Көлеңкелi экономиканың мөлшерiн есепке алу мен бағалау жүйесiнің жетiлмеуі

Елдегі кө лең келi экономика мө лшерiн бағ алаудың сапасы экономиканың дамуы, статистикалық есептілік саласында бiр жыл iшiнде анық талғ ан бұ зушылық тар, жасырын ө ндiрiстер, ө нiм мен кiрiстiң бiр бө лiгін жасыру фактілерi, оның сапасы мен даму кө рсеткiштерiнiң логикалық байланысы туралы толық қ анды ә рi объективтi ақ параттың болуына тә уелдi.
Халық аралық практиканы зерделеу кө лең келi экономика мө лшерiн бағ алау ә ртү рлi тә сiлдер арқ ылы жү зеге асырылатынын кө рсетті, мыналар оның негiзгілерi болып табылады:
1) ө ткен кезең мен салыстырғ анда ресми тiркелген субъектiлердiң ресми статистикалық есептілікті табыс етпеуi салдарынан кө лең келi экономикалық қ атынастарды бө лiп кө рсету негiзгi ө лшем болып табылатын есептiк-статистикалық тә сіл;
2) кө лең келi экономикалық қ ұ былыстарды олардың нормативтiк реттеу жү йесiне қ атысы бойынша бө лiп кө рсету негiзгi ө лшем болып табылатын формальды-қ ұ қ ық тық тә сiл.
Мыналар: экономикалық ақ паратты ашық бақ ылау ә дiстерi арқ ылы алудың мү мкiн еместігі, жасырын ө ндiрiс жә не кә сiпорындардың ресми тiркелуден жалтаруы, мә мiлелердi мемлекеттік тiркеудiң болмауы, экономикалық агенттердiң ережелер мен заң дарғ а бағ ынбайтын немесе қ андай да бiр тү рде мемлекеттiк басқ ару жә не бақ ылау органдарынан жасырылғ ан қ ызметi бұ л тә сiлдiң айрық ша ерекшелігі болып табылады;
3) алғ ашқ ы екi тә сiлдiң ө лшемдерi бiрiктiрiлген кешендi тә сiл.
Кешендi тә сiл мынадай зерттеу ә дiстерiн жү ргiзудi талап етедi:
Микроә дiстер (тiкелей ә дiстер): халық қ а жә не сарапшыларғ а сұ рау жү ргiзу; iрiктеп зерттеулер; салық кiтаптарындағ ы жазбаларды талдау; мемлекеттiк бақ ылау деректерi;
Макроә дістер (жанама ә дiстер): алшақ тық тар ә дiсi: ө зара байланысты кө рсеткiштердi салыстыру; жұ мыспен қ амту кө рсеткiштерi жө нiндегi ә дiс: жұ мыс уақ ытының шығ ындарын зерделеу; монетарлық ә дiс: қ олма-қ ол ақ шағ а сұ ранысты талдау; қ ұ рылымдық ә дiс: экономика салалары бойынша талдау; нақ ты шығ ындар ә дiсi: электр энергиясын тұ тынуды жә не ө нiм шығ ару кө лемiн салыстыру.
Қ азақ стандағ ы кө лең келi экономиканың ауқ ымын бағ алау практикасында кө лең келi экономиканың ауқ ымы туралы толық ақ парат бермейтiн есептiк-статистикалық тә сiл ғ ана пайдаланылады, бұ л кө лең келi экономикағ а қ арсы, ә сiресе жасырын ө ндiрiстiк қ ызмет пен ресми тiркелген кә сiпорындарда кiрiстiң бiр бө лiгiн ә дейi жасыру саласындағ ы кү рес жө нiнде тиiмдi шараларды тұ жырымдауғ а мү мкiндiк бермейдi.
Бұ дан басқ а, есепке алу сапасы ө ндiрiс жә не ө ндiрiстiк мұ қ таждарғ а электр энергиясын тұ тыну серпiнi жө нiндегi деректердi салыстыру сияқ ты кө рсеткiштер бойынша жанама талдаудың ө зiн жү ргiзуге мү мкiндiк бермейдi.
Тө менде келтiрiлген диаграммада ө неркә сiптiк ө ндiрiс пен ө ндiрiстiк мұ қ таждарғ а электр энергиясын тұ тынудың ө су қ арқ ынының логикалық сә йкессiздігі кө рсетiлген. Экономикалық теория бойынша ө ндiрiстiң жоғ ары ө су қ арқ ыны электр энергиясын тұ тынудың бара бар дерлiк ө суiмен сү йемелденуге тиiс. Шетелдер практикасында экономикалық ө су қ арқ ынын электр энергиясын тұ тынумен логикалық салыстыру қ олданылады. Егер диаграммада келтiрiлген логиканы ұ станатын болсақ, онда ө неркә сiптегi ө нiм ө ндiрудiң ө суi қ ол ең бегін пайдалану жолымен қ амтамасыз етiлген.

2000-2004 жылдарда ө неркә сiптiк ө нiм ө ндiру жә не электр
энергиясын тұ тыну серпiнi, ө ткен жылғ а %-бен

(Диаграмманы қ ағ аз мә тінінен қ араң ыз)

Кө зi: Қ азақ стан Республикасы Статистика агенттігі

Қ ызмет салалары мен тү рлерi бө лiнiсiндегі елдiң энергиялық тең герiмi бойынша электр энергиясын тұ тыну жө нiндегi деректер кө лең келi экономика мө лшерiн бағ алауды жү ргiзуге жә не оны қ ысқ арту жө нiндегi тиiмдi шараларды тұ жырымдауғ а мү мкiндiк бермейдi.