Газ алмасу

Газ алмасу, биологияда – ағ за мен оны қ оршағ ан орта арасындағ ы газ алмасу процесі. Адам мен жануарлар ағ засы тыныс алу кезінде сыртқ ы ортадан оттекті сің іріп, ө зінен кө мір қ ышқ ыл газын жә не зат алмасу нә тижесінде пайда болатын ә р тү рлі газ қ оспаларын сыртқ а шығ арады. Газ алмасусыз тірі ағ зада зат жә не энергия алмасуы дұ рыс жү рмейді. Зат алмасу процесінің нә тижесінде ағ за сің ірген қ оректік заттардың (белок, кө мірсу, май) қ ұ рамындағ ы химиялық энергия бө лініп, ағ заның тіршілік ә рекетіне қ ажетті энергияғ а (мысалы, 1 л оттек 4, 7 – 5, 0 ккал жылу береді) айналады. Организм пайдаланатын оттек пен одан бө лініп шығ атын кө мір қ ышқ ыл газдың мө лшері адамның жасына, тіршілік ә рекетіне, атқ аратын қ ызметіне, сыртқ ы ортаның температурасына жә не тағ амның қ ұ рамына байланысты ө згеріп тұ рады. Адам жұ мыс істегенде, ауа райы салқ ындағ анда, калориялы тамақ ішкенде ағ задағ ы газ алмасу кү шейе тү седі. Демалыс кезінде, ұ йық тағ анда газ алмасу тө мендейді. Газ алмасу арқ ылы ағ задағ ы энергия мө лшерін анық тауғ а болады. Газ алмасу процесі кезінде ағ за оттекті кө п мө лшерде пайдаланса, барлық дене мү шелерінің қ ызметі артып, тыныс алу жә не қ ан айналысы жақ сарады, осығ ан байланысты қ анның физикалық -химиялық қ ұ рамы да ө згереді. Газ алмасу бір клеткалы қ арапайымдыларда, олардың бү тіндей денесі арқ ылы, кө п клеткалы жануарларда арнаулы тыныс мү шелері (кең ірдек, желбезек, ө кпе) арқ ылы жү реді. Ө сімдіктердегі газ алмасу жануарлар мен адам ағ засындағ ыдан ө згеше болады. Тірі азғ алар сияқ ты ө сімдіктер де барлық мү шелері арқ ылы тыныс алады, тыныс алу процесі ө сімдіктің ө сіп келе жатқ ан жас мү шелері мен тіндерінде, ә сіресе, жапырақ тарында кү шті, ал сабағ ы мен тамырында баяу жү реді. Ө сімдіктер тыныс алғ ан кезде, керісінше, ауадан кө мір қ ышқ ыл газ сің іріліп, оттек бө лінед

4.Қ озу жә не қ озғ ыштық.

Қ озу – тітіркендіру салдарынан пайда болатын тірі тіндердің (ұ лпалардың) ә рекеті, белсенді қ ызмет атқ ара алатындай жағ дайы; тірі жасушалардың тітіркенуге қ айтаратын жауабы.
Қ озу – тү рлі физикалық, химиялық, функциональдық ө згерістер жиынтығ ынан тұ ратын, тек тірі ұ лпаларғ а, тірі организмге тә н, қ озғ ыштық қ асиет негізінде дамитын кү рделі биологиялық процесс. Организмде қ озғ ыштық қ асиет жойылса, жасушалардың қ ызметі бұ зылып, тіршілігі тоқ тайды.
Қ озғ ыштық – тірі организмдердің тітіркендіруге арнаулы ө зіндік реакциямен, таралатын ә рекет потенциалымен (тітіркеніспен) қ айтаратын жауабы. Қ озу процесіне ә р тү рлі ө зіндік жә не жалпылама белгілер тә н. Мысалы, қ озғ ан тінде зат алмасу процесі кү шейеді, оның химиялық қ ұ рамы мен физикалы-химиялық қ асиеттері сандық жә не сапалық ө згерістерге ұ шырайды.
Бұ лшық ет пен жү йкелер қ озғ анда мембранада (жарғ ақ шасында) жайыла таралатын электр заряды пайда болады. Осымен байланысты жасуша жарғ ақ шасы арқ ылы электр зарядының ө згеруі қ озу процесінің бір белгісі болып табылады.Қ озудың ө зіндік белгісі ә рбір органның ө зіне тә н ә рекетімен бейнеленеді. Мысалы, қ озғ ан бұ лшық ет талшық тары жиырылады, без тіні – сө л бө леді, жү йке талшық тарында тітіркеніс (импульс) пайда болады.
Қ озу – толқ ын тә різді таралатын процесс. Тіннің бір жерінде пайда болғ ан қ озу оның басқ а бө ліктеріне жайыла таралады. Ет пен жү йке тіндерінде қ озу электрлік жолмен, ә рекет потенциалы тү рінде таралады. Тіннің бір жасушасында немесе бір телімінде пайда болғ ан ә рекет потенциалы оның басқ а бө ліктерін тітіркендіреді. Қ озу процесі шектелген (таралмайтын) жә не шектелмеген (таралатын) болып екіге бө лінеді. Қ озудың табиғ атын тү сіндіретін мембраналық -иондық теорияғ а сә йкес абстракциялық рефрактерлік сатысы (Қ озу жағ дайындағ ы тіннің кенеттен ә сер еткен тітіркендіргішке жауап бермеуі) натрий иондарының жасуша ішіне ө туі тоқ тап, жарғ ақ ша арқ ылы калий иондары ө туінің жоғ арылауымен байланысты.
Осының нә тижесінде жарғ ақ шаның қ озғ ыштығ ы уақ ытша тоқ тайды да, онда жаң а тітіркендіруге жауап ретінде ә рекет потенциалы туындамайды. Салыстырмалы рефрактерлік жағ дайында натрий иондарының ө туін тө мендететін, калий иондарының ө туін жоғ арылататын жағ дайлар жойылып, жарғ ақ шаның тыныштық кү йіндегі қ асиеттері қ алпына келеді. қ озуғ а кері физиологиялық процесс тежелу деп аталады