Ан плазмасы

Қ ан плазмасы (қ ан сарысуы) - қ анның сарғ ыштау тү сті сұ йық бө лімі. Егер қ анды ыдысқ а қ ұ йып тұ ндырса, ыдыста 3 қ абат айқ ын білінеді. Соның ең ү стің гі сарғ ыш тү сті мө лдірлеу қ абаты плазма. Ал астың ғ ы қ ызыл тү сті қ абаты - қ ан жасушалары. Плазманың қ ұ рамында 90-92% су; 7-8% нә руыз (белок); 0, 12% глюкоза; 0, 7 0, ұ % май; 0, 9% тұ з болады. Бұ лардан басқ а сү тқ ышқ ылы, ферменттер гормондар бар. Плазмадағ ынә руыздар (7-8%) 3 топқ а бө лінеді: альбуминдер (4, 5%); глобулиндер (1, 7-3, 5 %) жә не фибриногендер (0.4). Фибриноген нә руызы қ анның ұ юына қ атысады. Қ ұ рамында фибриноген нә руызы болмайтын қ ан сарысуы сарысу деп аталады.Қ ан сарысуы мен сарысудың айырмашылығ ы: қ ан сарысуы қ аннын сұ йық бө лігі, ал сарысу ұ йығ ан қ аннан кейінгі сұ йық тық (қ ан ұ йығ ының сығ ындысы). Альбумин менглобулин нә руыздары жасушадағ ы су мен денедегі сұ йық тық ты реттеуге қ атысады. Минералды калий, кальций, магний тұ здары болады. Нә руыздар қ ан ұ юына қ атысып, плазмағ а жабысқ ақ тық қ асиет береді.

Глюкоза - жасушалар ү шін негізгі қ уат кө зі. Плазмада глюкоза мө лшері 0, 04%-дан аз болса, ми жасушалары қ атты қ озып, бұ лшақ еттер жиырылып, қ ұ рысады, тү йіледі. Гліокозаның концентрациясы тым азайып кетсе, қ анайналымы мен тынысалу бұ зылып, адам ө ліпкетуі мү мкін.

6. Ішкі секреция бездері

Секреция
Секреция – латын тілінен аударғ анда secretio бө лініс деген мағ ынаны береді. Секреция адам ағ засына физиологиялық маң ызы бар кө п немесе аз мө лшерде секреттердің пайда болып, бө лінуі. Секреция екі топқ а бө лінеді: ішкі немесе эндокринді жә не сыртқ ы, экзокринді.
Эндокринді бездердің сө лін шығ аратын ө зегі жоқ, без жасушалары қ ан жә не лимфа капиллярларымен ө те жиі торланғ ан. Сондық тан без ө німдері тікелей осы тамырларғ а ө теді. Экзокринді бездердің ө зегі бар, ә рі ол ө зек белгілі бір ағ зағ а ашылып, ө з ө німдерін сол мү шеге шығ арады.
Ішкі сө лініс бездеріне гипофиз, эпифиз, қ алқ анша, қ алқ ансерік бездері, айырша без, бү йрекү сті, ұ йқ ы жә не жыныс бездері жатады.
Ішкі сө лініс бездеріне плацентаны (бала жолдасы) да жатқ ызады. Екіқ абат ә йел организмінде бала жолдасы бірқ атар гормондар бө ліп шығ арады-эстроген, прогестерон жә не гонадотропин. Ішкі сө лініс бездері гипоталамус қ ұ рылымымен жә не қ ызметімен тығ ыз байланыста болады. Оның ядроларының нейросө лінісі бар, яғ ни гипофиздің артқ ы бө лігіне тү сетін немесе гипофиздің алдың ғ ы бө лігінің қ ан тамырларына тікелей келетін жә не аденогипофиздің жасушалар қ ызметіне ә сер ететін биологиялық белсенді заттар бө ліп шығ аратыны анық талғ ан. Бұ лардан басқ а ішкі сө лініс бездеріне бірқ атар ағ залар жатады – бү йрек, ішек-қ арынның кілегейлі қ абығ ы, бауыр, себебі олар қ анғ а организм мү шелерінің қ ызметіне ерекше ә сері бар бірқ атар заттар бө ліп шығ арады. Атап айтқ анда ренин, гастрин, секретин, панкреозимин, энтерогастрин, энтерогастрон, эритропоэтин т.б.
Эндокринді жү йеге шығ ару тү тіктері жоқ бездер жатады, бірақ организмнің ішкі ортасына активті физиологиялық активті заттар бө летін (гормондар), организмнің гуморалді реттелуін қ алыптастыратын, жасушалар тіндер мен мү шелердің қ ызметтерін кү шейтеді немесе тө мендетеді.
Гормондар-ағ задағ ы мү шелердің қ ызметін реттей отырып, оны бірде бә сендетіп немесе ү детіп отыратын жоғ ары активті зат. Мысалы, ағ задағ ы зат алмасу процестері, дененің ө суі мен репродуктивті қ ызметтер де гармондарғ а байланысты. Ішкі секреция бездерінің қ ұ рылысындағ ы ерекшелігі, безден шығ атын ө зектері болмайды. Сондық тан бездерден бө лінген гормондар тікелей қ ан мен лимфағ а бө лінеді. Осығ ан байланысты эндокринді бездер қ ан тамырларымен тығ ыз қ амтылғ ан.

7.1.жоқ

7.2-тітіркену

Тітіркену, тітіркендіру – тірі тіндерге (ұ лпаларғ а) ә р тү рлі тітіргендіргіштермен ә сер ету. Тітіркену негізінде тітіркенгіштік қ асиет жатады. Соның нә тижесінде клеткалар мен ұ лпалардың ө су жә не кө бею, тірі қ ұ рылымдардың қ оршағ ан орта жағ дайларына баяу морфологиялық бейімделу процесі жү реді. Тітіркенудің сипаты мен тірі тіндердің (ұ лпалардың) арасында тығ ыз байланыс болады. Осығ ан байланысты тітіркенудің ү ш заң дылығ ы бейнеленеді.

Кү ш заң ы – тітіркендіргіш неғ ұ рлым кү шті болса, соғ ұ рлым белгілі бір шекке дейін тіннің (ұ лпаның) жауап реакциясы да кү шті болады. Тітіркендіргіштің қ озу процесін тудыратын ең аз кү шін тітіркену табалдырығ ы деп атайды. Бұ л кү ш тіннің (ұ лпаның) қ озғ ыштығ ына байланысты. Ол қ озғ ыштық неғ ұ рлым жоғ ары болса, оны қ оздыру ү шін тітіркендіргіштің аз ғ ана кү ші жеткілікті.

Мерзім кү ші – тітіркендіргіш мерзімінің ә сері неғ ұ рлым ұ зақ болса, соғ ұ рлым (белгілі бір шекке дейін) тіннің (ұ лпаның) жауап реакциясы да кү шті болады. Қ озу процесі пайда болу ү шін тітіргендіргіш ә сері белгілі бір мерзімге созылуы керек. Тітіркену табалдырығ ының ә серімен қ озу процесінің пайда болуы ү шін қ ажет уақ ыттың ең аз шамасын тиімді мерзім деп атайды. Тітіркендіргіш кү ші мен оның ә сер мерзімі арасында белгілі бір тә уелділік болады.

Градиент заң ы – тітіркендіру градиенті неғ ұ рлым кү рт, шапшаң болса, соғ ұ рлым (белгілі бір шекке дейін) тірі тін (ұ лпа) реакциясы кү шті болады. Бұ л ү шін тітіркендіргіш кү шінің ө су шапшаң дығ ы – градиенттің маң ызы зор. Тітіркендіру градиенті баяуласа, қ озғ ыштық табалдырығ ы жоғ арылайды. Тітіркендіргіш кү ші баяу ө ссе, қ озу процесі туындамай да қ алады.

8-билет жоқ

9. Қ алқ анша без

Қ алқ анша без (glandula thyroidea, лат. glandula - без, гр. thyreos —қ алқ ан) - шеткі ішкі секреция безі. Қ алқ анша без сырты дә некер ұ лпалық қ апшық пен қ апталғ ан. Қ апшық тан қ алқ анша без ішіне таралатын дә некер ұ лпалы перделіктер без паренхимасын бө лікшелерге бө леді. Бө лікшелер кө птеген кө піршіктерден (фолликулдардан) тұ рады. Фолликул қ уысын қ ұ рамында кү рделі протеин — тироглобулин болатын қ оймалжың зат — коллоид толтырып тұ рады. Фолликул қ абырғ асын екі тү рлі клеткалар қ ұ райды. Тироциттер жә не парафолликулалы немесе К-жасушалар. Тироциттер ұ лпалардың дамуына, ө суіне, протеиндердің, кө мірсулардың, майлардың, йодтың алмасуына ә сер ететін, қ ұ рамында йод болатын тироксин жә не трийодтиронин гормондарын бө ліп шығ арады. Азық қ ұ рамында йод жетіспесе, онда жануарлар организмінде эндомиялық зоб ауруы ө ршиді. Парафолликулалы клеткалар қ андағ ы кальцийдің мө лшерін азайтатын, қ ұ рамында йод болмайтын кальцитонин гормонын бө леді.

Қ алқ анша бездің қ ұ рылысы мен қ ызметі

Қ алқ анша без барлық омыртқ алы жануарларда болатын ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең ірісі. Қ алқ анша без кө мекейдің алдың ғ ы жағ ына орналаскан. Ересек адамдарда оның салмағ ы шамамен 30-60 г, пішіні тағ а тә різді, бірімен-бірі ө зара байланысқ ан екі бө ліктен тұ рады. Қ алқ анша безде іші шырышты затқ а толы қ уыстар бар. Шырышты заттан тироксин гормоны бө лінеді, ал оның қ ұ рамында йод болады. 50 жастан ә рі қ арай калқ анша бездің салмағ ы мен мө лшері кішірейеді. Жаң а туғ ан баланың қ алқ анша безінің салмағ ы 1-2 г.

Қ ызметі:

1) тироксин гормоны барлық зат алмасуғ а (нә руыз бен май) қ атысады;

2) ағ заның ө суі мен дамуына ә сер етеді;

3) жү йке жү йесі мен жү рек жұ мысының қ озуын арттырады. Қ алқ анша бездің қ ызметі бұ зылғ анда пайда болатын ауытқ улар. Қ алқ анша безден бө лінетін гормондар жетіспесе, адам микседема (грекше «myxa» - шырыш жә не «oidema» - ісіну) ауруына шалдығ ады.

Аурудың белгілері:

1) ағ зада зат алмасу 30-40%-ғ а дейін бә сең дейді, ә сіресе нә руыз алмасуы бұ зылады;

2) терінің астына су жиналады, тері қ ұ рғ ап, дене ісінеді;

3) дене температурасы тө мендейді;

4) жү рек соғ ысы баяулайды;

5) қ озғ алысы бә сең деп, ойлау қ абілеті нашарлайды; шашы тү сіп, сирейді.

Ауруды тироксин гормонымен емдейді. Тироксин гормонының синтезделуі ағ зада йодтың болуына байланысты. Адам йодты, йодты калий, йодты натрий тү рінде тағ аммен қ абылдайды. Адам денесінде 30-50 мг йод болса, соның, шамамен 15 мг қ алқ анша безде кездеседі.

Егер ішетін су мен тағ амда йод жетіспесе, адам іспебұ ғ ақ (эндемиялык зоб) ауруымен ауырады (18, ә -сурет). Мұ ндай ауру ә сіресе топырақ пен судың қ ұ рамың да йодтың аз болуынан пайда болады. Тә улігіне адамның қ абылдайтын йод мө лшері 0, 15-0, 20 мг болуы керек.

Аурудың белгісі. Қ алканша бездің ұ лпалары ө сіп, ұ лғ айып, салмағ ы 1 кг-ғ а дейін жетеді, сон-дыктан оны алкым ісуі дейді. Бұ л ауруды емдеу жә не болдырмау ү шін ас тұ зына йод (100 кг ас тұ зына 2, 5 г йодты калий тұ зы) қ осады. Балабакша мен мектептерде балаларғ а дә рі береді. Дә рінің бір тү йірінің қ ұ рамында 1 мг йодты калий бар.

Жас балаларда қ алканша бездің гормоны жетіспесе, бойы ә спей, жыныстық жетілуі тоқ талады. Ми сың арлары қ ыртысьшың жұ мысы бұ зылып, ақ ылесі кем болады. Мұ ндай ауруды кретинизм (фр. «сrtinismе» - жарымес) дейді. Ауру асқ ынбаса, емдеп жазуғ а болады.

Қ алқ анша безден гормон кө п бө лінсе, денеде зат алмасу кү шейеді; жү рек соғ уы жиілейді; қ ан қ ысымы кө теріліп, жү йке жү йесінің қ озуы артады; тамақ ты кө п ішкенмен салмақ қ оспай, керісінше арық тайды. Тез ашуланады жә не терлегіш болады. Кө здері бадырайьш, шарасынаналғ а қ арай шығ ып тұ рады. Мұ ндай ауруды бадырақ кө з немесе базедов ауруы дейді. Бұ л ауруды неміс дө рігері К. А. Базедов сипаттап жазғ ан.

Ауруды емдеп жазу ү шін қ алқ анша бездің кішкене бө лігін кесіп алып тастайды. Жеке жасушаларын жою ү шін рентген сә улесімен де емдейді

Тироксин — гормонның тү зілуі мен бө лінуін гипофиздің алдың ғ ы бө лігінен бө лшетін гормондар реттейді. Қ анда тироксиннің концентрациясы қ алыпты дең гейде болтан кезде, гипофизден бө лінетін гормонный мө лшері азаяды. Бұ л тироксиннің қ алыпты дең гейде болуына кө мектеседі.

Қ алқ анша маң ы безі

Қ алқ анша маң ы безі (glandula parathyroideae, лат. glandula - без; гр. рага - маң ы, қ асы; thyreos — қ алқ ан) — қ алқ анша безі маң ында немесе оның ішінде орналасқ ан кішкене денешік тә різді ішкі секреция безі. Ол сыртынан дә некер ұ лпалық қ апшық пен қ апталғ ан. Без паренхимасында жасушалар тізбектеліп немесе топталып орналасып, безді жасушалар бағ андарын қ ұ райды. Олардың аралық тарында қ ан тамырларына бай борпылдақ дә некер ұ лпасының жұ қ а қ абаттары болады. Қ алқ аншамаң ы безі жасушаларынпаратироциттер деп атайды. Олар негізгі (базофилді) жә не ацидофилды (оксифилді) паратироциттер болып екі топқ а бө лінеді. Негізгі паратироциттер қ андағ ы кальцийдің дең гейін жоғ арылататын паратирин гормонын бө ліп шығ арады. Ацидофильді жасушалар — қ ызметін тоқ татқ ан, ескіру кезең індегі паратироциттер.

Қ ұ рылысы: Бездердің екеуі қ алқ анша бездің жоғ арғ ы жағ ына, екеуі тө менгі жағ ына жабысып, оғ ан жанаса орналасқ ан. Қ алқ анша безге жақ ын жабыса орналасқ анымен қ ұ рылысы мен қ ызметі мү лдем ө згеше. Бездердің ү лкендігі асбұ ршақ тай, салмағ ы 20-50 мг. Ересек адамда ә р бездің ұ зындығ ы 6-8 мм, ені 3-4 мм, калың дығ ы 1-2 мм. Салмағ ы ер адамда 30 жасқ а дейін, ә йелдерде 46-50 дейін ө седі.

Қ ызметі:

1) бездерден бө лінетін гормондар қ ан мен ұ лпа сұ йық тығ ындағ ы фосфор мен кальцийдің мө лшерін реттейді;

2) 1 қ ұ рамындағ ы кальций мен фосфордың ішекке тез сің уіне ә сер етеді

3) денеден кальций мен фосфордың зә р мен нә жіс аркылы шығ арылуын қ амтамасыз етеді.

10 билет жоқ.