Сипап сезу

Сипап сезу (тү йсіну) арқ ылы заттың пішінін, қ аттылығ ы мен жұ мсақ тығ ын, тегістігін, жылы-суық тығ ын анық тайды. Терінің сыртқ ы жә не нағ ыз тері қ абатында орналасқ ан рецепторлардың пішіндері мен қ ызметі ә р тү рлі. Біреуі жанасуды, екіншісі жылуды, ү шіншісі суық ты, тө ртіншісі ауырғ анды қ абылдайды. Жанасуды қ абылдайтын рецепторлар терінің сыртқ ы қ абатында, алақ ан менсаусақ ұ шында кө бірек болады. Тері арқ ылы суық ты, жылуды, жанасуды, ауырғ анды сеземіз. Затты ұ стап, саусақ пен сипағ анда тері рецепторларындағ ы козу миғ а беріледі.

66 билет- Жү йке жү йесінің типтері

Жү йке жү йесінің типтері - жү йке жү йесінің жекедара ерекшеліктерінің жалпыланғ ан сипаттамалары. Кө птеген физиологтардың кө зқ арасы бойынша, жү йке жү йесінің типтері туа бітеді жә не тұ қ ым арқ ылы беріле алады. Тіршілік іс-ә рекеті барысында ол жасырын да болуы мү мкін, сондай-ақ ө мір сү ру, тә рбие жағ дайларына байланысты ол ө згеріп те, кү шейіп немесе ә лсізденуі де мү мкін. Ол нә сілдік ерекшеліктер мен ө мірлік тә жірибелер арқ ылы қ алыптасады. И.П. Павлов бойынша, жү йке жү йесінің типтері негізінде қ ыртыстық физиологиялық процестердің — қ озу мен тежелудің қ асиеттері жатады: кү штілік, икемділік, тепе-тең дік немесе оларғ а қ арама-қ арсы процестер — ә лсіздік, икемсіздік, тепе-тең сіздік. Осы жү йке процестерінің қ асиеттері ү йлесе келіп, жү йке жү йесі типтерін қ ұ рады. Қ озу мен тежелудің кү птті процестерің де қ озу тежелуге қ арағ анда, басым болады да, бірінен екіншісіне ауысу тез жү реді. Бұ л қ атты қ озғ ыш жү йке жү йесінің типтері Егер екі процесс те ә лсіз болса, онда тежелу қ озуғ а қ арағ анда, басым тү седі — бұ л ә лсіз жү йке жү йесінің типтеріне тә н. Бірінен екіншісінен ауысқ андағ ы қ озу мен тежелудің кү шті процестерінің тепе-тең дігі — тек кү шті, тепе-тең жү йке жү йесінің типтері сә йкес келеді. Қ озудан тежелуге жә не тежелуден қ озуғ а баяу ө ту (екі процесс те кү шті болғ ан жағ дайында) кү шті инертті жү йке жү йесінің типтері кө рсетеді

67-сұ рақ Бү йрекү сті безі

Бү йрекү сті безі — бү йректің ішкі жә не жоғ арғ ы (адамда — артқ ы) жағ ында орналасқ ан, пішіні бү йрекке ұ қ сас,, жұ п ішкі секреция (эндокринді) безі. Бү йрекү сті безі — шығ у тегі екі тү рлі жеке қ ұ рылымнан (мезодерма спланхнотомынан жә не жү йке тү тігі қ ан дамып қ алыптасады. Ол сыртынан тығ ыз дә некер ұ лпалы қ апшық пен (капсуламен) қ апталғ ан. Бү йрекү сті безінің сыртқ ы жағ ында орналасқ ан қ ыртысты заты — қ уыстық мезодермадан қ алыптасқ ан интерренальды денеден, ал ішкі бозғ ылт заты — симпатикалық тү йіндермен бірге жү йке қ ыршаларынан жетілетін супраренальды мү шеден қ ү ралғ ан.. Ақ шыл тү сті эпинефроциттер (нейроэндокриноциттер) - адреналин, ал кү ң гірт тү сті норэпинефроциттер - норадреналин гормондарын бө леді.

Қ ү рылысы

Қ ұ рылысы: Бұ л - бү йректің жоғ арғ ы ұ шында орналасқ ан жұ п бездер. Біреуінің салмағ ы 6-7 грамм, екеуін қ осқ анда салмағ ы шашамен 12-14 грамм. Оң жақ тағ ы бү йрекү сті безінің пішіні - ү шбұ рыш, сол жақ тағ ы пішіні - жарты ай тә різді. Бездердің сыртын бү йрекпен қ оса тығ ыз майлы қ абық қ аптайды. Бү йрекү сті бездері сыртқ ы қ ыртысты жә не ішкі боз (милы) қ абаттан тұ рады. Ішкі қ абаты бездің дә л ортасында, шамамен без ұ лпасын 10%-ын қ ұ райды. Сыртқ ы қ ыртыс қ абаты 90%-ын алып жатыр. бБү йрекү сті безднерінен кө птеген гармон тү зіледі.

-Қ ызметі

Қ ызметі: 1)Бездердің қ ыртысты қ абатынан тү зілген гармондар (кортизон) кө мірсудың алмасуын жә не оның нә руыздың тү зілуін реттейді.; 2)Тұ з жә не су алмасуды қ аматамассыз етеді. 3)Қ ан мен басқ а ұ лпаларғ а натрий, калий жә не хлордың қ алыпты мө лшерін реттейді; 4)Жыныс мү шелерінің дамуына да ә сер етеді. Бездің ішкі милы қ абатын адреналин гармоны бө лінеді. Адреналин қ ан қ ысымын жоғ арылатады; бауырдағ ы гликоген мө лшерін азайтады; қ ан ұ юын тездетеді; жү ректің жиырылу ырғ ағ ын тездетеді.

68-сұ рақ

• Дұ рыс (тиімді) тамақ тану организмнің қ алыпты жағ дайда тіршілік етуін, оның денсаулығ ын жә не ең бек ету қ абілетін қ амтамасыз етеді.

• Тағ ам заттары: белоктар, майлар, кө мірсулар, макро жә не микроэлементтер (минерал заттар), витаминдер, фитоцидтер, тағ амдық талшық тар). Қ азіргі кезде академик А.А.Покровский ұ сынғ ан " Балансты тамақ тану" концепциясы кең қ олданылады. Рациональды (тиімді) тамақ тану 3 принципке негізделеді:

• Энергия тепе-тең дігін сақ тау

• Тамақ қ ұ рамындағ ы қ оректік заттар ұ тымды ү йлестірілген болу керек. – Белок(Б), Май (М), Кө мірсулар қ атынасы 1: 1: 4, 6.

• Тамақ тану режимді сақ тау

• Тә уліктік тамақ танудағ ы нормалары: Ересек адамдарда тә улігіне:

Белок-80-100г (1г белок 1 кг дене салмағ ына шақ қ анда, оның ішінде 55%-жануар белогы болу керек

Май-80-100 (50-60% жануар майы)Кө мірсу-400-500 г

69-сұ рақ

Сезіну — материалдық дү ниедегі белтілі бір кезде адамның тиісті сезім органдарына ә сер ететін заттар мен қ ұ былыстардың жеке сапаларын бейнелейтін психикалық ү рдіс. Алдымызда тұ рғ ан бір затты, мысалы, ү стелді кө руіміздің арқ асында біз оның тү сін, формасын, кө лемін белтілейміз; сипап-сезіну аркылы оның қ атты, тегіс екенін; қ олымызбен қ озгап кө ріп оның салмағ ын т.с.с. білеміз. Мұ ның бә рі - сол материалдық заттың жеке қ асиеттері, олар туралы мә ліметтерді бізге Сезіну хабарлайды. Сезіну материалдық дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың жеке сипаттары мен касиеттерінің біздің сезім мү шелерімізге ә сер етіп. миымызда бейнеленуі. Сезіну - біздің айналамызда, ішкі жан дү ниемізде не болын жатқ анын хабарлап отыратын қ арапайым психикалық ү рдіс. Тү йсік адамды қ оршағ ан шындық ты бейнелеуден пайда болады.

кабылдаудың физиологиялық негізіне мидың аналитикалы жә не синтетикалы қ ызметі жатады. Ө йткені сырттан ә сер еткен тітіркендіргіштерге анализ жасамасақ, оның ерекшеліктерін толық анық тай аламыз. Толық анық тау ү шін анализденген затты синтездеу керек. Қ абылдау процессінде бірнеше анализатор қ ызмет етеді. Кез келген жаң а затты қ абылдау бұ рыннан бар тә жірибеге жә не білім негізінде жү зеге асады. Сондық тан қ абылдау процессінде бұ рын қ алыптасқ ан уақ ытша байланыстың кейбіреулері жанданып отырады. Қ абылдағ анда адам миындағ ы болып жатқ ан процесстерді физиологиялық негіз деп атайды. Қ абылдаудың тү рлері тү йсіктің тү рлеріне ұ қ сас болып келеді.

Ойлау – объективті шындық ты белсенді бейнелеудің жоғ арғ ы формасы, дү ниені тану мен игерудің жоғ арғ ы сатысы, тұ лғ аның танымдық ә рекеті. Ойлау формалары мен қ ұ рылымдарында адамзаттың бү кіл танымдық жә не тарихи-ә леуметтік тә жірибесі, материалдық жә не рухани мә дениеті дамуының басты нә тижелері қ орытылып, бекемделген. Сыртқ ы дү ниені толык тануғ а тү йсік, қ абылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен қ ұ былыстарды тек ойлау аркылы ғ ана білеміз.Тү йсік, қ абылдау процестерінде сыртқ ы дү ниенің заттары мен қ ұ былыстары жайлы қ арапайым қ орытындылар жасалады. Бірақ қ арапайым қ орытындылар сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының ішкі қ ұ рылысын, оның қ ажетті қ атынастары мен байланыстарын толық тай ашып бере алмайды. Адамның ой-ә рекеті ә сіресе тұ рлі мә селелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде ө те жақ сы кө рінеді.

70-сұ рақ.Тыныс алу жү йесі - ағ за мен сыртқ ы ортаның газ алмасу процесін қ амтамасыз ететін тыныс алу жолдарының жиынтығ ы.

71. Жоғ ары жү йке қ ызметі

Ә рбір адамның ө зіне тә н мінез-қ ұ лық ерекшеліктері жоғ ары жү йке қ ызметінің негізінде қ алыптасады. И. М. Сеченов адамның психикалық іс-ә рекеттерінің жү йке жү йесінің рефлекторлық қ ағ идаларына негізделетінін дә лелдеді.

И. П. Павлов ө з ең бектерінде алдың ғ ы мидың ү лкен ми сың арларының қ ызметін жоғ ары жү йке қ ызметі деп атады. Жоғ ары жү йке қ ызметі аркылы ағ за ү немі ө згеріп тұ ратын сырткы ортаның ө згерістеріне бейімделеді. Орталык жү йке жү йесінің баска бө лімдерінің қ ызметі тек ағ заның ө зінде ғ ана жү ретін қ ызметтерді реттеуғ е бағ ытталады. Адам алдына белгілі бір мақ сат қ ойғ ан кезде, оны жү зеге асырудың жолдарын саналы тү рде ойластырады. Соғ ан сә йкес ә рекет жасайды.

Адамның жоғ ары жү йке жү йесіне тә н қ асиеттерге сана, ойлау, сө з, ең бек ету кабілеті, қ оғ амдық ө мірге бейімделуі жатады.

72. Гипофиз- (гр. «һ урорһ уsіs» - ө сінді) аралық мидың астың ғ ы жағ ына жің ішке ө сінді арқ ылы бекінеді. Пішіні ү рмебұ ршақ тә різді, ересек адамдар да салмағ ы 0, 5-0, 6 г-ғ а жетеді. Гипофиз - безді жә не жү йке ұ лпаларынан тұ рады. Гипофиз алдың ғ ы, ортаң ғ ы жә не артқ ы бө ліктерден тұ рады. Бұ л безден бө лінетін 25 тү рлі гормонның 7-еуі жеке бө лініп алынып, толық зерттелген.

Қ ызметі:

1) гипофиздің алдың ғ ы бө лігі қ ұ рамы нә руыздан тұ ратын ө су гормонын (соматотропин) бө леді. Ө су гормоны дененің, ө сіресе ұ зын сү йектерінің ө суіне ә сер етеді;

2) нә руыздың, майдың, кө мірсудың алмасуын реттейді;

3) жыныс бездерінің жұ мысын қ алпына келтіреді;

4) сү т безінен сү ттің бө лінуін камтамасыз етеді;

5) бү йрек ү сті безі қ ыртысының ө суіне, одан бірнеше гормондар бө лінуіне, қ алқ анша бездің дамуына ә сер етеді;

6) кандағ ы темірдің тұ рақ тылығ ын сақ тайды.

Гипофиздің ортаң ғ ы бө лігі пигментті жасушалардың мө лшері мен санын ұ лғ айтады. Тері пигмент/ - меланиннің тү зілуін кү шейтеді.

Гипофиздің артқ ы бө лігінен 2 тү рлі гормон (вазопрессин, окситоцин) бө лінеді. Бұ л гормондардың біреуі (окситоцин) жатыр бұ лшық етінің жиырылуын кү шейтеді. Екіншісі (вазопрессин) ұ сақ артерияқ ан тамырларының жиырылуын арттырып, артерия қ ысымын жоғ арылатады. Ағ задан зә рдің бө лінуін азайтады (5-кесте).

Гипофиз безінің қ ызметі бұ зылуынан болатын ауытқ улар. Гипофизден бө лінетін гормондар химиялық қ ұ рылысы жағ ынан тек нә руыздан тұ рады. Шамадан тыс кө п бө лінген гормон жасушалардың қ арқ ынды кө беюін тездетеді. Нә тижесінде нә руыз тү зілуі кү шейіп, азоттың денеден шығ арылуы азаяды. Ө су гормоны артық бө лінсе, адамның сү йегі ұ зынынан ө сіп, бойы 2 м-ден асады.

Алыптылық ә сіресе жас кезде сү йектің ұ зынынан қ арқ ынды ө суі кезінде байкалады. Аяқ -кол сү йектері ұ зарып, маң дайы мен бет сү йектері алғ а шығ ың қ ы болып, тілі аузына сыймайтын ауруғ а ұ шырайды. Мұ ндай ауруды акромегалия (гр. «аkros» - аяк-қ ол сү йектері, «mega» - ү лкен) деп атайды. Дыбыс сің ірлері жуандап, даусы «гү жілдеп» жағ ымсыз шығ ады. Бұ л ауруды тек рентген сә улесімен емдейді.

Гипофиздің гормондары аз бө лінсе, адамның бойы ө спей калады. Ер адамның бойының биіктігі 130 см, ө йелдерде 100-120 см-ден ас-пайды. Терінің дә некер ұ лпасының нә руыз синтезі бұ зылып, тері қ ұ рғ ап, бетке кө п ә жім тү седі.

Ергежейлілік (гр. «nanos» - тым аласа бойлылық) - гипофиз, бү йрек ү сті бездері, қ алқ анша бездердің зақ ымдануынан пайда болады. Себебі бұ л бездердің жұ мысын орталық жү йке жү йесі реттейді. Ергежейліліктің 2 тү рі бар: біріншісі - дене бітімінің сә йкестілігі (пропорционалды), екіншісінің дене бітімінің сә йкессіздігі (мү шелерінің пропорциясының сақ талмауы).

Дене бітімінің сә йкестілігіне қ арамай ергежейлі болуын -гипофизді ергежейлілік дейді. Гипофиздің алдың ғ ы бө лігінің қ ызметінің бұ зылуынан адамның калкы ө суімен зат алмасу процесі ө згереді. Мұ ндай адамдардың дене бітімі, мінез-қ ұ лқ ы дұ рыс дамығ анымен денесі бала сияқ ты ө спей калады. Жыныс бездері толық жетіліп дамымайды. Семіріп, беттерін ә жім басады.

Дене бітімінің сә йкессіздігі қ алқ анша бездің зақ ымдануынан болады. Бұ дан басқ а қ аң қ асының сү йектенуі, терісінің тым қ ұ рғ ақ болуы, зат алмасуының бә сең деуі, психикасының толық дамымауына да себеп болады.

Аденогипофизді (бездігипофизді) гипофиздің алдың ғ ы, тө мпектік (туберальды) жә не аралық бө ліктері қ ұ райды. Алдың ғ ы бө лікті қ ұ райтын безді жасушалар (аденоциттер) боялу сипатына қ арай екі топқ а бө лінеді. Солғ ын боялғ ан хромофобты жасушалар — жетілмеген жас аденоциттер. Олардан хромофильді (жақ сы боялғ ан) жасушалар жетіледі.

Хромофильді жасушаларғ а: қ ызыл тү ске боялатын ацидофилді аденоциттер жә не кө кшіл тү ске боялатын базофилді аденоциттер жатады.

Ацидофилді (оксифилді) аденоциттер — соматропин (ө су гормоны), пролактин (лактотропин), адренокортикотропты гормондарды, ал базофильді аденоциттер — гонадотропиндер (ФСГ, ЛГ) мен тиретропты гормондарды бө леді. Туберальды жә не аралық бө ліктерді кө гіддір тү ске боялғ ан, мө лшері мен пішіндері біркелкі келген майда аденоциттер қ ұ райды. Аралық бө ліктің безді жасушалары организмдегі пигмент алмасуын реттейтін интермедии (меланотропин) гормонын тү зеді. Нейрогипофизде гипоталамустың супраоптикалық жә не паравентрикулалық ядроларында тү зілетінвазопрессин жә не окситоцин гормондары қ ан қ ылтамыршаларына (капиллярларына) ө теді.

Гипофиз — адам мен жануарлар организмдерінің дамуына, ө суіне, сондай-ақ, олар дағ ы жү ретін зат алмасу процесіне ә сер етіп, денедегі басқ а ішкі секреция бездерінің қ ызметтерін реттеуге қ атысады.

Гипофиздің зақ ымдалуы — организмде ә ртү рлі аурулардың, мысалы, акромегалия мен гигантизмнің ө рбуіне ық палын тигізеді.

Гипофиз-қ ақ палық жү йе

Гипофиз-қ ақ палық жү йе (гипофизео-портальная система); (грек, hypophysis, porta — қ ақ па жә не systema - жү йе) ~ гипоталамустың орталық (медиальды) дең есі мен гипофиз аяқ шасының қ ан капиллярларын аденогипофиздің соң ғ ы бө ліктерінің қ ойнауша капиллярларымен байланыстыратын венулалар топтары.

73билет-жоқ

74. Физиологиялық зерттеу ә дістері

бақ ылау; эксперимент.(тә жірибе);

Бақ ылау қ ұ былыстың мә нін аша алмайды, сондық тан негізгі ә діс - эксперимент. Ол жіті жә не созылмалы болады. Вивисексия – тә нтілу. Жетіспеушілігі - кө п қ ан жоғ алады, наркоз, жарақ ат қ алыпты қ ызметті бұ рмалай жібереді. Созылмалы эксперимент - қ алыпты жағ дайда ұ зақ уақ ыт ағ за қ ызметін зерттеуге мә жбү р береді.(фистула ә дісі). Н.П.Павлов-физиология мен медицина біртұ тас деп айтты. Паталогия мә нін білу ү шін тіршілік ү рдісінің ағ ымын білу керек (phatos-детрт, ауру).

75. Есте сақ тау

Есте сақ тау — жадында тү ту. Ес ү рдістерінің бірі, жаң адан тү сіп жатқ ан ақ паратты жадығ а енгізуді белгілейді. Есте сақ тау динамикасын психодиагностикалау ә дістемесі — адамның есте сақ тауының динамикалық сипаттарын анық тауғ а кө мектесетін психодиагностикалық ә дістемелер, кө біне бұ л ә дістемелер адам қ аншалық ты тез есте сақ тайтынын жә не ақ паратты ө ндеуін анық тайды.

76. Ас қ орыту жү йесі (кө не грекше: systema digestoria; кө не грекше: systema — бү тін, байланысқ ан, жү йе; лат. digestoria — асқ орыту) - адам мен жануарларорганизмдеріндегі асты (азық ты) қ абылдау, ө ндеу, қ орыту, сің іру жә не жын қ алдығ ын сыртқ ы ортағ а шығ ару қ ызметтерін атқ аратын мү шелердің жү йесі. Асқ орыту жү йесі тү тік тә різді мү шелерден жә не ас қ орыту бездерінен тұ рады. Филогенездік жә не онтогенездік тү рғ ыдан асқ орыту жү йесін тө рт бө лімге бө леді: бас бө лімді — ауызжұ тқ ыншақ (аран), алдың ғ ы бө лімді - ө ң еш пен қ арын (асқ азан), ортаң ғ ы бө лімді — ащы ішектер (он екі елі ішек, аш ішек, мық ын ішек) мен ірі асқ орыту бездері (ұ йқ ы безі, бауыр), артқ ы бө лімді - жуан ішектер (бү йен, тоқ ішек, тік ішек) қ ұ райды.