Зерттеу

Сондай-ақ кардиология жү регі мен қ антамырлары зақ ымданғ ан адамды аурудан айық тыру ә дістерін жетілдірумен де шұ ғ ылданады). Жалпы жә не жеке органдардағ ы, ә сіресе, жү ректегі қ ан айналысының жү йке, қ ан арқ ылы реттелуі жө ніндегі мә селелерді зерттеп, интер- жә не экстроцепторлардың жү рек тамырларына, артериялық жә не веналық қ ысым мө лшеріне, лимфа айналысына тигізетін ә сері, оның механизмі айқ ындалды (А.П.Полосухин, Н.О.Базанова, Р.Ә.Сә тбаева, А.М.Бекетаев, І.А.Бірімжанова, А.Е.Бө лекбаева, т.б.). Шокқ а (есең гіреу) қ арсы арнайы сұ йық дә рі дайындалды (Полосухин, т.б.). Жү рек пен қ ан тамырлары зақ ымданғ ан кездегі холестерин алмасуы зерттелді (Т.Я.Полосухина, В.И.Якубовская), жү йке жү йесі қ ызметінің бұ зылуының артериядағ ы қ ан қ ысымының ө згеруіне ә сері анық талды (Б.А.Атшабаров). Маймен реакцияғ а тү сетін, жү рек етін сергітетін ө сімдік препараттары (Бунге киікотының сұ йық сығ ындысы, хош иісті алабұ та, т.б.) дә рігерлік практикағ а енгізілді (Ф.Ж.Жұ мағ алиева, Р.Ә.Сә тбаева, т.б.). Республиканың ә р ө ң ірінде жү ректің ишемиялық аурулары мен артериялық гипертонияның таралу жиілігі (Сә тбаева, М.Ш.Тастамбекова), жү рек жә не қ антамыр ауруларының эпидемиологиясы мен одан алдын-ала сақ тану жолдары анық талды (А.Ж.Рысмендиев), республикада артериялық гипертонияны емдеу мектебінің негізі қ аланды (Ә.Жү сіпов). Қ азақ станның ө неркә сіп орындарында істейтін жұ мысшылар арасында артериялық гипертонияның таралуы (эпидемиологиясы), одан сақ тану жолдары зерттелді (Ғ.А.Қ ұ лқ ыбаев, О.А.Ә бдібаев, т.б.).

88-Бұ лшық ет - адамда, омыртқ алы жануарларда жә не кө птеген омыртқ асыздарда денені қ озғ алысқ а келтіретін мү ше. Оның негізін бұ лшық ет талшық тары қ ұ райды. Бұ лшық ет қ ұ рамы 75%-і су, 25%-і белок, май, кө мірсу жә не минералдық тұ здардан тұ рады. Адам денесінде 400-ден астам бұ лшық ет бар, олар дене салмағ ының 40%-тен астамын қ ұ райды. Бұ лшық ет пішініне, атқ аратын қ ызметіне, орналасқ ан жеріне байланысты алуан тү рлі, олар ұ зын, қ ысқ а, жалпақ болып келеді. Кө біне, ұ зын бұ лшық ет қ ол менаяқ та, қ ысқ а бұ лшық ет омыртқ а бағ анасы бойында, жалпақ бұ лшық ет іште, кеудеде орналасқ ан. Кейбір ұ зын бұ лшық ет тү рлі сү йектерден басталады да екі басты, ү ш басты жә не тө рт басты болып келеді. Организмдегі бұ лшық ет тіндерін екі тү рге бө леді: а) қ аң қ алық кө лденең жолақ ты бұ лшық еттер. Бұ лар тірек-қ имыл мү шелеріне қ атыстыденені ә р тү рлі қ озғ алысқ а келтіреді, жиырылу жылдамдығ ы ө те жоғ ары болады; ә) бірың ғ ай салалы (тегіс) бұ лшық еттер ішкі органдардың қ ызметін қ амтамасыз етеді, баяу жиырылады, ү немі ұ зақ қ озғ алыста болады. Бұ лшық ет пішініне немесе бекитін сү йектеріне сай шаршы, ү шбұ рышты, жұ мыр, дельта, жолақ деп аталады. Ал қ ызметіне қ арай — бү ккіш, жазғ ыш, ә келуші, ә кетуші; орналасқ ан жеріне қ арай — тө с-бұ ғ ана бұ лшық еті, қ абырғ а аралық бұ лшық еттер, т.б. болып ажыратылады. Бұ лшық ет тірек-қ имыл мү шесіне жатады. Дененің қ озғ алысы мен қ ызметі Бұ лшық еттің жиырылғ ыштық қ асиетіне байланысты. Оның жиырылу процесі жү йке талшық тары импульстерінің ә серімен рефлекторлы тү рде ө теді. Бұ лшық етте қ ан тамырлары, жү йке тү йіндері мен талшық тары жә не лимфалық қ ұ рылымдар орналасады.

Маң ызы

Бұ лшық еттер адам ағ засындағ ы ә р тү рлі қ озғ алыстарды қ амтамасыз ететін тірек-қ имыл жү йесінің белсенді бө лігі. Бұ лшық еттің катысуымен адам кең істікте қ озғ алып, дененің тепе-тендігін сақ тайды. Кеуде куысын қ ұ райтын қ абырғ алардың арасындағ ы бұ лшық еттер мен кө кет (кеуде мен қ ұ рсақ қ уысын бө ліп тұ ратын ет) тынысалу козғ алысына қ атысады. Жұ тыну, дауыстың шығ уы, кө здің козғ алуы, ішкі мү шелер жұ мыстарының барлығ ы бұ лшыкеттердің жиырылу, босаң су ә серінен болады. Сү йектермен бірлесіп денеге пішін беріп, денені тік ұ стауғ а кө мектеседі.

Таң ғ ажайып фактілер

• Бұ лшық еттер дене салмағ ының бестен екі 2/5 бө лігіне дейін мө лшерді қ ұ райды.

• Орташа алғ анда ерлерде ә йелдерге қ арағ анда дене салмағ ының бұ лшық еттер салмағ ына қ атынасы артық болады. • Ең ү лкен бұ лшық ет - бө ксе бұ лшық еті, ол жү ру, жү гіру жә не секіру кезінде артқ а қ арай, ал денені алдығ а қ арай итеру қ ызметін атқ арады. • Ең кіші бұ лшық ет- қ ұ лақ тың тү пкі жағ ында орналасқ ын кө лемі " 1" санының мө лшеріндей ү зең гі бұ лшық ет.

89.Жү йке жү йесі

Жү йке жү йесі (нервная система) - адам мен жануарлар организмдерінің қ оршағ ан ортағ а бейімделуін реттейтін жү йе. Жү йке жү йесін зерттейтін морфологияның бө лімін гр. neurologia (грек, neuron — жү йке, жү йке жасушасы; logos — ілім) деп атайды. Жү йке жү йесінің қ ызметтері рефлекстер арқ ылы іс жү зіне асады.

Жү йке жү йесінің бө лімдері Жұ лынның қ ұ рылысы мен қ ызметі.

Жү йке жү йесін орталық жә не шеткі деп ү лкен екі бө лімге бө леді. Орталық жү йке жү йесіне ми мен жұ лын жатады. Шеткі жү йке жү йесі ми мен жұ лыннан таралатын жү йкелер мен жү йке тү йіндерінен тұ рады. Жү йке жү йесінің қ аң қ а бұ лшық еттерінің жұ мысын реттейтін бө лім - сомалы (грекше - дене), ішкі мү шелердің жұ мысын реттейтін бө лімін вегетативті (қ оздырамын) жү йке жү йесідеп атайды.

Жү йке жү йесінің тә ндік бө лімі ағ заның сыртқ ы ортамен байланысын жү зеге асырады, тітіркендіргіштерді қ абылдайды. Адам еркіне байланысты козғ алыстарды басқ арады.

Қ озу мен тежелу жү йке жү йесінің жұ мысын реттейтін ү дерістер. Жү йке жү йесінің нейрондарында ү немі біріне-бірі карама-карсы екі ү деріс алмасып тү рады. Оның бірі - қ озу, екіншісі - тежелу. Қ озу кезінде тітіркендіргіштердің ө серінен жү йке жасушаларында кү рделі физиологиялык ө згерістер пайда болады. Қ озу мү шелерді жұ мыс атқ аруғ а жұ мылдырса, тежелу сол жұ мысты баяулатады немесе тоқ татады. Тежелу - нейрондаркозуының шектелуі, ө лсіреуі. Мү шелердің кызметі козу мен тежелу ү дерістері аркылы реттеледі.