Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Олма-қол есеп айырысу нысанының басым болуы және төлем карточкаларын қабылдау желілері дамуының әлсіз деңгейі
|
|
Соң ғ ы жылдары Қ азақ стандағ ы экономикалық ө су халық тың ә л-ауқ атын арттырумен қ атар айналыстағ ы ақ ша кө лемінің ұ лғ аюына да ық пал етті.
2003 жылмен салыстырғ анда 2004 жылы ақ ша массасы 70%-ғ а ө сті жә не 1650 млрд. тең гені қ ұ рады.
| Кө рсеткіштер | 2002 жыл | 2003 жыл | 2004 жыл | 2003 жыл 2002 жылғ а %-бен | 2004 жыл 2003 жылғ а %-бен |
| ЖІӨ, млрд. тең ге | |||||
| нақ ты ө згеру | 109, 8 | 109, 3 | 109, 4 | ||
| Ақ ша базасы, млрд. тең ге | 152, 4 | 182, 3 | |||
| Ақ ша массасы, млрд. тең ге | 127, 1 | 169, 8 | |||
| Ақ ша айналысының жылдамдығ ы | 4, 9 | 4, 7 | 2, 9 | 95, 9 | 70, 2 |
| Тұ тыну бағ аларының индексі, жылына орта есеппен %-бен | 5, 9 | 6, 4 | 6, 9 | ||
| Нақ ты жалақ ы, ө ткен жылғ а %-бен (шағ ын кә сіпорындарды ескере отырып) | 110, 9 | 114, 6 | |||
| Орташа зейнетақ ы мө лшерi, тең ге | 140, 9 | 104, 3 |
2003 жылы ақ ша массасының қ ұ рылымында айналыстағ ы қ олма-қ ол ақ шаның ү лесі 21, 1%-дан 24, 5%-ғ а ө сті, бірақ 2004 жылы 1, 5 пунктке азайды да 23%-ды қ ұ рады.
2003 жылмен салыстырғ анда 2004 жылы айналыстағ ы қ олма-қ ол ақ ша кө лемi 59%-ғ а ұ лғ айды.
Бұ л ретте, 2004 жылы аударылатын жә не басқ а да депозиттердің ү лесi керісiнше 1, 5 пунктке ұ лғ айды жә не ақ ша массасының 77%-ын қ ұ рады.
Ақ ша агрегаттарының 2004 жылғ ы жай-кү йi*
| Атауы | 2002 жыл | 2003 жыл | 2004 жыл | 2003 жыл 2002 жылғ а %-бен | 2004 жыл 2003 жылғ а %-бен | |||
| млрд.тең ге | ү лес сал- м., % | млрд.тең ге | ү лес сал- м., % | млрд. тең ге | ү лес сал- м., % | |||
| Ақ ша базасы | 208, 2 | 577, 8 | 152, 3 | 182, 3 | ||||
| Қ Ұ Б-тан тыс қ олма-қ ол ақ ша | 177, 9 | 85, 4 | 262, 1 | 82, 7 | 410, 9 | 71, 1 | 147, 3 | 156, 8 |
| ақ ша базасына енгiзiлетiн депозиттер | 30, 3 | 14, 6 | 54, 9 | 17, 3 | 166, 9 | 28, 9 | 181, 2 | 3 есе |
| Ақ ша массасы (М3) | 971, 7 | 1650, 1 | 127, 0 | 169, 8 | ||||
| айналыстағ ы қ олма-қ ол ақ ша, млрд. тең ге (М0) | 161, 7 | 21, 1 | 238, 5 | 24, 5 | 1270, 8 | 147, 5 | ||
| резиденттер- дің аудары- латын жә не басқ а да депозиттерi | 603, 3 | 78, 9 | 733, 2 | 75, 5 | 1270, 8 | 121, 5 | 173, 3 |
Айналыстағ ы қ олма-қ ол ақ ша серпінін салыстырмалы талдау 2004 жылғ ы ү рдіс 2002-2003 жылдары болғ анын кө рсетеді.
2004 жылы айналыстағ ы қ олма-қ ол ақ ша кө лемі 59%-ғ а немесе 140, 8 млрд. тең геге, ал 2003 жылы 47, 5 пайызғ а жә не тиiсiнше 76, 8 млрд. тең геге ұ лғ айды.
2002-2004 жылдары айналыстағ ы ақ шаның ө суiне шығ ыстардың ұ лғ аюы мен тұ тастай экономиканың ө суi ық пал еттi.
2002-2004 жылдардағ ы тү сімдер жә не екiншi дең гейдегі
банктер мен банк операцияларының жекелеген тү рлерін жү зеге
асыратын ұ йымдардың кассаларынан қ олма-қ ол ақ ша беру
млрд.тең ге
| Банктердiң кассалары арқ ылы ө тетiн қ олма-қ ол ақ ша ағ ыны | 2002 жыл | 2003 жыл | 2004 жыл |
| Кассаларғ а кiрiс | 1662, 9 | 2279, 1 | 3138, 0 |
| тауарларды, жұ мыстар мен қ ызметтерді ө ткiзуден тү сетiн | 563, 2 | 959, 7 | |
| коммуналдық тө лемдерден тү сетiн | 52, 9 | 59, 3 | 67, 8 |
| кө лiк кә сіпорындарынан тү сетiн | 31, 8 | 31, 5 | 41, 6 |
| байланыс кә сiпорындарынан тү сетін | 32, 6 | 45, 7 | 60, 9 |
| қ онақ ү й, ойын жә не шоу бизнесi кә сiпорындарынан тү сетiн | 3, 3 | 3, 2 | 4, 5 |
| сақ тандыру ұ йымдарынан тү сетiн | 0, 6 | 2, 3 | 2, 4 |
| шетел валютасын сатудан тү сетін | 475, 7 | 572, 9 | |
| жеке тұ лғ алардың салымдары бойынша шоттарғ а тү сетiн | 173, 5 | 345, 7 | |
| салық тар, алымдар жә не кедендiк тө лемдер тү сiмдерi | 74, 7 | ||
| қ арыздарды ө теу | 19, 2 | 31, 5 | 52, 8 |
| банкоматтардан алынғ ан | 54, 4 | 62, 3 | 90, 5 |
| ө зге де тү сiмдер | 271, 2 | 501, 8 | 746, 4 |
| Кассалардан беру | 1652, 4 | 2339, 1 | 3350, 6 |
| тауарларғ а, қ ызметтер мен жұ мыстарғ а ақ ы тө леуге | 398, 7 | 543, 6 | 728, 7 |
| ең бекке ақ ы тө леуге | 217, 6 | 227, 7 | 263, 6 |
| ауыл шаруашылығ ы ө нiмдерiне ақ ы тө леуге | 103, 6 | 120, 1 | 88, 3 |
| кө лiк пен байланыс кә сiпорындарына | 3, 7 | 7, 6 | 3, 1 |
| сақ тандыру ұ йымдарына | 0, 5 | 0, 6 | 0, 5 |
| шетел валютасын сатып алуғ а | 162, 4 | 254, 7 | 346, 4 |
| жеке тұ лғ алардың салымдары бойынша шоттардан | 209, 6 | 290, 6 | |
| жеке жә не заң ды тұ лғ аларғ а қ арыздардан | 6, 6 | 13, 1 | 33, 1 |
| зейнетақ ылар мен жә рдемақ ыларды тө леуге | 124, 5 | 138, 3 | 198, 4 |
| банкоматтарды нығ айтуғ а | 214, 1 | 320, 8 | 459, 5 |
| ө зге де берулер | 211, 1 | 421, 9 | 712, 0 |
2003 жылмен салыстырғ анда 2004 жылы Қ азақ стан Республикасының екiнші дең гейдегі банктерiнiң жә не есеп айырысу операцияларын жү зеге асыратын ұ йымдарының қ олма-қ ол ақ ша айналымы 40, 4%-ғ а ө сiп (2002 жылмен салыстырғ анда екi есе дерлiк - 95, 5%-ғ а ө стi), шамамен 6483 млрд. тең генi қ ұ рады.
Екiншi дең гейдегi банктердiң жә не есеп айырысу-касса операцияларын жү зеге асыратын ұ йымдардың кассаларынан қ олма-қ ол ақ ша беру кө лемi 2004 жылы олардың кiрiсiнен 212, 6 млрд. тең геге асып тү стi жә не 3350, 6 млрд. тең генi қ ұ рады, бұ л 2003 жылдың дең гейiнен 43, 2%-ғ а жоғ ары.
2004 жылы кассалардан қ олма-қ ол ақ ша берудiң ең жоғ арғ ы ө суi тауарларғ а, қ ызметтер мен жұ мыстарғ а ақ ы тө леу бойынша байқ алды, кө рсетілген кезең де олардың кө лемi 728, 7 млрд. тең генi қ ұ рады, бұ л 2003 жылдың дең гейiнен 34, 1%-ғ а немесе 185, 1 млрд. тең геге жоғ ары. Осы бап бойынша шығ ыстардың осылай ө суi 2002 - 2003 жылдары байқ алды (бұ л бекiту шындық қ а сә йкес келмейдi, ө йткенi 2003 жылы ө су 36, 3% немесе 144, 9 млрд. тең генi қ ұ рады, бұ л 2004 жылдағ ы саннан ерекшеленедi, яғ ни оларғ а ұ қ самайды).
Банкоматтарды нығ айтуды ескере отырып жалақ ы беру кө лемi шамамен 723 млрд. тең генi (ү лесi - 21, 6%) қ ұ рады, қ азiргі уақ ытта жалақ ы ағ ымдағ ы шот бойынша ғ ана емес, банкоматтардан да берiлетiнiне байланысты бұ л сома екi бапты (кесте бойынша) бiрiктiру арқ ылы алынды. 2002-2004 жылдары бұ л кө рсеткiштiң ө суi байқ алды, мысалы, 2003 жылмен салыстырғ анда ө ткен 2004 жылы ол 31, 8%-ғ а, ал 2002 жылмен салыстырғ анда 2003 жылы 27, 1%-ғ а ұ лғ айды.
Ө ткен 2004 жылы екiншi дең гейдегi банктердiң жә не есеп айырысу-касса операцияларын жү зеге асыратын ұ йымдардың кассаларынан 198, 4 млрд. тең ге сомасына зейнетақ ылар мен жә рдемақ ылар тө лендi, бұ л есеп айырысу-касса бө лiмдері 2004 жылы берген барлық қ олма-қ ол ақ шаның шамамен 5, 9%-ын қ ұ рады.
Берулердің жалпы ө сiмiне банктер кассаларының қ олма-қ ол ақ ша шығ ысы баптарының қ атысу дә режесiн есептеу мынадай нә тижелердi кө рсеттi.
2003-2004 жылдары екiншi дең гейдегi банктер жә не банк
операцияларының жекелеген тү рлерiн жү зеге асыратын ұ йымдар
кассаларының шығ ыс бө лiгiнiң жалпы ө сiмiне қ олма-қ ол ақ ша
беру баптарының ү лесi
| Факторлар | 2003 жыл | 2004 жыл |
| Барлық ө сім | 141, 6 | 143, 2 |
| тауарларғ а, қ ызметтер мен жұ мыстарғ а ақ ы тө леуге берудің ө сімі | 8, 8 | 7, 9 |
| банкоматтарды нығ айтуды ескере отырып ең бекке ақ ы тө леуге берудiң жә не жеке тұ лғ алардың салымдары бойынша шоттардан берудің ө сімі | 17, 1 | |
| шетелдік валютаны сатып алуғ а берудiң ө сiмі | 5, 6 | 3, 9 |
| зейнетақ ылар мен жә рдемақ ыларды тө леуге берудiң ө сiмі | 0, 8 | 2, 6 |
| жеке жә не заң ды тұ лғ аларғ а қ арыз берудiң ө сiмi | 0, 4 | 0, 9 |
| ауыл шаруашылығ ы ө нiмдерiне ақ ы тө леуге берудің ө сiмi | -1, 4 | |
| кө лiк жә не байланыс кә сiпорындарына берудiң ө сiмi | 0, 2 | -0, 2 |
| сақ тандыру ұ йымдарына берудің ө сiмi | 0, 01 | -0, 002 |
| ө зге де тө лемдердiң ө сiмi | 12, 8 | 12, 4 |
2004 жылы банктердің кассаларынан берілген қ олма-қ ол ақ шаның жиынтық шығ ыстарының 43, 2% ө сiмiнiң 17, 1%-ы банкоматтарды нығ айтуды ескере отырып, ең бекке ақ ы тө леуге берудiң жә не жеке тұ лғ алардың салымдары бойынша шоттардан берудiң ө суiмен негізделген.
Ұ лттық Банктен тыс қ олма-қ ол ақ шаның ө суіне ық пал еткен басқ а факторлар тауарлар мен қ ызметтерге ақ ы тө леуге берудiң ө суі (7, 9%), шетелдік валютаны сатып алуғ а берудiң ө суi (3, 9%), зейнетақ ылар мен жә рдемақ ыларды тө леуге берудiң ө суi (2, 6%) болып табылады жә не 12, 4%-i ө зге тө лемдерге келедi.
Қ алғ ан факторлар банктердің кассаларынан берiлген қ олма-қ ол ақ шаның ө суiне ық пал еткен жоқ, ө йткенi, олардың кө лемi ө ткен жылдардағ ыдай дең гейде болды жә не тө мендедi.
2003 жылы банктердiң кассаларынан берілген қ олма-қ ол ақ шаның жиынтық шығ ыстарының 41, 6% ө сiмi 2004 жылы да орын алғ ан факторлардың ө суi:
банкоматтарды нығ айтуды жә не жеке тұ лғ алардың салымдары бойынша шоттардан берудi ескере отырып, ең бекке ақ ы тө леуге берудiң 12% ө суі;
тауарлар мен қ ызметтерге ақ ы тө леуге арналғ ан шығ ыстардың 8, 8% ұ лғ аюы;
шетелдiк валютаны сатып алуғ а берудiң 5, 6% ө суі;
ө зге тө лемдердiң 12, 8% ө суі;
ауыл шаруашылығ ы ө нiмдерiне ақ ы тө леуге арналғ ан шығ ыстардың 1% ұ лғ аюы;
зейнетақ ылар мен жә рдемақ ыларды тө леудің 0, 8% ө суі салдарынан болды.
Жоғ арыда келтiрілген есептердiң негiзiнде 2003-2004 жылдары екіншi дең гейдегі банктердiң жә не есеп айырысу операцияларын жү зеге асыратын ұ йымдардың кассаларынан берiлген шығ ыстардың ө суі негізiнен, бюджеттiк ұ йымдардың қ ызметкерлерi жалақ ысының, зейнетақ ылар мен басқ а да ә леуметтiк тө лемдердiң, сондай-ақ тұ тастай кә сiпкерлiк субъектiлерiнiң іскерлік белсендiлігінiң ұ лғ аюы нә тижесiнде болғ андығ ын атап ө ту қ ажет.
Қ азiргі жағ дайларда Қ азақ станда экономикалық қ ызмет субъектілерiне тө лем қ ұ ралдарын кең iнен ауқ ымын таң дауғ а мү мкiндiк беріледі. Олардың орындалу мерзiмдерi, банк қ ызметтерінің қ ұ ны жағ ынан жә не нақ ты шаруашылық операцияларын ескере отырып ө здерiнiң сұ раныстарына барынша сай келетiн қ ұ ралды таң дау мү мкіндігі бap. Тұ тастай алғ анда, республикада тү рлi тө лем қ ұ ралдарын пайдаланудың жыл сайын ұ лғ айып бара жатқ аны байқ алады.
Дегенмен, тұ тыну мә мілелері саласындағ ы қ олма-қ ол емес есеп айырысулардың жай-кү йін талдау оның даму дең гейi ә лемдiк кө pсеткiштерден ә лдеқ айда тө мен екендiгін кө рсетті. Осы салада қ олма-қ ол тө лем нысандары кең інен қ олданылатыны байқ алып отыр. Бө лшек сауда айналымының жалпы кө лемiндегi қ олма-қ ол емес есеп айырысулардың ү лес салмағ ының тө мен болуы (3%-дан аспайды) осы саладағ ы тө лемдердiң негiзгi массасы банк жү йесiнен тыс жү зеге асырылатын жағ дайғ а ә кеп тiрейдi, бұ л ақ ша айналысын басқ ару проблемасын кү рделендiредi жә не кө лең келi экономиканың ө суiне ық пал етедi.
Қ олма-қ ол айналым ү стем рыноктарда ақ ша ағ ынын iс жү зiнде қ адағ алау жә не бақ ылау мү мкiн емес.
Елдiң ақ ша массасындағ ы қ олма-қ ол ақ ша ү лесiнiң салыстырмалы тү рде мол болуы (23%) негізiнен қ олма-қ ол ақ ша арқ ылы қ ызмет кө рсетiлетiн кө лең келi экономика Қ азақ станда таралып отырғ анын айғ ақ тайды. Екiншi жағ ынан, бұ л кө рсеткiштi Қ азақ станда қ олма-қ ол ақ ша айналымы басым бө лшек сауда айналымында тө лем карточкаларын пайдалана отырып жасалатын қ олма-қ ол емес тө лемдер ә зiрге жете дами қ оймағ андығ ымен тү сiндiруге болады.
Қ азақ стан Республикасында қ олма-қ ол жә не қ олма-қ ол емес ақ ша айналымының сандық арақ атынасына кө птеген факторлар, тiптi халық менталитетiнiң ерекшелiктерi де ә сер етедi. Бү гінде халық тө лем карточкасына тө лемдердi жү зеге асыру ү шiн ың ғ айлы тө лем қ ұ ралы ретiнде қ арамайды жә не бұ л қ ұ ралдың мү мкiндiктерiн тү сiнбейдi. Практика кө рсеткендей, тө лем карточкаларын ұ стаушылар ө здерiнiң карт-шоттарына жалақ ы (зейнетақ ы немесе басқ а да аударымдар) есептелгеннен кейiн оны тез арада қ олма-қ ол ақ шағ а айналдыруғ а тырысады. Сонымен қ атар, Қ азақ станда санаулы ғ ана сауда жә не сервис кә сiпорындары тауарлар мен қ ызметтерге қ олма қ ол емес ақ ы тө леу ү шiн тө лем карточкаларын қ абылдайды, оның ү стiне олардың басым бө лiгін ауқ атты клиенттерге бағ дарланғ ан iрi сауда ұ йымдары қ ұ райды. Республикада тө лем карточкаларын қ абылдаудың дамығ ан желiсiнiң болмауы оларды қ ызметтер мен бө лшек сауда саласында қ олма-қ ол емес тө лемдердi жү зеге асыру ү шiн пайдалану мү мкiндiгiн бiршама шектейдi.
Дегенмен, Қ азақ станда тө лем карточкалары базасында тө лем жү йелерiнiң дамуында бiрқ атар оң ү рдiстер байқ алуда. Соң ғ ы уақ ытта қ олма-қ ол ақ ша алу жө нiндегi операциялардың ө суiмен салыстырғ анда қ олма-қ ол емес тө лемдердiң басып оза ө суi байқ алып отыр. Мысалы, 2005 жылдың бiрiншi жарты жылдығ ында тө лем карточкалары пайдаланылғ ан қ олма-қ ол емес тө лемдер саны 29 млрд. тең ге сомасына 2, 4 млн. транзакцияны қ ұ рады, 2004 жылдың осындай кезең iмен салыстырғ анда тиiсiнше 3, 2 есе жә не 3, 1 есе ө стi. 2005 жылдың бiрiншi жарты жылдығ ында қ олма-қ ол ақ ша алу жө нiндегi операциялар саны 351, 6 млрд. тең ге сомасына 20, 4 млн. транзакцияны қ ұ рады, бұ л ретте, 2004 жылдың бiрiншi жарты жылдығ ымен салыстырғ анда ө су сан жағ ынан 30, 1%-ды жә не сомасы жағ ынан 49%-ды қ ұ рады.
Бү гінгі таң да Республикада орта есеппен 5 адамғ а бiр тө лем карточкасынан келедi. 2005 жылғ ы 1 шiлдедегi жағ дай бойынша айналыста 276 млн. тө лем карточкасы бар, ал тө лем карточкаларын ұ стаушылар саны 2, 63 млн. адамды қ ұ рады.
2005 жылдың бiрiншi жарты жылдығ ында қ азақ стандық эмитенттердiң тө лем карточкаларын пайдалану арқ ылы жү ргізiлген транзакцияларының кө лемi 380, 6 млрд. тең генi қ ұ рады.
Сондай-ақ, қ ызмет кө рсетiлетін тө лем карточкалары желiсiнiң одан ә рi кең еюi байқ алып отыр. 2005 жылғ ы 1 шiлдедегi жағ дай бойынша Қ азақ станда ақ ы тө леуге тө лем карточкаларын қ абылдайтын 2387 сауда кә сіпорны жұ мыс iстейді. Бұ л ретте, 2005 жылғ ы 1 шiлдедегі жағ дай бойынша банкоматтар саны 1432 бiрлiктi, сауда терминалдарының саны 5152 бiрлiкті ал импринтерлер саны 1414 бiрлiктi қ ұ рады.
Ә лемдiк ү рдістерді ескере отырып, тү рлi инновациялық тө лем қ ұ ралдарын енгiзу перспективаларын нақ ты бағ алай келiп, тө лем карточкаларын тө лем қ ұ ралы ретiнде пайдалануды одан ә рі кең ейту есебінен бө лшек сауда айналымындағ ы қ олма-қ ол емес тө лемдер ү лесiн ұ лғ айтуда маң ызды iлгерiлеудi қ амтамасыз етуге болады деген тұ жырым жасауғ а болады.