ ындырып, 563 – 567 ж. ақ ғ ұ ндар мемлекетін талқ андап, Тү рік Қ ағ андығ ы-ның батыс шекарасын Шашқ а (Ташкент) дейін жеткізді. Истеми тү ріктердің батыстағ ы он ірі тайпа бірлестігін біріктіргені ү шін “Он оқ будун қ ағ аны” деп аталды. Бірақ ол ресми қ ағ ан сайланғ ан емес. Мұ қ ан қ ағ ан (554 – 572) билеген кезең Тү рік Қ ағ андығ ы-ның дә уірлеу кезең і болды. Қ ағ андық тың шекарасы шығ ысында Ляодуннан Каспий т-не дейін, Оң т. Моң ғ ол қ ұ мынан Байкал к-не дейінгі жерді алып жатты. Мұ қ ан қ ағ ан Тү рік Қ ағ андығ ы-на Қ ытайдың Ци жә не Чжоу мемлекеттерін бағ ынышты етіп қ ойды. Нә тижесінде тек Чжоу мемлекеті ғ ана Тү рік Қ ағ андығ ы-на жыл сайын 100 мың топ тарғ ын торқ а тө лем тө леп тұ рды. Осы кезде Тү рік Қ ағ андығ ы атты ә скерлерінің саны 100 мың ғ а жетті. Кө рші мемлекеттерге 370 рет елші аттандырып, Қ ытайғ а барғ ан тү ркі елшілерінің саны кей жылдары мың адамғ а дейін жеткен. Мұ қ аннан кейін оның ұ лы Табар қ ағ ан тақ қ а отырды. Ол қ ытайлармен ынтымақ тастық жағ дайда тұ рып, елдің саяси басқ ару жү йесіне ө згеріс енгізді. Ағ асына нистадэрфу лауазымын беріп, елінің сол қ анатын, інісі Бө ле ханғ а оң қ анатын басқ артты. ө зі орт. билікте қ алды. Бұ л кө шпенді жұ ртты басқ арудың дә стү рлі жолы болғ анымен ақ сү йектер арасындағ ы билік ү шін кү реске алып келді. Шаболио қ а-ғ анның тұ сында қ азіргі Орт. Моң ғ олияны мекендеген тайпалар Дату, Або хандардың басшылығ ымен бірнеше дү ркін бас кө терді. Шаболио қ ағ ан қ ытайлардың кө мегімен кө терілісті басып, Або ханды қ олғ а тү сірді. Бірақ бас кө теру мұ нымен тоқ тамады. Қ ытайдың Сун ә улеті билеушілері мұ ндай тұ рақ сыздық ты шебер пайдаланып, тайпа билеушілерін бір-біріне айдап салып отырды. 587 – 590 ж. Тү рік Қ ағ андығ ы-нда ү ш билеуші (Чулоху, Дулан, Дату) алмасты. Елде саяси тұ рақ сыздық пайда болды. Ақ ыры 603 ж. Тү рік Қ ағ андығ ы Батыс Тү рік қ ағ андығ ы (Орта Азия) жә не Шығ ыс Тү рік қ ағ андығ ы (Орт. Азия) болып екіге бө лініп, біртұ тас мемлекет ретінде ө мір сү руін тоқ татты. Тү рік Қ ағ андығ ы дү йім тү ркілердің басын біріктірген ғ ұ ндардан кейінгі екінші мемлекет болды. Мемлекет ретінде не бары 38 жыл ө мір сү рді. Бірақ дербес мемлекет ретінде тарихта ө шпестей із қ алдырды. Тү рік Қ ағ андығ ы-ның мемлекеттілік тә жірибесін кейін Батыс Тү рік қ ағ андығ ы, Шың ғ ыс хан бастағ ан тү ркі-моң ғ ол мемлекеті қ айталады. Тү рік Қ ағ андығ ы мемл. басқ ару жү йесі, ө зіндік қ олтаң басы бар жазу мә дениетін қ алдырды. Қ ағ андық та ө зіне тә н қ ылмыс ережелері болды. Қ азіргі Қ азақ стан территориясы Батыс Тү рік қ ағ анаты қ ұ рамына енді.

9. Кө не тү рік жазба ескерткіштері – 7–9 ғ асырлардағ ы кө не тү ркі ойма жазулары мен қ олжазбалары, кө не тү ркі ә ліпбиіндегі ә р алуан мә тіндер. Кө не тү ркі жазба ескерткіштері арқ ылы қ азіргі тү рік халық тарының кө не тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мә дениетін, жазба дә стү рін, ә дет-ғ ұ рыптары мен дү ниетанымын білуге болады. Кө не тү ркі жазба ескерткіштері табылғ ан аймақ тарғ а Сібірдегі Енисей, Лена ө зендерінің аң ғ арлары, Моң ғ олиядағ ы Орхон, Онгин, Селенга ө зендерінің алқ абы, Орта Азия мен Қ аз-дағ ы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қ ойнауы жатады. Орыс этнограф-ғ алымы Н.М.Ядринцев 1889 жылы Моң ғ олиядағ ы Орхон ө зенінің қ ұ йылысынан қ ос тілдік жазуы бар ерекше ү лкен екі тас тапты. Кейіннен біреуі Білге қ ағ анғ а (735), екіншісі оның інісі Кү лтегінге (732) қ ойылғ аны белгілі болып, мазмұ ны толық анық талды.

Дания лингвисі В.Томсен 1893 жылы тү ркі руникалық (Орхон-Енисей) таң баларының дыбыстық мағ ыналарын негізінен дұ рыс анық тап, академик В.В.Радлов 1894 жылдың қ аң тарында кө не тү ркі тілінде жазылғ ан Кү лтегін ескерткішіндегі руникалық жазудың тұ ң ғ ыш аудармасын берді. 1932 жылы Талас алқ абынан ағ аш таяқ шағ а ойылғ ан руникалық жұ мбақ жазу табылды. С.Е.Малов, Х.Н.Оркун, А.М.Щербак, т.б. таяқ шалардағ ы жазудың тү ркі руникалық таң баларымен ұ қ састығ ын кө рсетіп, оны кө не тү ркі тілінде оқ ып кө рді. Есік жазба ескерткіш — сақ дә уірінен қ алғ ан жазба ескерткіш (б. з. д. 5—4 г.). 1970 ж. Ӏ ле ө ң ірінің тау бектеріндегі Есік қ аласы іргесіндегі Сақ заманынан қ алғ ан ү лкен қ орымнан алтынғ а бө ленген жауынгер мә йіті жә не оның тү рлі заттары, сонын ішінде жұ мбақ жазуы бар кү міс тостағ анша табылғ ан. Оның сырт жағ ына руна тә різдес 26 таң ба ойылып жазылғ ан. Ескерткіштің қ ұ ндылығ ы —ертедегі Қ азақ стан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі кө не тү ркі тілі екендігін дә лелдейді.

Ә рбір дә уірдің елеулі, кезең ді оқ иғ аларын заманының белгілі ақ ын-жазушылары дастан-жырларғ а, ойшылдары тарих-шежіреге айналдырып, шеберлер сә улет ө нерінде бейнелеп қ алдырғ ан.Тек тү ркі халық тары мә дениетінің ғ ана емес, сонымен бірге бү кіл дү ние жү зі мә дениетінің тарихында елеулі орын алатын ондай ескерткіштердің мә ні ө те зор. Сондай қ ұ нды рухани мұ ралардың қ азақ жерінде де кө птеп жасалғ андығ ы біздің халқ ымыз ү шін ү лкен мақ таныш.Ежелгі мә дениет ескерткіштерінің ең бір кереметі, бү кіл ә лемге ә йгілі болғ ан ақ ын тас, жыршы тас – Орхон ескерткіштері (VІІІ ғ.). V-IX ғ -да тү ркілер қ оныстанғ ан Алтай, Сібір, Орта жә не Орталық Азия жерінде жазу, сызу, егін, ә дебиет ө нері, тарих ғ ылымдарының, діни сенімдердің, Орхон жылнамасы мен Талас аң ғ арынан табылғ ан ескерткіштер айғ ақ.Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылғ ан уақ ыт тү ркі тілдерінің даму тарихындағ ы «Кө не тү рік» дә уірінде сай келеді. Шығ ыс Тү ркі қ ұ рамында ө мір сү рген тайпалар осы Орхон – Енисей жазуын қ олданып, осы жазу тілінде сө йлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең кө п табылғ ан жері – Орхон, Енисей, Селенгі жә не Талас бойы.Орхон-Енисей жазуы ө зінің жазу ерекшеліктері мен қ олдану ө рісіне сай Орхон-Енисей жә не Талас жазуы делініп екі топқ а бө лінеді.Енисей жазба мұ ралары. Олардың бұ лайша аталуы тас бетіндегі сына жазуларының Енисей бойынан табылумен байланысты. Бұ ғ ан қ осымша кейіннен Тува мен Хакасия Краснояр ө лкелерінен де осындай жазбалар табылғ ан. Енисей жазбаларының жалпы саны - 85 шамалы. Олардың ішінде кіші – гірім жазбалармен қ атар ірі тестер кездеседі. Енисей ескерткіштері кө лемі жағ ынан негізінен шағ ын болып келеді.Сол жазбалардың ішінде кү ні бү гінге дейін ө з мә нін жоймағ ан шешендік сө з ү лгілері мен ө лең ұ йқ астары, мақ ал-мә телдер, арнаулар мен жоқ таулар молынан кездеседі. Мысалы: «Кө рур кө зум кө рмес тег бопты, білер білігім білмес тег бопты, «Тү н қ атып» деген сияқ ты қ олданыстар аздағ ан дыбыстық ерекшеліктері болмаса, кү ні бү гінге дейін тілімізде сол кү йінде қ олданылып келеді.Кө не тү рік қ ағ анаты дә уірінде, дә лірек айтсақ VІІІ – ғ -да ә рбір ә рпі қ ұ лпытасқ а қ ашап жазылғ ан, ә рбір сө зі адамның жан жү йесін еріксіз тебірентетін, ә рбір шумағ ы астарлап айтылғ ан ой-толғ аныстарына толы, қ адым замандардан сақ талып, бізге жеткен сө з патшасы бү гінгі оқ ырманына да ә мірін жү ргізеді – оғ ан эстетикалық лә ззат беріп, ой мен сезім ә леміне жетелейді. Қ иыннан қ иыстырып, айтар сө зін айшық тап, ажарлап, сан тү рлі бояумен қ ұ былтып жеткізген ежелгі заман ақ ынының шеберлігіне таң ырқ ап, талантына тә нті боласыз.

Орхон ойма жазулары — Моң ғ олияның Орхон, Селенге ө зендері бойынан табылғ ан кө лемді ә деби мұ ралар, хан ә улетінің қ ұ лпытастары, 7—8 ғ ғ. жазылғ ан кө не тү ркі руникалық ескерткіштері болып табылады. Оғ ан Білге қ ағ ан, Кү лтегін, Тоныкө к, Кү лі-чур, Мойун-чур т.б. ескерткіштер жатады. Ескерткіштер мен ондағ ы жазбаша деректерді ашып жариялағ ан — Н. М. Ядринцев, В. Томсен, В. В. Радлов. Соң ғ ы отыз жыл ішінде Қ азақ стан жерінде де кө не тү ркі жазба ескерткіштерінің бар екендігі анық талды. Ертіс ө ң ірінен екі қ ола айнадағ ы руникалық ойма жазудың (Шығ ыс Қ азақ стан облысы) бірін А.Н.Бернштам 1948 жылы жариялады. Сондай-ақ 1985 жылы Шығ ыс Қ азақ станнан жартасқ а қ ашалғ ан руникалық жазу, ал 1987 жылы бауғ а тағ ылғ ан мө рдің табанына ойылғ ан руникалық жазу табылды Жайық ө ң ірінен (Ақ тө бе облысы) анық талғ ан қ ола айнадағ ы руникалық жазу 1986 жылы жарияланды. К. т. ж. е-нің тілін зерттеп, зор ү лес қ осқ ан ғ алымдар – Томсен, Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Банг, Г.И.Рамстед, А.Габэн, С.Е.Малов, В.М.Насилов, И.А.Батманов, А.Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин.

10.Тү ркеш қ ағ анатының тарихы. Тү ргештер туралы алғ ашқ ы деректер " Кү лтегін" ескерткішінде жә не қ ытай жазба деректерінде кездеседі.

Арабтар жаулаушылығ ы басталғ ан кезде Қ азақ стан жә не орта Азияның басым бө лігі Батыс тү рік қ ағ анаты ө кіметінің билігінде болатын.Арабтарғ а қ арсы кү рес жү ргізу ісінде Жетісуда ө кімет басына келген тү ркештер бірінші орынғ а шық ты.Тү ркештер Шу мен Іле ө зені аралығ ын қ оныстанғ ан.Алғ ашқ ы қ ағ аны-Ү шелік.(704-706).Территориясы: Жетісу, Іле, Шу, Талас алқ аптары.Астанасы-Суяб, жазғ ы ордасы-Кү нгіт қ аласы.(Іле ө зені бойында).Бү кіл жер 20 ү лесті аймақ қ а(тү тік) бө лінді.Ә р тү тікте жеті мың ә скер болғ ан.Қ ағ анат екі қ арсылас топқ а бө лінді: 1)Сары тү ркештер(шулық), ордасы-Суяб қ аласы.(Шу ө зені бойында).2)Қ ара тү ркештер(ілелік), ордасы-Тараз қ аласы(Талас ө зені бойында).Араб тарихшысы Ә л-Идриси дерегі: Тү ркеш нағ ыз тү рік мағ ынасындағ ы сө з.VIIIғ.басы(705ж)-Орта Азия мен Қ азақ станғ а арабтардың жорығ ы басталды.706ж.-тү ркештер соғ дылармен одақ тасып, Бұ хар маң ында арабтарды жең ді.709ж.-араб қ олбасшысы Кутейбтің екі одақ тастық тың арасында алауыздық туғ ызуының салдарынан соғ ды ханы Тархун кө мектесуден бас тартты.Нә тижесінде арабтар Бұ харды жаулады. Ү шеліктің ұ лы Сақ ал қ ағ ан(сары тү ркеш)бү кіл Орта Азияны бағ ындырды.708ж. сары тү ркеш пен қ ара тү ркеш арасында шиеленіс кү шейді.711ж. қ ара тү ркештер шақ ыруымен келген Шығ ыс тү рік қ ағ аны Қ апағ ан Болучу(Жоң ғ ария) тү бінде сары тү ркеш ә скерін жең ді.Сақ ал қ ағ ан тұ тқ ынғ а тү сіп, қ ағ анат кү йреді. «Жаң а Тань тарихында» былай делінген: «Ақ сү йектердің шығ ындары кү н сайын ө сіп жатты, ал қ ор дегенің болғ ан жоқ. Соң ғ ы жылдары қ ағ ан тапшылық ты сезіне бастады, сондық тан талап алынғ ан олжаларды бірте-бірте бө ліске салмай, ө з қ олында ұ стады». Тү ркеш қ ағ анаты 7 жыл ө ткеннен соң ғ ана қ алпына келтіріліп, билікке Сұ лу қ ағ ан(қ ара тү ркеш)келгесін қ айта нығ айды.Билік қ ара тү ркештерге кө шіп, Орда Тараз қ аласына ауыстырылды. Сұ лу қ ағ ан екі майданда кү рес жү ргізді: Батыста-арабтармен, шығ ыста-Таң патшалығ ымен.Сұ лу қ ағ ан Қ ытаймен одақ тасып, бар кү шті батысқ а бағ ыттады.723ж.-тү ркештер Ферғ ана қ арлұ қ тары жә не Шаш тұ рғ ындарымен бірігіп, арабтарғ а соқ қ ы берді.Арабтар Сұ лудың батылдығ ына байланысты оны Сү зеген деп атағ ан. 732ж.-арабтар тү ркештерді ығ ыстырып, Бұ харды қ айтара жаулады.736ж Сұ лу қ ағ ан арабтарғ а қ арсы жорық қ а шығ ып, Тоқ арыстанғ а дейін барды да, жең іліскеұ шырады.Осы кезде сары тү ркештер мен қ ара тү ркештер арасында кү рес қ айта ө ршіді.738ж. қ олбасшы Бағ а-Тархан Сұ луды ө лтіріп, оның ұ лына қ арсы соғ ысты бастады. Шежіреде айтылғ андай, Тү ргеш қ ағ анатында «Сақ алдың ұ рпақ тарын сары тү ргеш деп, ал Сұ лу ұ лысын қ ара тү ргеш деп атайды, олар бірімен-бірі жауласады, біріне-бірі сенбейді» деп айтады. Тү ркештер арасындағ ы алауыздық 738-748ж.арабтарғ а Оң т.Қ азақ стан мен Орта Азияны басып алуғ а жағ дай жасады.Осының салдарынан тү ркештер 746ж. Жетісуғ а ұ мтылғ ан қ арлұ қ тарғ а қ арсылық кө рсете алмайды.Тү ркілердің қ иын жағ дайын қ ытайлар да пайдаланып қ алды.748ж.-қ ытайлар Суяб қ аласын жаулап алып, қ иратты.751ж.Атлах қ аласының маң ындағ ы қ ытайлар мен арабтар арасындағ ы ірі шайқ ас(Талас бойы).Бес кү нге созылғ ан шайқ астың шешуші кезең інде қ арлұ қ тар арабтар жағ ына шығ ып, қ ытайлар жең ілді.Атлах шайқ асының тарихи маң ызы: Қ ытай ә скері Жетісуды, Шығ ыс Тү ркістанды тастап шегінді.Арабтар Талас аң ғ арынан Шашқ а қ арай ығ ысты.Алайда, ішкі қ ақ тығ ыстан жә не араб-қ ытай шапқ ыншылығ ынан Тү ркеш қ ағ анаты ә лсіреді.756ж. қ ағ анат қ арлұ қ тардың тегеурініне тө теп бере алмай біржолата қ ұ лады.