Эритроциттер

Эритроциттер ” (грек. erythros – қ ызыл жә не kytos – ыдыс) – адам мен жануарлар қ анындағ ы қ ызыл тү йіршіктер. Эритроциттер омыртқ асыз жануарлардың (тікентерілердің) қ анында да болады. Адам Э-інің пішіні екі жағ ынан ойыс диск тә різді, диам. 7 – 8 мкм. Дені сау ер адамдардың 1 мм3 қ анында 4 – 5 млн., ә йелдерде – 3, 9 – 4, 7 млн. Эритроциттер болады. Сү тқ оректі жануарларда (7 млн-дай не бұ дан да кө п), қ ұ старда 3 млн-дай, ең аз мө лшерде балық тар мен қ ұ йрық ты қ осмекенділерде (150 мың дай). Э-дің тіршілік ету ұ зақ т. 125 тә уліктей (ә рбір секундта 2, 5 млн-дай Э. тү зіліп, сондай мө лшерде Эритроциттер ө з тіршілігін жойып отырады). Э. ө кпеден тіндерге оттек (О2), ал тіндерден ө кпеге кө міртектің қ ос тотығ ын (СО2) тасымалдайды, бұ дан басқ а ағ задағ ы қ ышқ ылды-сілтілі тепе-тең дікті реттейді, қ ан плазмасынан аминқ ышқ ылдары мен липидтерді адсорбциялап, оларды тіндерге жеткізеді. Адам мен жануарлардың Эритроциттерның қ ұ рамында ядро болмайды. Қ ұ стар, бауырымен жорғ алаушылар, қ осмекенділер жә не балық тардың Эритроциттерінде ядро болады. Эритроциттердің қ ұ рамындағ ы қ ызыл тү сті гемоглобин ағ зада маң ызды рө л атқ арады. Ж. Ахметов

Эритроцит (erythrocyti, грек, erythros — қ ызыл, kytos — жасуша) — сү тқ оректі жануарлар филогенезінде газ алмасу процесіне байланысты мамандану нә тижесінде ядросы мен органеллаларынан айырылғ ан ядросыз қ анның кызыл жасушасы. Эритроцит пішіні дө ң гелек, екі жағ ы ойыс келген жасуша. Тек тү йе мен ламада оның пішіні сопақ болып келеді. Балық тарда, қ осмекенділерде, бауырымен жорғ алушыларда, қ ұ старда эритроциттің ядросы сақ талғ ан, пішіні сопақ болып келеді. Эритроцит қ ұ рамының 60% су, 40% қ ұ рғ ақ заттар. Қ ұ рғ ақ заттардың 95% ағ задағ ы газ алмасу процесін жү ргізуге маманданғ ан, қ ызыл тү сті кү рделі протеин — гемоглобин кұ райды. Гемоглобинді глобин протеині мен қ ұ рамында екі валентті темір болатын қ ызыл тү ске бояғ ыш зат — гем қ ұ райды. Гемоглобин ө кпеде оттегімен тотығ ып, оксигемоглобин тү зеді. Организм ұ лпаларында ол тотық сызданып (оттегті бө ліп, кө мірқ ышқ ыл газымен байланысады), карбоксигемоглобинге айналып, ө кпеде кө мірдің қ остотығ ын ауағ а шығ арып, оттегімен тотығ ып, қ айтадан оксигемоглобинге айналады да, жануарлар ағ засындағ ы газ алмасу процесін іс жү зіне асырады. Газ алмасу процесімен қ атар, эритроцит плазмолеммасына амин қ ышқ ылдарын, қ арсыденелерді, уларды, дә рі-дә рмектерді сорып алып, тасымалдау қ ызметін де атқ арады.

12.Жү рек циклы

Жү рек қ ызметінің екі фазасын бө ліп кө рсетуге болады: систола (жиырылу) жә не диастола (босаң су). Жү рек циклінің ә ртү рлі фазасының ұ зақ тығ ы жү ректің жиырылу жиілігіне байланысты. Жү ректің жиі жиырылуы кезінде ә р фазаның қ ызметі тө мендейді, ә сіресе диастоланың. Жү рекшелердің диастоласы кезінде атривентрикулярлы клапандар ашық жә не сә йкес тамырлардан келетін қ ан олардың қ уыстарын ғ ана толтырып қ оймай, қ арыншаларды да толтырады.

Жү рекшелердің систоласы кезінде қ арыншалар толығ ымен қ анмен толады. Осы кезде қ анның қ уыс жә не ө кпе кө ктамырларына кері ағ ысы болмайды. Қ арыншалар систоласының аяғ ында олардағ ы қ ысым аорта мен ө кпе ө зегіндегі қ ысымдардан ү лкен болады. Бұ л айшық ты клапандардың ашылуына себепші болады, ал қ ан қ арыншалардан сә йкес тамырларғ а ағ ады. Қ арыншалар диастоласы кезінде олардағ ы қ ысым кенет тө мендеп, ол қ анның қ арыншаларғ а қ арай кері ағ уына жағ дай жасайды. Сө йтіп жү рек клапандарының ашылып- жабылуы жү рек қ уысындағ ы қ ысымдардың ө згеруімен байланысты. Жү рек бұ лшық еті қ озғ ыштық қ а, қ озуды ө ткізуге, жиырылуғ а қ абілетті.

13.2-Бұ лшық ет жиырылуының механизмі

Жиырылу жылдамдығ ына қ арай ет талшық тары шапшаң жә не баяу ә рекеті болып бө лінеді.
Шапшаң ә рекетті, немесе фазалық талшық тарда саркоплазмалық ретикулум жақ сы дамиды да, одан кальций иондары оң ай, тез шығ ады. Мұ ндай талшық тар қ анмен нашар жабдық талады, жиырылғ аннан соң шапшаң босаң сиды жә не оларда тотық тырғ ыш ферменттердің белсенділігі тө мен келеді. Олардың талшық тары ақ тү сті, ірі ә рі ү зынырақ, қ ұ рамында миоглобин аз, гликоген кө п болады.

Баяу ә рекетті, немесе тонустық, талшық тардың тү сі қ ызыл, диаметрі жің ішке, тотық тырғ ыш ферменттерінің белсенділігі жоғ ары жә не олардың қ ұ рамында миоглобин кө п, гликоген аз жинақ талады.

Шапшаң ә рекетгі етгер белгілі мерзім ішінде АТФ-ті кө п жұ мсайды жә не тонустық жиырылу кезінде қ уатты аз сақ тайды. Сондық тан статикалық жү мыс атқ арылғ анда (мысалы, дененің кең істіклері жағ дайын сақ тау ү шін) организм негізінен баяу ө рекеті қ ызыл талшық тарды, ал жылдам қ имыл атқ ару ү шін шапшаң ө рекеті ақ талшық тарды пайдаланады.

Бұ лшық етте изотониялық, изометриялық жә не ауксотониялық жиырылу тү рлері кездеседі.

Изотониялық жиырылу кезінде ет талшық тарының ширығ у дең гейі ө згермей, оның тек ұ зындығ ы қ ысқ арады. Тә жірибе жағ дайында изотониялық жиырылу оқ шауланғ ан бұ лшық етке аз ғ ана жү к іліп, электр тогымен тітіркендірген кезде байқ алады.

Изометриялық жиырылуда бұ лшық етгің ұ зындығ ы ө згермей, тек ширығ у дең гейі артады. Тә жірибе жағ дайында жиырылудың бұ л тү рі оқ шауланғ ан бұ лшық етке тым ауыр жү к іліп, тітіркендіргенде байқ алады.

Табиғ и жағ дайда таза изотониялық, немесе таза изометриялық, жиырылулар кездеспейді. Денеде бұ лшық етгің екі ұ шы сү йек рычагына бекіген, сондық тан ол жиырылғ ан кезде ө зі ә сер ететін мү шенің салмағ ына тең кедергіні, немесе антагонист еттердің қ арсылығ ын жең у керек. Демек, ә рекет ү стінде ет талшығ ы ә рі ширығ ады, ә рі қ ысқ арады.

Ауксотониялық жиырылу деп бұ лшық еттің ширығ у дең гейі мен ұ зындығ ын ө згерте жиырылуын айтады. Қ имыл ә рекет ү стінде етгер ауксотониялық жиырылу жағ дайында болады, бірақ онда не изотониялық, не изометриялық жиырылу басымырақ келеді.

Тітіркендіру жиілігіне байланысты ауксотониялық жиырылу дара жә не қ арыса жиырылу (тетанус) тү рлеріне бө лінеді. Қ арыса жиырылу кертпешті (тісті) жә не жазық қ арысу болып бө лінеді.

Бұ лшық етгің жиырылу механизмі ө те кү рделі, сондық тан оны тү сіндіру мақ сатында бірнеше теория ұ сынылғ ан. Олардың алғ ашқ ысы — актомиозиндік теория. 1939 жылы В.А.Энгельгардт пен М.Н.Любимова миозин белогына АТФ-ті ыдырататын АТФ-аза ферметінің қ асиетгері тә н екенін анық тағ ан, сондық тан АТФ ә серімен миозин жіптері қ ысқ арып, ет жиырылады. Кейінірек Венгрия ғ алымы А.Сцент-Дьорди ет талшығ ының қ ү рамында екінші — актин белогының болатынын аныктағ ан. Бұ л белок миозинмен қ осылып актомиозин кешенін тү зеді. Актомиозиннің ферменггік белсенділігі миозиннен 10 есе артық болады. Бұ л теорияғ а сә йкес актомиозин АТФ-ті ыдыратып, бө лінген қ уат есебінен ө зі жиырылады.

Мейер ұ сынғ ан жіпшумақ тық (мицелярлық) теория бойынша миозин молекуласы ө зара пептидтік байланыс арқ ылы біріккен амин қ ышқ ылдарының ү зын тізбегінен қ ұ ралады. Бұ л амин қ ышқ ылдары коллоидтық бө ліктерге — мицеллаларғ а топтасады. Тыныштық жағ дайың да мицеллалар шиыршық (спиралъ) тү рінде орналасады. Бұ лшық ет қ озғ ан кезде шиыршық та оң жә не теріс зарядталғ ан бү йірлік иондар тобы пайда болады. Олардың элекгростатистикалық тартылуы нә тижесінде ет талшық тарының ұ зындығ ы қ ысқ арады, ет жиырылады.

Қ азіргі кезде актомиозиндік теория негізінде А.Ходжкин ұ сынғ ан протофибриллалардың сырғ анауы атты теория қ абылданғ ан. Бұ л теорияғ а сә йкес тыныштық жағ дайында актин протофибриллалары ө здерінің ұ шымен миозин протофибриллаларыньщ арасына еніп жатады. Бұ лшық ет қ озғ ан кезде актин мен миозин арасындағ ы қ ұ рылымдық жә не физика-химиялық байланыстар ө згеріп, акгин жіпшелері миозиннің бойымен саркомердің ортасына қ арай жылжи бастайды да, 2-мембранасын ө зімен бірге тартып, саркомер қ ысқ арады. Сырғ анау кезінде актин мен миозин жіпшелерінің, А дискасының ұ зындығ ы ө згермейді, ал И жә не Н дискалары қ ысқ арады.

Бұ лшық ет жиырылуының молекулалық негізін актин мен миозиннің электромеханикалық жанасу ерекшелігі қ ұ райды. Актин мен миозиннің ө зара ә рекеттесуі саркоплазмалық торда сақ талатын кальций иондарының қ атысуымен жү реді. Тітіркенгенге дейін немесе босаң су сатысың да, актин мономері миозинмен ә рекеттесе алмайды. Оғ ан тропонин кешені мен миозин молекуласының соң ғ ы бө лшектерінің белгілі пішіні (конформациясы) мү мкіндік бермейді. Кальций иондарының актин мен миозиннің ө зара ә рекеттесуіне ә сері актин жіпшелерінің қ ұ рамына енетін тропомиозин мен тропониндік кешен арқ ылы жү реді. Алдымен ә рекет потенциалы ық палымен саркоплазмалық тордан кальций иондары шығ ып, олар тропонин белогымен қ осылады да, тропониндік кешен пайда болады. Кальций иондарымен қ осылу нә тижесінде тропониннің пішіні ө згеріп, тропомиозинді актиннің екі тізбегі арасындағ ы науашағ а итереді де, оның тығ ындық ә серін тиады. Осының нә тижесінде актиннің арнаулы учаскелері ашылып, оның миозин ө сінділерінің басымен байланысуына, кө лденең кө піршелердің пайда болуына жағ дай туғ ызылады да, жиырылу кү ші пайда болады. Кө дденең кө піршелердің ескек тә різді қ имылдары миофибриллалар бойында тіркес орналасқ ан саркомерлерді қ ысқ артып, етгің жиырылуын тудырады. Миозиннің кө лденең ө скіндерінің басында АТФ-аза ферментінің катализдік белсенді орталығ ы орналасады. Ө скін басы актин жіпшелеріне бекіген кезде магний иондарының қ атысуымен АТФ-аза активтеніп, АТФ-ті ыдыратады. Бұ л ү рдістерде бө лінген қ уат ет талшық тарын жиырылту ү шін пайдаланылады.

Жиырылу ү рдісі аяқ талысымен АТФ қ уаты арқ ылы кальций сорапы іске қ осылып, кальций саркоплазмалық торғ а кері қ уылады да, ет талшығ ының цитоплазмасында оның концентрациясы азаады. Осының нә тижесінде акгомиозиннің АТФ-азалық белсенділігі басылады да, миозиннің келденең ө скіндері актиннен ажырайды, ет босаң сып, ұ зарады.

14.Жү ректің ө ткізгіш жолдары

Ө ткізгіштік. Қ озу толқ ыны жү рек бұ лшық етінің талшық тары жә не жү ректің арнайы тіні арқ ылы ә ртү рлі жылдамдық пен тарайды. Қ озу жү рекшелер бұ лшық еттерінің талшық тарымен 0, 8—1, 0 м/с жылдамдық пен, қ арыншалар бұ лшық еттерінің талшық тарымен 0, 8—0, 9 м/с жылдамдық пен, ал жү ректің арнайы тіні арқ ылы 2, 0—4, 2 м/с жылдамдық пен таралады. Жиырылғ ыштық. Жү рек бұ лшық етінің жиырылуының ө зіндік ерекшелігі бар. Алдымен жү рекшелер бұ лшық еттері жиырылады, содан соң – папиллярлық бұ лшық еттер мен қ арыншалар бұ лшық етінің қ абаты жиырылады. Ары қ арай жиырылу қ арыншалардың ішкі қ абатын қ амтиды, ол қ арыншалар қ уыстарынан қ анның аорта мен ө кпе ө зегіне ағ уын қ аматамасыз етеді. Жү рек бұ лшық етінің физиологиялық ерекшелігі – созың қ ы рефрактерлі периоды мен автоматиясы болып табылады.

15 билет жоқ

16 Биологиялық гемолиз.

Гемолиз (грекше haіma –қ ан, lysis – еру) –эритроциттің қ абығ ы жарылып немесе еріп ішіндегі гемоглобиннің плазмағ а шығ уы. Мұ ны гемолизденген қ ан деп атайды. Ол ә детте мө п-мө лдір. Гемолизденген қ ан қ ұ йылғ ан пробирка арқ ылы кү н сә улесі ө теді. Тү сі қ ызыл лак тә різді, сондық тан ол қ анды лак тә різді қ ан деп атайды. Ә сер ететін факторлар тү ріне қ арай гемолизді бірнеше тү рге бө луге болады:

1. Физиологиялық гемолиз - сау адамда болады.Денедегі ескірген эритроциттер жарылып, олардың орнына сү йек кемігінен шық қ ан жас эритроциттер қ анғ а тү седі.Эритроцит 120-130кү н жасайды.Ескірген эритроциттердің біразы бауырда, кө пшілігі кө кбауырда гемолизденеді;

2. Осмостық гемолиз - эритроциттің ішімен сыртындағ ы осмостық қ ысым айырмашылығ ынан тұ рады. Қ анғ а осмостық қ ысым аз ерітінді қ ұ йса, эритроциттің ішіне су кіреді де, ол ісінеді, судың кіруі тоқ тамаса эритроциттің қ абығ ы жарылып, ішіндегі гемоглобин сыртындағ ы ерітіндіге шығ ады. Cө йтіп қ ан гемолизге ұ шырайды;

3. Химиялық гемолиз - эритроциттің липоид пен ақ уыздан тұ ратын мембранасын ерітетін химиялық заттардың (сірке қ ышқ ылы, эфир, хлороформ, сілті)ә серінен болады;

4. Биологиялық гемолиз - ішек қ ұ рттары мен жануарлар бө ліп шығ аратын не ө сімдіктерден алынатын улы заттар –гемолизиндердің ә серінен болады. Гемолизденген қ анның ө зі улы. Сондық тан денедегі қ анның нобайы гемолизге ұ шыраса, гемолитикалық шок пайда болып, адам ө луі мү мкін;

5. Термиялық гемолиз - қ анды біресе жылытып, біресе суытқ ан кезде болады, ә сіресе бұ л мұ здағ ан қ анды еріткенкенде кездеседі. Кейбір пікірге қ арағ анда мұ з кристалдары эритроцит қ абығ ын жарақ аттап жыртады;

6. Механикалық гемолиз - қ анды шайқ ап араластыру, сілку салдарынан эритроцит мембранасы зақ ымданады (жыртылады).Демек, ыдыстағ ы қ анды бір жерден екінші жерге апарғ анда оларды шайқ амай абайлап тасу керек;

7. Элетрлік гемолиз - электрдің ә серінен болады.Сә уле энергиясы мен ультродыбыста электр кү ші эритроцит қ абығ ын, тканін ү зіп жарады.

Тежелу

Тежелу - қ озуды басатын немесе ә лсірететін белсенді жү йкелік процесс; белгілі бір ә рекеттің бә сең деуі немесе тоқ тауымен сипатталатын қ ұ рылымдардың ерекше биологиялық кү йі. Тежелу шеткі органдарғ а да, орталығ ы жү йке жү йесіне де тә н. Орталығ ы жү йке жү йесіндегі Тежелу процесін алғ аш рет И.М. Сеченов ашқ ан (1862), физиологияда мұ ны Сеченов тежелуі деп атайды. Орталығ ы жү йке жү йесінде тежелудің 2 тү рі байқ алады.

1) бастапқ ы тежелу орталығ ы жү йке жү йесіндегі арнаулы тежелу нейрондардың ә рекетінің нә тижесінде туындайды;

2) салдарлық тежелу арнаулы тежелу қ ұ рылымдардың қ атысуынсыз, қ озу процесін тудыратын нейрондарда пайда болады.

Орталық жү йке жү йесі

Орталық жү йке жү йесі Адам ағ засы физиологиялық белсенділік жә не тыныштық қ алыпты жағ дайда болады. Физиологиялық белсенділік жағ дайда адам ағ засы тү гел, немесе мү шелер жү йесі, немесе жеке мү шесі қ ызмет атқ арып тұ рады. Физиологиялық тыныштық жағ дайда тыныш, ештең ені ойламай, тың дамай, денесін босатып, демалып, ояу бірақ кө зін жұ мып жатады. Адам ағ засының сыртқ ы жә не ішкі ортаның тү рлі ә серіне жауап беру қ абілеті тітіркену деп атайды. Сыртқ ы жә не ішкі ортаның ә серін тітіркендіргіш деп атап, тегі бойынша тө ртке бө леді: физикалық (механикалық соқ қ ы, қ ысым, электрлік ә серлер), химиялық (дә рі-дә рмек, улы заттар, сілті-қ ышқ ылдар, тұ з-ерітінділер, тамақ тың органикалық -бейорганикалық қ ұ рамдық бө ліктері), физико-химиялық (ерітіндідегі иондар мен заттардың осмостық, парциалдық қ ысымы, концентрациясы), биологиялық (тірі ағ залардың ә сері). Тітіркендіргіштің ә серінен тітіркенуге қ абілетті ұ лпаны тітіркенгіш ұ лпа деп атайды (жү йке, бұ лшық ет, без ұ лпалары). Тітіркенгіштің тітіркендіргіштің ә серіне электрлік жә не биохимиялық қ асиеттерін ө згертіп, қ ызметін кү шейтіп жауап беруін қ озу деп, қ озудың бә сең деуін немесе тоқ тауын тежелу деп атайды. Орталық тежелу қ ұ быысын 1862 жылы орыс ғ алымы И.М.Сеченов ашқ ан. Тірі жү йенің электрлік қ асиетін биоэлектрлік қ ұ былыс дейді. Жасушаның мембранасының сыртқ ы жә не ішкі потенциал айырмашылығ ын физиологиялық жағ дайына сай тыныштық немесе ә рекет потенциалы дейді. Нерв талшығ ы бойымен қ озудың таралуы оның анатомиялық жә не физиологиялық біртұ тастығ ыны байланысты. Егер нервті байласа, салқ ындатса, фармакологиялық, наркоикалық заттармен ә сер етсе олардың физиолгиялық біртұ тастығ ы мен ө ткізгіштік қ асиеті бұ зылады. Нервтің ө ткізгіштік қ асиетін реттеуде олардың анатомиялық жә не физиологиялық қ ұ рылысымен таныс болу қ ажет жә не сонда ондағ ы ө ткізгіштік процестерді фармакологиялық жолмен реттеуге болады. Мысалы, новокаин миелінсіз нерв талшық тарында ауру сезгіштік қ озулардың таралуын бө гейді, ө йткені ол изоляцияланбағ ан мембранаммен ә ректтесе отырып аксоплазмадан анатомиясы, калий иондарының кө птеп шығ уын туғ ызады. Нә тижесінде нерв талшығ ының сырты гиперполяризацияланады.

18. Тромбоциттер – немесе қ ан пластинкалары. Олардың мө лшері 180 – 320 109/л. Оның кө беюі – тромбоцитоз, азаюы – тромбоцитопения.

Тромбоциттердің қ асиеттері. Лейкоциттер сияқ ты фагоцитозғ а жалғ ан аяқ шығ арып қ озғ алуғ а қ абілеттігі бар. Тромбоциттер бө где беткейге жабысатын жә не бір – бірімен желімделетін физиологиялық қ асиеті де бар. Олар қ ан тоқ татуғ а қ атысады.

Тромбоциттер қ ызметі:

1. Фибринолиз (ұ йығ ан қ анды еріту) жә не қ ан ұ ю ү рдістеріне белсене қ атысады;

2. Олардың қ ұ рамында қ анды тоқ тататын биологиялық белсенді заттар бар;

3. Қ орғ аныс – тромбоциттер бактерияларды желімдеу жә не фагоцитоз арқ ылы қ орғ аныс қ ызметін атқ арады;

4. Қ ан ағ уы тоқ татын ферменттерді ө ндіреді;

5. Капилляр қ абырғ асы ө ткізгіштігін ө згерте отырып гистогематикалық бө геттер жағ дайына ә сер етеді.

19.Бұ лшық еттердің қ ажуы

Бұ лшық еттердің ұ зақ уақ ыт дамылсыз жиырылуы жұ мыс істеу ө рекетін тө мендетеді. Жиырылу дә лдігі мен кү ші баяулайды. Дем алдырғ ан соң қ ажуы басылып, бұ лшық еттер қ айтадан жиырыла бастайды.

Бұ лшық еттердің қ ажуы:

1) жү йке жасушалардың шаршауына байланысты;

2) зиянды заттардың ө серінен болады. Бұ лшық еттер қ ажып-шаршамау ү шін жұ мыс кезінде ү зіліс жасаудың жә не белгілі бір ырғ ақ пен жұ мыс істеудің маң ызы зор. Демалғ ан кезде қ ан жасушалары ағ заны, бұ лшық еттерді оттегімен, қ оректік заттармен байытады. Зиянды заттарды кері тасып, жасушалардан сыртқ а шығ арады.

20.Жұ лынның қ ұ рылысы мен қ ызметі

Жұ лын - орталық жү йке жү йесіне жатады. Жұ лын цилиндр пішінді омыртқ а жотасының ө зегінде орналасқ ан, ұ зындығ ы 42-45 см, салмағ ы 34-38 г. Жоғ арғ ы шеті сопақ ша мимен жалғ асады, тө менгі шеті екінші арқ а омыртқ ағ а дейін созылын жатады. Жұ лынның алдың ғ ы жә не артқ ы жағ ында ұ зынынан созылғ ан тік жү лгелері болады. Ол жұ лынды оң жә не сол жақ жартығ а бө ліп тұ рады. Жұ лынның дә л ортасында іші жұ лын сұ йық тығ ына толы жұ лын ө зегі бар. Ө зектің айналасында пішіні кө белекке ұ қ сағ ан жұ лынның сұ р заты (нейронның денесі мен қ ысқ а ө сінділерінің жиынтығ ы) бар. Сұ р заттың сыртын ақ заты (нейронның ұ зын ө сіндісінің жиынтығ ы) қ оршап жатады. Сонымен жұ лын қ ұ рылысында ақ заты сыртында, сұ р заты ішкі жағ ында орналасады.

Жұ лынның сұ р затының алдың ғ ы, артқ ы бү йірінде екіден тү бірлері (ө сінді) болады. Алдың ғ ы тү бір козғ алтқ ыш жү йке талшық тарынан, артқ ы тү бір сезгіш жү йке талшық тарынан тү зіледі. Ә р омыртқ аның бү йір тұ сынан жұ лыннан екі жақ қ а 31 жұ п жұ лын жү йкелері таралады. Ә рбір жұ лын жү йкелері алдың ғ ы жә не артқ ы тү бірлердің қ осылуынан пайда болады. Тү бірлер омыртқ ааралық тесіктерден шығ ып, бірімен-бірі қ осылып аралас жұ лын жү йкелерін тү зеді. Аралас жү йке дейтін себебі: жү йке талшық тарының бір тобы қ озуды орталық жү йке жү йесіне, екіншісі одан қ озуды шеткі мү шелерге ө ткізеді. Жұ лыннан тарайтын жү йкелердің қ ұ рамында ә рі сезгіш, ә рі қ озғ алтқ ыш жү йке талшық тары болады. Жұ лынжү йкелері қ олдың, тұ лғ аның жә не аяқ тың қ аң қ а бұ лшық еттеріне таралады. Орталық жү йке жү йесіне ө тетін қ озу жұ лынның тек артқ ы тү бірі арқ ылы ө теді. Ал одан келетін козу жұ лынның тек алдың ғ ы тү бірі арқ ылы жү реді. Егер екі тү бірден шық қ ан жү йке талшық тарының бірімен-бірі қ осылғ ан жері жарақ аттанса (кесілсе), жү йкелердің сезгіштігі де, қ озғ алтқ ыштық ә рекеті де жойылады.

Жұ лынның қ ызметі: жұ лын екі тү рлі қ ызмет атқ арады: рефлекстік жә не ө ткізгіштік.

Рефлекстік қ ызметі: жұ лынның ә р жерінде жү йке орталығ ы бар. Жү йке орталығ ы деп жұ лынның тү рлі бө лімінде орналасқ ан қ андай да болмасын мү шенің жұ мысын реттейтін жү йке жасушаларының жиынтығ ын айтады. Мысалы, тізе рефлексі орталығ ы жұ лынның бел бө лімінде; зә р шығ ару орталығ ы сегізкө з бө лімінде; кө з қ арашығ ын ү лкейтетін орталық арқ а бө лімінде жә не т. б. орналасқ ан. Жұ лынның жү йке орталық тары рецепторлар жә не мү шелермен тығ ыз байланысты. Қ озғ алтқ ыш нейрондары - дене, аяқ -қ ол бұ лшық еттері, тыныс алу еттерінің жиырылуына ә сер етеді. Жұ лынның қ атысуымен қ озғ алу рефлексі жү зеге асады. Жү рек, тыныс алу, ішкі мү шелер жұ мысында ө згерістер болады.

21.1-жоқ

21.2-қ анның ұ юы

Тамырлар жарақ аттанғ анда одан ақ қ ан қ ан ұ йып, қ анның ағ уына кедергі жасайтын іркілдек зат — тромб тү зеді. Іркілдек зат бірте-бірте қ оюланып тамырдың зақ ымданғ ан жерін бітейді де, ақ қ ан қ анды тоқ татады. Біраз уақ ыт ө ткен соң тамыр жарақ аты жазылып, тромб жойылады.

Тромб негізінен ерімейтін талшық ты ақ уыз — фибриннен қ ұ ралады. Фибрин плазмада еріген ақ уыз — фибирногеннен тү зіледі. Фибрин тү зілуі ү шін қ анда жә не қ ан пластинкалары, тамырлар мен оларды қ оршап жатқ ан ұ лпадер бұ зылғ анда пайда болатын ерекше заттар қ ажет. Қ ан ұ йығ анда кальции тұ здарының маң ызы зор. Егер кальций тұ здарын бө ліп алса, қ ан ұ йымайтын болады. Фибрин жіпшелерінің аралығ ына қ ан жасушалары тұ тылып, іркілдек зат қ ызыл тү ске боялады. Қ анның іркілдек заты ү ш-сегіз минутта тү зіледі.

Лимфада да фибриноген болады. Ол қ ан ұ йитын жағ дайда, бірақ қ аннан гө рі баяуырақ ұ йиды.

Кейбір адамдар іштен туа қ аны ұ йымайтын ауруғ а тап болады. Мұ ндай адамдар болмашы жарақ аттанудан-ақ қ аннан айырылып, қ аза табуы мү мкін.

Қ анның ұ йуы дегеніміз ағ наны қ ан кетуден сақ тандыратын, оны қ орғ анышты бейімділігі болып табылады

22. Жү йке талшығ ы.

Жү йке талшығ ы (гр. neurofibra neuron — жү йке жә не fibra - талшық) - жү йкелік глия (нейроглия) жасушаларыме(олигодендроглия жасушаларымен) қ апталғ ан нейроциттің біліктік (ось) цилиндрлі (нейроцит ө сіндісі).

Қ ұ рылысына байланысты жү йке талшық тары: миелинсіз (ү лпексіз) жә не миелинді (ү лпекті) болып екі топқ а бө лінеді.

Миелинсіз жү йке талшығ ы — вегетативтік жү йке жү йесіне тә н. Оның ішінде бірнеше біліктік цилиндр болады. Олар сыртынан леммоциттермен ғ ана қ апталғ ан.

Миелинді жү йке талшығ ы - негізінен сомалық жү йке жү йесі жү йкелерін қ ұ райды. ішіндегі біліктік цилиндр сыртынан екі қ абық пен қ апталады. ішкі қ алың миелінді қ абығ ын сыртынан бір қ абат леммоциттер қ аптап жатады. Жү йке талшық тары: қ ызметіне байланысты сезімтал, аралас жә не қ озғ алтқ ыш жү йкелерді қ ұ райды. Жү йке толқ ынын сезім мү шелерінен жү йке жү йесінің орталық мү шелеріне ө ткізетін жү йке талшығ ын — афферентті (орталық қ а тепкіш), ал жү йке толқ ынын, керісінше, орталық жү йке жү йесі мү шелерінен шеткі орындаушы мү шелерге (Бұ лшық еттерге, бездерге) ө ткізетін жү йке талшығ ын эфферентті жү йке талшығ ы деп атайды.

23.1-жоқ