Параграф 1. Көлеңкелi экономиканың ауқымы

Қ азақ станда кө лең келі экономиканы Ұ ШЖ жү йесi бойынша бағ алау 1992 жылдан бастап жү ргiзіле бастады.
1992-1998 жылдары ЖIӨ қ ұ рамындағ ы кө лең келі экономика ү лесi 38-ден 30%-ғ а дейінгі аралық та бағ аланды. Экономикалық дағ дарыс пен ө тпелi кезең проблемалары тауарлар мен қ ызметтер ө ндiру кө леміне, халық тың жұ мыспен қ амтылуының жә не ә л-ауқ атының дең гейiне айтарлық тай ә сер еттi.
1999 жылдан бастап қ азақ стандық экономиканың даму қ арқ ыны жоғ ары ү рдіске ие болды, ал кө лең келі экономика ү лесi едә уiр азая бастады жә не жедел деректерге қ арағ анда 2005 жылдың басындағ ы жағ дай бойынша ЖIӨ -нiң 21, 3 %-ын қ ұ рады. Бұ ғ ан кә сiпорындар мен жеке тұ лғ алардың жұ мыс iстеуiнiң заң намалық шең берін, кедейшiлiкке қ арсы кү рес жә не халық жiктерi арасындағ ы кiрiстер алшақ тығ ын қ ысқ арту жө нiндегi шараларды жетiлдiру жө нiнде, сондай-ақ салық ты жә не кедендiк баждарды тө леудi мемлекеттiк ә кiмшiлендiру, статистикалық есепке алуды жетiлдiру жө нiнде мақ сатты саясат жү ргізу ық пал еттi.

1996-2004 жылдардағ ы ЖIӨ кө лемiндегі қ адағ аланбайтын
экономиканың ү лесi
(ЖIӨ -ге %-бен)
(Диаграмманы қ ағ аз мә тінінен қ араң ыз)

Экономикалық ө су жағ дайларында кө лең келі экономика экономикалық дамуды тұ рақ сыздандырудың қ уатты факторына айналды. Бұ л ә сердiң басты бағ ыттары мынадай.
Бiрiншiден, экономикалық дағ дарыс уақ ытында барлық инфрақ ұ рылымдық объектілер айтарлық тай тозды, ә леуметтік тө лемдер дең гейi мен бюджет саласы қ ызметкерлерiнiң ең бегіне ақ ы тө леу ең тө менгi кү нкө рiс дең гейiнде немесе одан тө мен болды, салық пен тө лемдердi жинау органдарының техникалық жабдық талуы ө з функцияларын тиімді қ амтамасыз етуге мү мкіндiк берген жоқ. Жиналатын салық мемлекеттің фискалдық қ ажеттiлiктерiн қ амтамасыз ете алмайтын жағ дайда болды. Мұ нымен бiр мезгілде салық салудың баламалы кө лең келi тетiктерi (" демеушiлерге" ақ ы тө леу, ө з функцияларын орындағ аны ү шiн шенеунiктерге тiкелей тө лемдер жә не т.т.) ресми салық салуды ығ ыстырғ ан балама болып шық ты.
Екiншіден, кө лең келi қ ызмет ресми экономика шең берiндегі ө ндiрiстік процеске ірiткi салушы ә сер етеді, жағ дайды нашарлатады жә не қ алыпты жұ мыс iстейтiн, " адал" экономикалық ұ йымдарды қ ұ руғ а кедергі келтiредi. Ол қ ызметкерлердiң басқ арылуын тө мендетедi, олардың ең бекке деген ниетiн ә лсiретедi, кейде олардың бiлiктiлiгiнiң жойылуына алып келедi, кө бінесе нормативтерден тыс ең бек кү шiн талап ететiн инновацияларды игеруде қ иындық туғ ызады жә не сайып келгенде, ұ жым мен кә сіпорынның ыдырауына алып келуi мү мкiн.
Yшiншiден, кө бiнесе криминалдық iс-ә рекетпен байланысты кө лең келi экономика кө птеген жанжалды туындатады, олардың бір бө лiгі кү ш қ олдану арқ ылы шешiледi.
Тө ртiншіден, кө лең келі экономика - іскерлік этиканы жә не оның ү стіне, тұ тастай ә леуметтiк нормаларды қ алыптастырудың аса маң ызды факторы. Кө лең келi экономиканың ө рiстеуi мен нығ аюы ә леуметтік-этикалық нормалардың " бұ лың ғ ырлануына" алып келуге қ абiлеттi. Адамдар шаруашылық тұ рмыста неге рұ қ сат етiлгенiн, неге рұ қ сат етiлмегенiн, қ андай да бiр шаруашылық іс-ә рекетті бағ алау ө лшемдері қ андай екенiн ажыратуды қ ояды. Мысалы, шаруашылық басшыларының басым кө пшілігі қ олда жоқ ақ шаны қ олма-қ ол ақ шағ а аударуды жалғ ан келiсiм-шарттарды пайдалана отырып жү зеге асырады (" қ олма-қ ол ақ шағ а айналдыру" д.а.). Негiзiнде - бұ л заң сыз операция, оның қ атысушылары жазалануғ а тиiс. Алайда мұ ндай операция жасағ аны ү шін жазалағ ан жағ дайлар ө те аз.
Кө лең келi экономика мө лшерiн қ ысқ арту саласындағ ы елеулi прогреске қ арамастан, ол қ оғ амның дамуына іріткі ә сер етуiн жалғ астыруда, билік пен қ олданыстағ ы заң наманың беделiне ә сер етуде.
ЖIӨ қ ұ рамындағ ы ү лесi 1998 жылғ ы 19, 1%-дан 2004 жылы 11, 3%-ғ а дейiн азайғ ан формальды емес экономика сегментiндегі қ адағ аланбайтын экономика мө лшерiнiң қ ысқ аруы неғ ұ рлым жоғ ары қ арқ ынмен жү ріп жатыр. Мұ ның себептерi экономиканың жоғ ары даму қ арқ ыны, инфляцияның, жұ мыссыздық тың азаюы жә не ел халқ ы кiрiстерiнiң нақ ты ө суі болды.
Сонымен қ атар жасырын экономикалық қ ызмет ү лесi неғ ұ рлым бә сең қ арқ ынмен азайды (11, 1-ден 10%-ғ а дейiн). Бұ л жасырын экономикалық қ ызметтi анық тау жө нiндегi проблемалардың неғ ұ рлым бә сең қ арқ ынмен шешiлуiнiң айғ ағ ы.
Сарапшылардың бағ алаулары бойынша Қ азақ стан рыногына 850-900 млн. АҚ Ш доллары сомасына жалғ ан, оның iшiнде 25-30% контрафактілік ө нім тү седi. Бұ л жалғ ан ө нiмнiң шамамен 450-500 млн. АҚ Ш долларын ТМД елдерiнен, шамамен 300-350 млн. АҚ Ш долларын Ресейден ә келiнетiн импорт қ ұ райды.
Есептен жасырылатын кiрiстердiң ү штен бiр бө лігi жыл қ орытындысы бойынша статистика жә не салық органдары алдында есеп бермеген кә сіпорындардың ү лесiне тиедi. Бұ ғ ан қ ылмыстық ақ шаны " қ олма-қ ол ақ шағ а айналдырумен" жә не оны кө лең келі айналымғ а шығ арумен байланысты қ аржылық алаяқ тық фактілерi (" бiр кү ндiк фирмалар" қ ұ ру) ық пал етедi. Бұ л фактілер бюджеттiң кiрiс бө лiгінiң толығ уына керi ә серiн тигiзедi.