Параграф 2. Бизнестi көлеңкеге кетуге мәжбүр ететiн себептер

Кө лең келi экономиканы азайту жө ніндегі жұ мысты тиiмдi ұ йымдастыру ү шiн, ең алдымен, экономиканың кө лең кеге кетуiне ынталандырушы ә сер ететін себептердi бiлу қ ажет.
Жаhандық экономикадағ ы кiрiстердi жасыруды кө термелейтiн себептер iс жү зiнде бiрдей, алайда нақ ты елдiң даму дең гейiне қ арай олар жалпы процеске ә ртү рлi ә сер етедi. Бұ л себептердi мынадай блоктарғ а бiрiктiруге болады:
1) экономика дамуының жә не халық тың ә л-ауқ атының тө мен дең гейi;
2) кiрiстi мемлекет пен қ алғ ан экономика арасында бө лудi регламенттейтiн заң наманың жетiлмеуi;
3) бизнесті ашу жә не жү ргiзу рә сiмдерiнiң реттелуi, бұ л сыбайлас жемқ орлық қ ызметті туындатады;
4) жасырын экономиканы бағ алау ә дiстерiнiң жә не осы проблема бойынша мемлекеттiк органдар арасындағ ы ақ парат алмасудың жетiлмеуi;
5) ә кімшілендiру жә не экономикалық қ ылмыстарғ а қ арсы кү рес органдарының материалдық -техникалық базасының жеткілiктi дамытылмауы;
6) қ олма-қ ол есеп айырысу нысанының басым болуы жә не тө лем карточкаларын қ абылдау жү йесi дамуының ә лсiз дең гейi.
Барлық елдер ү шiн қ андай да бiр блокты қ ұ райтын себептердiң неғ ұ рлым егжей-тегжейлi сипаттамасы мынадай:
1. Экономика дамуының жә не халық тың ә л-ауқ атының тө мен дең гейi
Ел экономикасының даму дең гейiн мынадай макроэкономикалық кө рсеткiштермен сипаттауғ а болады: жан басына шақ қ андағ ы ЖIӨ, адами даму индексi, жұ мыссыздық дең гейi, тұ рмыс дең гейi кедейшілiк шегiнен тө мен халық ү лесi жә не т.б.
Мыналар:
халық тың жоғ ары дең гейдегi жұ мыссыздық жә не ең бекке ақ ы тө леудiң тө мен дең гейi жағ дайларында ө мiр сү ру қ ажеттігі;
сыртқ ы бә секелестiк жағ дайларында салық тө легеннен кейiн кә сiпорындардың тауарлар мен қ ызметтердiң рентабельдi ө ндiрiсiн қ амтамасыз етуiне мү мкiндiк бермейтiн ө ндiрiстің техникалық жә не ұ йымдық тө мен дең гейi;
қ олдан жасалғ ан жә не контрафактілiк ө нiмге сұ раныстың жоғ ары болуы;
қ аражатты қ айтару бойынша тә уекел дә режесiнiң жоғ ары болуы, экономиканың бә секеге қ абiлетiнiң тө мен болуы мен қ аржы жә не кредит рыногының даму проблемалары салдарынан кредит ресурстарының қ ол жетiмсiздiгi (ә сiресе шағ ын бизнес ү шiн) тө мен ә леуметтiк-экономикалық даму дең гейi жағ дайларында кө лең келi экономиканың орын алуының негiзгi себептерi болып табылады.
2. Кiрiсті мемлекет пен қ алғ ан экономика арасында бө лудi регламенттейтін заң наманың жетiлмеуi
Мемлекет пен қ алғ ан экономика кiрiстерiнiң арасындағ ы тең герiмділiкті мынадай: кә сiпорындарғ а жә не халық қ а салынатын салық тық жү ктеменiң жалпы дең гейi, тұ тастай экономика бойынша жә не жекелеген салалар мен қ ызмет тү рлерi бойынша тауарлар мен қ ызметтер ө ндiрiсiнiң рентабельдiлiк дең гейi, сондай-ақ ең бекақ ыларды ең бек ө нiмділігінiң ө су кө рсеткiштерiмен, ең тө менгі кү нкө рiс дең гейiмен немесе ең тө менгі ең бекақ ымен салыстыру кө рсеткiштерiмен сипаттауғ а болады.
Қ азақ стандық салық тө леушiлердiң кө п бө лiгi кө лең кеге салық салу ставкаларының жоғ ары болғ андығ ынан кетпейтiнiн, ө здерi ө ндiретін ө нiмнiң бә секе қ абiлетiнiң тө мен болуы салдарынан кететiнiн атап ө ту қ ажет. Дегенмен бiрқ атар басқ а елдерде себептердiң бұ л блогы экономиканың кө лең кеге кетуiне едә уiр ә сер етедi.
Бұ л блок бойынша мыналар:
салық салудың тауарлар мен қ ызметтердi кең iнен ө ндiрудi қ амтамасыз етуге мү мкiндiк бермейтiн негiзсiз жоғ ары ставкалары (ө ндiрiлетiн ө нiм бә секеге қ абiлеттi болғ ан жағ дайдың ө зiнде);
ө ндiрiстi iрiлендiру, оны ұ йымдастырудың неғ ұ рлым жоғ ары нысандарына кө шу ү шiн жеке тұ лғ алар мен шағ ын кә сiпорындардағ ы салық тық жә не кредиттiк ынталандырулардың жеткiлiксiздігі;
негізсiз жоғ ары кедендiк тарифтер мен басқ а да алымдар кө лең келi экономиканың ө суiн ынталандыратын негiзгi себептер болып табылады.
3. Бизнестi ашу жә не жү ргізу рә сiмдерiнiң реттелуi, бұ л сыбайлас жемқ орлық қ ызметтi туындатады
Келiсу сатыларының саны, лицензияланатын қ ызмет тү рлерi тiзбесiнiң мө лшерi, қ ызметтерге тарифтердiң дең гейi, жарналар мен басқ а да алымдарды тiркеу жә не тө леу жө нiндегi рә сiмдердi компьютерлендiрудiң жай-кү йi, сондай-ақ мемлекеттік қ ызметтер мен функцияларды ресiмдеу рә сiмдерiн жү зеге асыратын тұ лғ аларды салық тық ә кiмшiлендiрудiң жай-кү йi осы себептер блогы бойынша iстер жай-кү йiнiң кө рсеткiштерi болып табылады.
Мыналар:
заң ды жә не жеке тұ лғ алардың қ ысқ а мерзiмдерде жә не неғ ұ рлым аз тө лемақ ығ а дамудың рә сiмдiк мә селелерiн реттеуге ұ мтылуы;
тексерушi ұ йымдар (стандарттау, сертификаттау, ө рт жә не басқ а да инспекциялар) тарапынан анық талғ ан бұ зушылық тардың салдарынан кә сiпорынды тоқ татуды болдырмауғ а ұ мтылу;
тауарлар мен қ ызметтердi ө ндiруге мемлекеттік тапсырысты заң наманы бұ за отырып алуғ а (немесе беруге) ұ мтылу осы блоктағ ы кө лең келi экономиканың дамуын ынталандыратын себептер болып табылады.
4. Жасырын экономиканы бағ алау ә дiстерiнiң жә не осы проблема бойынша мемлекеттік органдар арасындағ ы ақ парат алмасудың жетiлмеуі
Мыналар: ө ндiрiске жұ мсалғ ан негізгi материалдар шығ ындарын бекiтілген тұ тыну нормаларымен салыстыра отырып талдау; электр энергиясын ө ндiру жә не тұ тыну серпiнiн зерттеу; басқ а ө ң iрлермен жә не елдермен салыстырғ анда жергілікті органдардың жасырын ө ндiрiстi ашу жө нiндегi белсендiлігінiң жай-кү йi;
экономика саласындағ ы қ ұ қ ық бұ зушылық тарғ а қ арсы кү респен айналысатын органдар арасындағ ы, сондай-ақ есепке алу органдарымен ақ парат алмасу осы себептер блогындағ ы кө лең келi экономиканың жай-кү йiн бағ алау кө рсеткiштерi болып табылады.
Мыналар:
ө нiмдi жасырын ө ндiрудi ұ йымдастыру есебiнен баюғ а ұ мтылу;
ә луеттi органдардың жасырын цехтар мен мемлекеттен жасырылғ ан кiрісті анық тау жө нiндегi жеткіліксiз жұ мысы;
мемлекеттiк қ ызметшiлердiң ө нiмдi астыртын ө ндiрушiлермен бiрiгуi осы блоктағ ы кө лең келi экономиканы ынталандыратын себептер болып табылады.
5. Ә кiмшiлендiру жә не экономикалық қ ылмыстарғ а қ арсы кү рес органдарының материалдық -техникалық базасының жеткiлiктi дамытылмауы
Салық ты жә не тө лемдердi жинауды жү зеге асыратын органдардың техникалық жарақ талуының жай-кү йi, олардың ең бегiне ақ ы тө леудiң, салық пен басқ а тө лемдердi жинау жө нiндегi мамандардың жұ мысын iшкi жә не сыртқ ы бақ ылаудың дең гейi бұ л блоктағ ы iстердiң жай-кү йiнiң кө рсеткiштерi болып табылады.
Мыналар:
жеке жә не заң ды тұ лғ алар тарапынан табиғ и ресурстарды заң сыз пайдаланудың (бeкipe аулау, ағ аш шабу, астық сату жә не т.б.) жолын кесудiң мү мкiн еместiгi;
ТМД мемлекеттерiмен мемлекеттік шекараның ашық тығ ы осы блоктағ ы кө лең келi экономиканың дамуын ынталандыратын себептер болып табылады.
6. Қ олма-қ ол есеп айырысу нысанының басым болуы жә не пластикалық карточкаларды қ абылдау желiлерiнiң нашар даму дең гейi
Осы блок бойынша iстер жай-кү йiнiң кө рсеткiштерi: қ олма-қ ол ақ шаның қ олма-қ ол жә не қ олма-қ ол емес айналымының кө лемi, қ олма-қ ол ақ ша айналысының жай-кү йi, ақ ша айналысының жылдамдығ ы, тауарлар мен қ ызметтер ү шiн қ олма-қ ол емес есеп айырысуларды жү зеге асыру ү шiн тө лем карточкаларын жә не басқ а да инновациялық қ ұ ралдарды пайдалану дең гейi, сондай-ақ тө лем карточкаларына қ ызмет кө рсету инфрақ ұ рылымының даму дең гейi болып табылады.
Бұ л блоктағ ы кө лең келi экономиканың даму себептерi:
экономикалық агенттердiң ө зiнiң нақ ты тауарлар айналымы мен кiрiстерiн декларациялағ ысы келмеуi жә не фискалдық органдарғ а беретiн қ аржы есептерiнде кө рсеткiсi келмеуi;
экономикалық агенттердiң ө з сауда нү ктелерi мен қ ызметтер саласындағ ы ұ йымдарда есеп айырысу карточкалары терминалдарын орнатуғ а мү дделi болмауы жә не қ олма-қ ол ақ шамен жұ мыс iстеуге бейiм болуы;
халық тың банктерге сенiмсiздiгi;
шоттағ ы ақ ша қ алдық тары бойынша банктiк пайыздардың тө мен болуы;
қ ызмет кө рсеткенi ү шiн комиссиялық алымдардың жоғ ары болуы;
жеке қ олма-қ ол ақ шасыз есеп айырысу жү йесiнiң қ олайлылығ ы мен артық шылық тарының аз насихатталуы жә не қ олда жоқ ақ ша айналысы жү йесiнде жеке жә не заң ды тұ лғ алар ү шiн тартымды жағ дайлардың болмауы;
электрондық тө лемдер саласының нашар дамуы;
азаматтардың ө з кiрiстерi мен шығ ыстарын ашудан қ орқ уы болып табылады.