Д)Энеолит дәуірі

Еркешеліетері: тастан жасалғ ан ең бек қ ұ ралдарының ығ ыстырылуы, мыс ең бек қ ұ ралдарының жасалуы, клаиматтың ылғ алды болуы.Адамзат баласының металдан жасалғ ан қ ұ ралдарды игере бастауы энеолит (мыстытас) дә уірінен басталады. Академик Ә.Марғ ұ лан жетекшілігімен жү ргізілген Орталық Қ азақ стан экспедициясы Бетпақ даланың орталық бө лігіненбірнеше тас дә уірінің қ оныстарын тапқ ан, ә сіресе, ғ алымның басты бір кө рнекті ең бегі Сарысу бойынан. Ботай мә дениеті Ақ мола облысындағ ы Ботай бекеті жанындағ ы қ оныстың атымен аталғ анг. Бұ л мә дениет Солтү стік Қ азақ станның далалық энеолитін сипаттайды. (б.з.б. III-II мың ж. аралығ ы). Ботай мә дениетін археолог В.В.Зайберт ашты.

3. Қ ола дә уіріндегі Қ азақ стан. Андронов жә не Беғ азы-Дә ндібай мә дениеті:

Б.з.б. II мың жылдық та Еуразияның далалық аймақ тарында қ ола алу тә сілі шығ ып, ө ндіргіш кү штер қ атарында тө ң керіс жасалды. Адамзаттың алғ аш игерген металы-қ ола (мыс пен қ алайының қ орытпасы). Металдан жасалғ ан ең бек қ ұ ралдары тас ең бек қ ұ ралдары ығ ыстырғ ан кезең -қ ола дә уірі (б.з.б. 2-1 мың ж.)Қ ола дә уірінің кезең дері: 1. Ерте қ ола дә уірі (федоров кезең і)- б.з.б. XVIII-XV ғ асырлар; 2. Орта қ ола дә уірі (алакө л кезең і)- б.з.б. XV-XIII ғ асырлар; 3. Кейінгі қ ола дә уірі (замараев кезең і)- б.з.б. XIII-VIIIғ

Ерекшеліктері: Тү сті металдар мен алтынның ө ндірістік жолмен игерілу(қ ола металургиясы); Ең алғ ашқ ы қ оғ амдық ең бек бө лінісі – бақ ташылық мал шаруашылығ ы мен теселі егіншілік пайда болды.Ә келік отбасылық рулық қ атынас орнады. Қ азақ стандағ ы қ ола дә уірінің зерттелуі – Кең ес ө кіметінің кезінде ғ ылыми жағ ынан жү йелі жолғ а қ ойылды. 1933 ж СССР Ғ ылым академиясының материалдық мә дени институтының Орталық Қ азақ станды зерттеу ү шін ұ йымдастырғ ан «Нұ ра» экспедициясының кө рнекті мү шелері П.Рыков, М.Артамонов, М.Грязнов, К.Арзютов, И.Синицин сияқ ты ғ алымдардың сің ірген ең бегі зор. Андроновтық тайпалар алғ аш болып экономиялық ө мірдің озық тү рі-кө шпелі мал шаруашылығ ына кө шті.Бұ л дә уірде Қ азақ стан даласын, Оң тСібірді жә не Орал аймағ ын шығ у тегі жағ ынан ұ қ сас, ө зіндік мә дениеті бар тайпалар мекендеді. Бұ л мә дениетінің алғ ашқ ы ескерткіштері табылғ ан Оң тСібірдегі Ачинск қ аласы маң ындағ ы Андроново селосына байланысты бұ л кезең - андронов мә дениеті деген атау болды(1914ж. археолог Б.В. Андриновтың қ азба жұ мысы(А.Я.Тугаринов)).1927ж. - археолог М.П.Грязнов андронов мә дениетінің ескерткіштері Батыс Қ аз-нан тапты. Бұ л мә дениетті зерттеуші қ азақ стандық ғ алымдар – Ә.Х. Марғ ұ лан, К.А.Ақ ышев, А.Г. Максимова, С.С. Черников, А.М.Оразбаев. Андронов тайпалары Қ азақ станның барлық аймағ ын мекендеген. Негізгі қ оныстанғ ан ауданы- Орт.Қ аз. Бұ л ө ң ірдің 30- дан астам елді мекен, 150-дей қ абір (қ орымдар) қ азып зерттелді. Солтү стік жә не Бат.Қ аз-да 150-ден аса қ оныс пен 200-ге жуық қ орым табылды. Ең ежелгі қ ала- Арқ айым қ аласы(Қ останай мен Челябі облыстарының шекарасы). Андронов тайпаларының тіршілігінде теселі егіншілік болғ ан. Олар негізінен бидай, қ арабидай жә не тары ө сірді. Андроновтық тардың баспанасы – жертө ле жә не жартылай жер бетіндегі ү йлер. Беғ азы Дә ндібай мекенін зерттеп, оның ежелгі тарихымыз ү шін маң ызын айқ ындағ ан ғ алым - ә йгілі академик оқ ымысты, тарихшы, этнографӘ.Марғ ұ лан болды. Осы ғ алым бастағ ан арнаулы археологиялық топ Б - Д мекенін 1947-1949 жә не 1952 жылдары жан-жақ ты зерттеді. Осы зерттеулер негізінде Қ азақ стан тарихы ғ ана ү шін емес, кө не дә уірлердегі жалпы адамзат тарихы ү шін маң ызды ғ ылыми қ орытындылар жасалды. Ә.Марғ ұ ланның анық тауынша, Б - Д мә д-ң ерекшелігі - ескі қ ола мә дениетінің тү рлері ө згеріп, соның негізінде оғ ан ұ қ самайтын жаң а мә дениет тү рлері қ алыптасқ ан.