Екінші дүниежүзілік соғыстың саяси ахуалы

Екінші дү ниежү зілік соғ ыс 1939 жылы басталып, 1945 жылы аяқ талды. Германия, Италия, Жапония мемлекеттері тарапынан дү ние жү зіне ү стемдік жасау ү шін басталғ ан соғ ыс болды. 1933 жылы фашистік диктатура орнағ аннан кейін Германия дү ние жү зін жаулап алу мақ сатында ө з жоспарын жү зеге асыруғ а кірісті. Оғ ан Италия жә не Жапония ү кіметтері қ олдау кө рсетті. Ә лемге коммунистік идеологияны таратпауды негізге ала отырып, 1936 жылы Германия мен Жапония арасында келісімшарт жасалып, “антикоминтерндік пактіге” қ ол қ ойды.1937 жылы оғ ан Италия қ осылды. Жапония 1931 жылы Қ ытайда, Италия 1935 - 1936 жылдары Эфиопияда, Германия мен Италия 1936- 1939 жылдары Испанияда басқ ыншылық соғ ыстар жү ргізді. 1938 жылы 29 қ ыркү йекте Мюнхен қ аласында Германия, Ұ лыбритания, Франция, Италия ү кімет басшылары кездесіп, Чехословакияның Судет облысын немістерге беруге, Германия кө ршілерінен басқ а жер талап етпеуге келісім жасасты. Мюнхен келісіміне сә йкес 1938 жылы Германия Австрияны, Чехословакияның Судет облысын, 1939 жылы наурызда Чехословакияны, Литваның Мемель облысын, сә уір айында Италия Албанияны басып алды. Ө з мү дделерін қ орғ ау ү шін Еуропада Ұ лыбритания мен Франция ү кіметтері Польша, Румыния, Грекия, Тү ркия елдерін қ орғ ауғ а міндеттеме алды, сондай-ақ, КСРО-мен ұ жымдық қ ауіпсіздік жө нінде келіссө з жү ргізді. Кең ес ү кіметі олардың кейбір талаптарымен келіспей, келіссө зді тоқ татты да, керісінше, 1939 жылы 23 тамызда Германиямен ө зара шабуыл жасаспау мақ сатында Молотов –Риббентроп келісімшартына қ ол қ ойды. В.Молотов КСРО-ның, М.Риббентроп Германияның атынан келісімге қ ол қ ойып, екі мемлекет жасырын тү рде Шығ ыс Еуропадағ ы ө здерінің ық пал ету аймақ тарын бө лісіп алды. Финляндия, Латвия, Литва, Эстония, Польшаның шығ ыс бө лігі (Нарва, Висла, Сена ө зендерінің шығ ыс жағ ы) Кең ес Одағ ына, ал қ алғ ан бө ліктер тү гелімен Германияғ а тиесілі болды. Сұ рапыл соғ ыс 5 кезең де қ арастырылады. [15]

Соғ ыстың бірінші кезең і 1939 жылы 1 қ ыркү йек - 1941 жылы 21 маусым аралығ ын қ амтиды. КСРО-мен келісімге келгеннен кейін 1 қ ыркү йекте Германия Польшағ а шабуыл жасайды, ал 3 қ ыркү йекте Ұ лыбритания мен Франция Германияғ а соғ ыс жариялады. Поляк армиясы 8 -28 қ ыркү йекте Варшаваны ерлікпен қ орғ ағ анымен еріксіз берілді. 17 қ ыркү йекте Қ ызыл Армия Молотов - Риббентроп келісімі бойынша, Польшаның шекарасынан ө тіп, Батыс Украина мен Белоруссияның батысын ө зіне қ осып алды, ал қ ыркү йек - қ азан айларында Эстония, Латвия, Литва ү кіметтерімен ө зара кө мек шарттарын жасасып, ә скер кіргізді. Осыдан кейін Кең ес ү кіметі Финляндиядан Ленинград қ аласының қ ауіпсіздігі ү шін шекараны ел ішіне қ арай жылжытуды талап етті. Осы талапты кү шпен орындатқ ызу мақ сатымен 1939 жылдың аяғ ы мен 1940 жылдың бас кезінде Кең ес ү кіметі мен Финляндия арасында соғ ыс болып, шекара солтү стік-батысқ а қ арай жылжытылды. Финляндиямен ү ш айғ а созылғ ан соғ ыс кең ес армиясының ә лсіз екенін кө рсетті жә не КСРО-ның беделіне ү лкен нұ қ сан келтірді. 1940 ж. 28 маусымда Румыния Бессарабия мен Солтү стік Буковинаны Кең ес Одағ ына беруге мә жбү р болды. Ұ лыбритания мен Франция ү кіметтері Германияғ а соғ ыс жариялағ андарымен, 9 ай бойы ешқ андай ұ рыс қ имылдарын жү ргізген жоқ. Осыны пайдаланғ ан Германия Ұ лыбритания тең із флотына соқ қ ы берді де, Батыс Еуропаны жаулап алуғ а кірісті. 1940 жылы сә уір - мамыр айларында Норвегия мен Данияны жаулап алып, 10 мамырда Бельгия, Нидерланды, Люксембургке, ә рі қ арай Францияғ а басып кірді. Петен бастағ ан француз ү кіметі қ арсыласудан бас тартып, 22 маусым кү ні берілді. Францияның оң тү стігінде Петеннің “қ уыршақ ү кіметі” қ ұ рылып, елдің қ алғ ан бө лігінде герман билігі орнады. Шарль де Голль бастағ ан француз патриоттары Ұ лыбританияғ а кетіп, кү ресті жалғ астырды. 1940 маусым айында Италия ү кіметі де Франция мен Ұ лыбританияғ а соғ ыс жариялады. Енді гитлершілер ағ ылшын қ алаларын аяусыз бомбалауғ а кірісті. Бірақ Гитлер Ұ лыбританияғ а басып кіруден бас тартып, Кең ес Одағ ымен соғ ысқ а мұ қ ият дайындала бастады. Жапониямен жә не Италиямен одақ тастық нығ айтылды. 1941 жылы Балқ ан компаниясы нә тижесінде Грекия жаулап алынып, Югославияда фашистік Сербия, Хорватия “мемлекеттері” қ ұ рылды. Румыния, Венгрия, Болгария, Финляндия фашистік одақ қ а қ осылды. Басып алынғ ан жерлерде қ ырып-жою, еріксіз жұ мысқ а пайдалану саясаты жү ргізіліп, нә тижесінде фашистерге қ арсы Қ арсыласу қ озғ алысы дү ниеге келді. АҚ Ш ү кіметі бейтараптық саясатынан бас тартып, Ұ лыбритания мен басқ а да Еуропадағ ы соғ ысушы елдерге несиеге немесе жалғ а соғ ыс материалдарын беру туралы заң қ абылдады. Соғ ыстың екінші кезең і 1941 жылы 22 маусым - 1942 жылы 18 қ араша аралығ ын қ амтыды. 1941 жылы 22 маусым кү ні Германия КСРО-ғ а басып кірді. Германияғ а Венгрия, Румыния, Финляндия, Италия мемлекеттері қ осылды. Соғ ыс қ иян-кескі сипат алып, Германия ө зінің Қ арулы Кү штерінің 77%-ін осы майданда ұ стады. Мә скеу шайқ асында (30.09.1941 — 20.04. 1942) жә не Сталинград шайқ асында (1942 жылы шілде - қ араша) кең ес армиясы ө з отанын қ орғ ап қ алды. 1941 жылы шілдеде КСРО ү кіметі Ұ лыбритания жә не эмиграциядағ ы Польша, Чехословакия ү кіметтерімен келісімге келді. Қ ыркү йектің аяғ ы - қ азан айының бас кезінде Мә скеуде АҚ Ш, Ұ лыбритания ү кіметтері КСРО-ғ а қ ару-жарақ пен кө мек беру жө нінде келісімге қ ол қ ойды. Гитлерге қ арсы одақ тың негізі қ аланды. 1941 жылы 7 желтоқ санда Жапония Тынық мұ хиттағ ы АҚ Ш-тың Перл-Харбор базасына басып кірді. 8 желтоқ санда АҚ Ш, Ұ лыбритания мемлекеттері Жапонияғ а соғ ыс жариялады. 1942 жылы 1 қ аң тар кү ні Вашингтонда 26 мемлекет ү ндеу қ абылдап, фашистік одақ қ а қ арсы кү ш біріктіруге шешім қ абылдады. 22.12.1941 жылы- 14.01. 1942 жылы Черчилль мен Рузвельт біріккен ағ ылшын-американ штабын жә не Тынық мұ хитта ағ ылшын-америка-голланд-австралия бірың ғ ай одағ ын қ ұ руғ а шешім қ абылдады. 1942 жылы АҚ Ш-тың Тынық мұ хиттағ ы негізгі соғ ыс базаларына Жапония ү кіметі соқ қ ы беріп, Тайланд, Гонконгтағ ы Сянган, Бирма, Малайя, Филиппин, Индонезияның басты аралдарын басып алды да, Австралияғ а қ ауіп тө ндірді. АҚ Ш флотының бір бө лігін Тынық мұ хитқ а кө шірді де, 1942 жылдың бірінші жартысында жапон флотына бірнеше соқ қ ы беріп, қ орғ анысқ а кө шуге мә жбү р етті. Басып алынғ ан жерлерде жапондарғ а қ арсы азаттық қ озғ алыс кү шейді. Америка жә не ағ ылшын флоттары Германияның сү ң гуір қ айық тарына тойтарыс беріп, 1942 жылы жазда оларды Атлант мұ хитынан ығ ыстыра бастады. Соғ ыстың ү шінші кезең і 1942 жылдың 19 қ араша - 1943 жылдың желтоқ сан айы аралығ ын қ амтиды. Гитлерге қ арсы одақ тізгінді ө з қ олына алып, жаппай шабуылғ а кө шті. Германия Қ арулы Кү штерінің 71%-ы кең ес-герман майданында болды. Қ ызыл Армияның Сталинград тү бінде жең іске жетуі партизан қ озғ алысы мен Польша, Югославия, Чехословакия, Грекия, Франция, Бельгия, Нидерланды, Норвегия жә не т.б. елдерде Қ арсыласу қ озғ алысының кү шеюіне алып келді. 1942 жылы 23 қ азанда Солтү стік Африкада генерал Б.Монтгомери басқ арғ ан ағ ылшын армиясы шабуылғ а шығ ып, Триполитания, Киренаика, Тобрук, Бенгазиді азат етті. 8 қ арашада ағ ылшын - америкалық экспедициялық корпусы франциялық Солтү стік Африка саяси-ә кімшілік бірлестігіне (Алжир, Оран, Касабланка, т.б.) келіп тү сті. Бірақ шабуылғ а шық қ ан неміс армиясы одақ тастарды Тунистен ығ ыстырып, бұ рынғ ы француз иеліктерін толығ ымен басып алды. Дегенмен одақ тастар 1943 жылы мамырда Солтү стік Африканы толығ ымен азат етті. 1943 жылы жазда ө ткен ә йгілі Курск шайқ асында жең іске жеткен Қ ызыл Армия бө лімдері жаппай шабуылғ а шығ ып, Украина мен Беларуссияны азат етуге кірісті. Германияның негізгі кү ші шығ ыс майданда болғ анын пайдаланғ ан одақ тастар 1943 жылы жазда Сицилияны басып алып, Апеннин тү бегіне беттеді. Одақ тастардың шабуылы мен антифашистік қ озғ алыстың кү шеюі нә тижесінде шілденің аяғ ында Италияда Муссолини ү кіметі қ ұ лап, П.Бадольо бастағ ан жаң а ү кімет 3 қ ыркү йекте АҚ Ш-пен, Ұ лыбританиямен уақ ытша бітім жасасты. Алайда гитлершілер қ осымша кү ш жіберіп, Италия армиясын қ арусыздандырып, елді толығ ымен басып алды. 1943 жылы ө ткен Каир жә не Тегеран конференцияларында ағ ылшын - американ ү кіметтері 1944 жылы мамыр айында Батыс Еуропада екінші майдан ашуғ а келісті, ал Кең ес Одағ ы Германиямен соғ ыс аяқ талғ аннан кейін Жапониямен соғ ысуғ а міндеттенді. Соғ ыстың тө ртінші кезең і 1944 жылдың 1 қ аң тар - 1945 жылдың 8 мамыр аралығ ын қ амтиды. Одақ тастар барлық майданда жаппай шабуылғ а шық ты. 1944 жылы қ ысқ ы жә не кө ктемгі шабуыл нә тижесінде Қ ызыл Армия Румыния жеріне ө тті. Жазғ ы жә не кү згі шабуылдардан кейін 19 қ ыркү йекте Финляндия Мә скеуде уақ ытша бітім жасасты. Кең ес армиясы Польша жә не Шығ ыс Пруссияғ а келіп кірді. Оларғ а поляк армиясы кө мектесті. АҚ Ш, Ұ лыбритания ү кіметтері 1944 жылы 6 маусымда солтү стік-батыс Францияда екінші майдан ашты. Одақ тастар армиясы француз партизандарының кө мегімен герман ә скерлерін Франциядан ығ ыстырып шығ арды. 1944 жылы шілде - қ араша айларында Қ ызыл Армия Балтық бойын, Румынияны азат етіп, Болгария шекарасына келіп жетті. Жаң адан қ ұ рылғ ан румын жә не болгар ү кіметтері Германияғ а соғ ыс жариялады. 20 қ ыркү йекте чехословак ә скери бө лімдері кең ес армиясының кө мегімен Чехословакияны азат ете бастады. Қ ызыл Армия бө лімдері Югославия халық -азаттық армиясының жә не болгар ә скерлерінің кө мегімен Югославияны, қ азан айынан бастап Венгрияны азат етуге кірісті. 1944 жылдың аяғ ына дейін одақ тастар Францияны, Бельгияны, Нидерландыны, Орталық Италия мен Германияның батыс аудандарын азат етті. Бірақ герман ә скерлері 1944 жылы желтоқ санда Арденна тү бінде шабуылғ а шығ ып, америкалық тарғ а соқ қ ы берді. 1945 жылы 12 - 14 қ аң тарда Қ ызыл Армияның Балтық тан Карпатқ а дейінгі аралық та жаппай шабуылы немістерді Арденна тү біндегі шабуылды тоқ татуғ а мә жбү р етті. Висла - Одер операциясы нә тижесінде Қ ызыл Армия Польшаның солтү стігі мен Шығ ыс Пруссияны басып алып, солтү стікте Венгрияны толық азат етіп, Австрияғ а басып кірді. Ағ ылшын, америка, француз ә скерлері 24 наурызда Рейн ө зенінен ө тіп, мамырдың бас кезінде Чехословакия мен Батыс Австрияғ а келіп кірді. 25 сә уір кү ні кең ес - американ ә скерлері Торгау қ аласы тү бінде бір-бірімен алғ аш рет кездесті. 16 сә уір - 2 мамыр аралығ ында Кең ес армиясының Берлин операциясы нә тижесінде Берлин алынды. 8 мамыр кү ні Берлин тү біндегі Карлсхорстта КСРО, АҚ Ш, Ұ лыбритания, Франция ө кілдері алдында Германия ө зінің жең ілгендігі жө нінде актіге қ ол қ ойды. 1944 - 45 жылы маусым аралығ ында одақ тастар жапондардан Ү ндістанды, Бирманы, Индонезияны, Ү ндіқ ытай тү бегінің бір бө лігін азат етіп, Жапонияғ а ә уе шабуылын кү шейтті. Соғ ыстың бесінші кезең і 1945 жылдың 9 мамыр - 2 қ ыркү йек аралығ ын қ амтиды. 1945 жылы 17 маусым - 2 тамыз арасында Подстам конференциясы Германияны қ арусыздандыру туралы шешім қ абылдап, Жапониядан тізе бү гуді талап етеді. Жапония ү кіметі бұ л талапты қ абылдамады. 6 жә не 9 тамызда АҚ Ш ә уе кү штері Жапонияның екі қ аласы Хиросима мен Нагасакиге атом бомбасын тастады. 9 тамызда Қ ызыл Армия Моң ғ олия Қ арулы Кү штерімен бірге Жапонияғ а қ арсы соғ ысқ а араласты. Кең ес армиясы Солтү стік-Шығ ыс Қ ытайды, Солтү стік Кореяны, Сахалин жә не Куриль аралдарын азат етті. Оң тү стік-Шығ ыс Азияда ұ лт-азаттық қ озғ алысы басталып, 17 тамызда Индонезия Республикасы, 2 қ ыркү йекте Вьетнам Демократиялық Республикасы қ ұ рылды. 1945 жылы 2 қ ыркү йекте жапон ү кіметі тізе бү гетіні жө ніндегі актіге қ ол қ ойды. Соғ ыс Германия мен оның одақ тастарының жең ілуімен аяқ талды. Басты соғ ыс қ ылмыскерлері Халық аралық сотта жазаларын алды. Бұ л сұ рапыл соғ ыс ө зінің ауқ ымы мен зардаптары жө нінен ХХ ғ асырдағ ы ең ауыр ә скери қ ақ тығ ысы болды, 6 жылғ а созылғ ан бұ л соғ ысқ а 1, 7 миллиардтан астам халқ ы бар 60 - тан аса мемлекет қ атысты. Дү ние жү зі халқ ының 80%-ы қ атысты. Соғ ыс 22 миллион шаршы шақ ырым жерді қ амтыды. Соғ ысқ а қ атысушы елдердің қ арулы кү штерінің қ атарына 110 миллион ә скер болды, 60 миллионан астам адам қ аза тапты. Фашизм кү йреп, Батыс Еуропа елдерінде демократияның орнауына жол ашылды. Фашизмді талқ андауда шешуші рө лді КСРО қ ұ рамындағ ы халық тар атқ арды. [18]