КСРО ыдырауы және әлемдік саяси картадағы өзгерістер

80-90 жылдардың аралығ ында КСРО-ның сыртқ ы саяси бағ ытының ө згеруі жаң аша саяси ойлаумен байланысты болды. КОКП-ның ХХVII сьезіндегі адамзаттың ө мір сү руі ү шін ядролық қ ару мен жаппай қ аруланудың ө лім қ ауіп – қ атері, қ азіргі ә лемнің тұ тастығ ы мен дара байланыстылығ ы, ә леуметтік-саяси сайлау бостандығ ы туралы жасағ ан қ орытындысы оның қ алыптасуының бастапқ ы пункті болып табылады. Бұ л қ орытынды басқ а мемлекеттердің ісіне араласпауды, қ арудың кү шімен халық аралық мә селелерді шешуден бас тартуды білдірді. Қ айта қ ұ ру мен жаң аша саяси ойлаудың нә тижесінде, КСРО мен АҚ Ш-тың арасында қ арама-қ арсылық тан ө зара тү сіністікке бетбұ рыс болды. Қ ырғ и-қ абақ соғ ысқ а нү кте қ ойылды. Бұ л ө згерістер басшылардың кең ес-американ кездесулерін ұ йымдастыруында кө рініс тапты. Экономиканың қ ұ лдырауы КСРО-да ұ лтаралық қ атынастардың шиеленісуіне алып келді. Онсыз да кү шпен біріктірілген одақ тас республикалар ө з егемендіктерін жариялай бастады. Кең ес Одағ ы, Кең естік Социалистік Республикалар Одағ ы, КСРО – бұ рынғ ы Ресей империясы аумағ ының шегінде 1922 – 1991 ж. болғ ан мемлекет атауы. 1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісі нә тижесінде коммунистер (большевиктер) мемлекетті билікті ө з қ олдарына алғ ан соң, бұ рынғ ы Ресей империясы қ ұ рамындағ ы неғ ұ рлым дамығ ан ұ лттық қ ұ рылымдар (Польша, Финляндия, Балтық тең ізі жағ алауы елдері) дербес мемлекет болып бө лініп шық ты. 1918 жылы қ аң тарда ө ткен жұ мысшы, солдат жә не шаруа кең естерінің (бұ дан ә рі кең естер деп аталады) біріккен съезінде “Ең бекші жә не қ аналғ ан халық тардың декларациясы” жарияланды. Езілген ұ лттарғ а ө з республикаларын қ ұ руғ а мү мкіндік берілді. 1918 ж. 4 – 10 шілдедегі Кең естердің 5-бү кіл ресей съезінде Ресей Кең естік Федеративтік Социалистік Республикасының (РКФСР) тұ ң ғ ыш Конституциясы қ абылданды. 1919 жылы наурызда мемлекет билік басындағ ы Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясының РК(б)П жаң а бағ дарламасы қ абылданып, елде социализм орнату жолдары белгіленді. Бағ дарламағ а сә йкес ішкі жә не сыртқ ы контрреволюциямен кү ресу ү шін 1919 жылы маусымда Ресей, Украина, Белоруссиядағ ы кең естер билігін жақ тайтын мемлекеттік органдардың ә скери, саяси, шаруашылық одағ ы қ алыптасты. 1918 жылы 30 сә уірде Тү ркістан автономиялық кең естік социалистік республикасы (Тү ркістан АКСР-і), 1920 жылы 26 сә уірде Хорезм халық кең естік республикасы, 1920 жылы 8 қ азанда Бұ хар халық кең естік республикасы, 1920 жылы 4 қ азанда Қ азақ автономиялық кең естік социалистік республикасы (Қ азақ АКСР-і) қ ұ рылды. Қ ызыл армияның Кавказғ а жорығ ы нә тижесінде ондағ ы ұ лттық ү кіметтер қ ұ латылып, Ә зірбайжан кең естік социалистік республикасы (28.04.1920), Армян кең естік социалистік республикасы (29.11.1920), Грузин кең естік социалистік республикасы (25.02.1921) жарияланды. 1922 жылы 12 наурызда осы ү ш республика бір федеративтік одақ қ а (Закавказье Соц. Кең естік Республикалардың федеративтік одағ ы, ЗСКРФО) бірікті де, сол жылдың аяғ ына қ арай (13.12. 1922), Кең естердің 1-Закавказье съезінде ЗСКРФО біртұ тас Закавказье Социалистік Федеративті Кең ес Республикасы (ЗСФКР) тү ріне айналдырылды, ә рі оғ ан кірген республикалар дербестігін сақ тайтын болды. Ресей мен Жапония арасында болуы ық тимал ә скери қ ақ тығ ыстың алдын алу жә не ақ гвардияшыларды, интервенцияны жоюғ а жағ дай туғ ызу мақ сатында 6.4.1920 жылы жарияланғ ан Қ иыр Шығ ыс республикасы, алғ а қ ойылғ ан мақ сат орындалғ ан соң, 15.11.1922 жылы ВЦИК декретімен барша жері РКФСР-ге оның қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ осылды. 1922 жылдың ортасына таман бұ рынғ ы Ресей империясының барлық жерінде дерлік кең естер билігі орнады. Мемлекеттік қ ұ рылымды одан ә рі жетілдіру ү шін, билік басындағ ы коммунистер (большевиктер) партиясының жетекшісі В.И. Лениннің жоспары бойынша, кең естік республикалардың одағ ын қ ұ ру керек болды. Жаң а одақ қ а кіретін республикалар тә уелсіз жә не тең қ ұ қ ылы болып саналды. РКФСР, УКСР, БКСР, ЗСФКР Кең естерінің кезекті съездері одақ қ а бірігуді жақ тап дауыс берді. Осыны негізге ала отырып, 1922 жылы 30 желтоқ санда шақ ырылғ ан аталғ ан тө рт республика кең естері ө кілдерінің 1-съезі Кең естік Социалистік Республикалар Одағ ын (КСРО немесе Кең ес Одағ ы) қ ұ ру жө нінде Декларация қ абылдады. Декларацияда КСРО-ғ а кіру тең қ ұ қ ылық пен еріктілік негізінде жү зеге асырылады жә не Одақ тан ө з еркімен шығ у қ ұ қ ы сақ талады, ә рі басқ а да жаң адан қ ұ рылғ ан республикалар одақ қ а ө з еркімен кіре алады деп кө рсетілді. Съезд КСРО-ны қ ұ ру жө ніндегі келісімшартты бекітті. Одақ тың жоғ арғ ы органын – КСРО Орталық Атқ ару Комитетін сайлады. ОАК-нің тең тө рағ алары болып М.И. Калинин, Г.И. Петровский, Н.Н. Нариманов, А.Г. Червяков сайланды. ОАК-нің 2-сессиясында Кең ес Одағ ының ү кіметі – В.И. Ленин бастағ ан КСРО Халық Комиссарлар Кең есі қ ұ рылды. 1924 жылы 31 қ аң тарда 2-Кең естер съезі КСРО-ның алғ ашқ ы Конституциясын бекітті. 20 ғ -дың 20-жылдарының бас кезінен бастап, ә сіресе, Ленин қ айтыс болғ аннан кейін, Кең ес Одағ ында билік ү шін талас-тартыс басталды. Бұ л кү ресте И.В.Сталин жең іске жетті де, елде ө зінің авторитарлық жеке билігін орната бастады. 1925 ж. Ө збекстан Кең естік Социалистік Республикасы (Ө збек КСР-і), Тү рікменстан Кең естік Социалистік Республикасы (Тү рікмен КСР-і), қ ұ рылды. 20 ғ -дың 20-жылдарының ортасынан бастап Кең ес Одағ ы жаң а экономикалық саясаттан бас тартып, елді кү шпен индустриализациялау жә не ауыл шаруашылығ ын кү шпен ұ жымдастыру саясатын жү ргізді. Коммунистік партия мемлекеттік билікті толық қ олына алды. Елде қ атты орталық тандырылғ ан ә рі милитаризацияланғ ан тоталитарлық режим орнады. Бұ л жү йе елді жедел тү рде модернизациялауғ а жә не басқ а мемлекеттердегі рев. қ озғ алыстарды қ олдауғ а қ ызмет етті. Ауыл шаруашылығ ында шаруаларды зорлық пен ұ жымдастыру жә не ұ сақ меншік иелерін (кулактарды, орта шаруаларды, ауыл байларын, т.б.) тә ркілеу халық ты жаппай ашаршылық қ а ұ шыратты. Оғ ан қ оса зорлық пен отырық шыландырылғ ан қ азақ шаруалары айрық ша қ атты шығ ынғ а ұ шырады (қ. Кө шпелі жә не жартылай кө шпелі қ азақ шаруаларын отырық шыландыру). Бұ л халық тың жаппай наразылығ ын туғ ызып, жер-жерде шаруалар кө терілістері басталды. Бірақ оларды ү кімет ә скерлері кү шпен басып тастады. 1929 жылы КСРО халық шаруашылығ ын дамытудың 1-бесжылдық жоспары жасалды. 1934 жылы алғ ашқ ы бесжылдық жоспарды мезгілінен бұ рын орындау қ орытындылары қ аралып, 2-бесжылдық жоспар жасалды. Екі бесжылдық нә тижесінде ө неркә сіп ө ндірісінің кө лемі бойынша КСРО Еуропада 1-орынғ а, ә лемде (АҚ Ш-тан кейін) екінші орынғ а шық ты. 1934 жылдың соң ында КСРО бойынша жаппай саяси қ уғ ын-сү ргін басталды. Кө птеген партия, мемлекет, қ оғ ам, ә скери, мә дениет қ айраткерлері атылып кетті, миллиондағ ан тұ тқ ындарды тегін жұ мыс істету ү шін ең бек лагерлері қ ұ рылды (қ. ГУЛАГ). 1936 жылы 5 желтоқ санда КСРО-ның екінші Конституциясы қ абылданып, бұ рынғ ы ЗКФСР-дан бө лінген Ә зірбайжан Кең естік Социалистік Республикасы (Ә зірбайжан КСР-і), Армения Кең естік Социалистік Республикасы (Армения КСР-і), Грузия Кең естік Социалистік Республикасы (Грузия КСР-і), РКФСР-ден бө лінген Қ азақ Кең естік Социалистік Республикасы (Қ азақ КСР-і), Қ ырғ ыз Кең естік Социалистік Республикасы (Қ ырғ ыз КСР-і) қ ұ рылып, Кең ес Одағ ындағ ы одақ тас республикалар саны кө бейді. 20 ғ -дың 30-жылдарының аяқ кезінде елдің сыртқ ы саясатында ү лкен ө згерістер болды. 1939 ж. кең ес-герман келісімшарты жасалынып, ол бойынша КСРО қ ұ рамына Батыс Украина мен Батыс Белоруссия, 1940 ж. Балтық тең ізі жағ алауы елдері, Бессарабия, Солт. Буковина зорлық пен қ осылды. Осының негізінде 1940 жылы Молдовия Кең естік Социалистік Республикасы (Молдовия КСР-і), Латвия Кең естік Социалистік Республикасы (Латвия КСР-і), Литва Кең естік Социалистік Республикасы (Литва КСР-і), Эстония Кең естік Социалистік Республикасы (Эстония КСР-і) қ ұ рылып, Кең ес Одағ ы қ ұ райтын одақ тас республикалар саны 15-ке жетті. 1941 ж. жазда кең ес-герман соғ ысы басталды (қ. Ұ лы Отан соғ ысы). Соғ ыс кезінде тұ тас халық тар (балкарлар, шешендер, қ алмақ тар, қ ырым татарлары, карашайлар, месхет тү ріктері, немістер, т.б.) Қ азақ станғ а, Орта Азияғ а, Сібірге жер аударылды. Соғ ыс аяқ талғ аннан кейін КСРО-ғ а Оң т. Сахалин, Куриль аралдары, Петсамо (Печенга) ауданы, Клайпеда, Кенигсберг (Калининград), т.б. территориялар қ осылды. Соғ ыстан кейінгі жылдары саяси қ уғ ын-сү ргін қ айтадан басталды (космополиттермен кү рес, “Ленинград ісі”, “дә рігерлер ісі”, т.б.). Соғ ыс кезіндегі бұ рынғ ы одақ тастармен (АҚ Ш, Ұ лыбритания, Франция) арада бә секе кү шейіп, “қ ырғ и-қ абақ соғ ыс” ахуалы қ алыптаса бастады. Ә лемде екі жү йе (социалистік елдер мен капиталистік елдер) пайда болып, жанталаса қ арулану кү шейіп кетті. 1949 ж. Семей полигонында КСРО-да тұ ң ғ ыш атом қ аруы сыналды. 1953 ж. кө ктемде Сталин қ айтыс болып, ү кімет билігі ү шін тартыс қ айта басталды. Ү кімет басына келген Н.С. Хрущев партияның 20-съезінде (1956) Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары жө нінде баяндама жасады. Саяси қ уғ ын-сү ргін қ ұ рбандары ақ тала бастады. Қ удалауғ а ұ шырағ ан халық тардың РКФСР қ ұ рамындағ ы автон. қ ұ рылымдары қ алпына келтірілді. Кең ес Одағ ы қ ұ рамында жоғ арыда аталғ ан 15 одақ тас республикалардан ө зге 20 автономиялық республика, 8 автономиялық облыс, 10 ұ лттық округ болды. Ө неркә сіп пен ауыл шаруашылығ ын дамытуғ а ү лкен кө ң іл бө лінді. Қ азақ стан мен Батыс Сібірде тың жә не тың айғ ан жерді игеру қ олғ а алынды. 1954 ж. алғ ашқ ы атом электрстансасы салынды, 1957 ж. Жердің жасанды серігі ұ шырылды, 1961 ж. тұ ң ғ ыш кең естік ғ арышкер орбитағ а ұ шып шық ты. Бірақ бұ л жұ мыстардың барлығ ы тоталитарлық жү йе тә ртібімен жү ргізілгендіктен, ішкі қ айшылық тары кө п болды. Орыстандыру саясатының кү шеюіне қ арсылық ретінде ұ лт республикаларында наразылық тар бой кө рсетті. 1964 ж. Хрущев орнынан тү сіріліп, билікке Л.И. Брежнев келді. Жаң а ү кімет басшысы жү ргізген реформалар ақ ырына дейін жеткізілмей, сә тсіздікке ұ шырады. Экономика экстенсивті жолмен дамыды, елді милитаризациялау ә рі қ арай жалғ асты. Кө рші социалистік елдерде реформа жасау ә рекеттері – Венгрия (1956) мен Чехословакияғ а (1968) қ арулы ә скер кіргізу арқ ылы басып тасталды. 1979 ж. Ауғ анстанғ а Кең ес Одағ ы ә скерлері кіргізілді. Жанталаса қ арулану одан ә рі шегіне жетті. 1977 ж. қ абылданғ ан КСРО-ның ү шінші Конституциясы елдің қ оғ амдық -саяси ө міріне, ә леуметтік-шаруашылық тұ рғ ыда дамуына серпін бере алмады. 1980 жылдың бас кезінде Кең ес Одағ ы экономикалық тоқ ырауғ а ұ шырады. 1985 ж. билікке М.С. Горбачев келуімен бірге елде саяси-экономикалық реформалар басталды. Кең ес жү йесін реформалауғ а тырысу КСРО-ны дағ дарысты жағ дайғ а алып келді. Халық тың саяси белсенділігі бірден кө теріліп, ұ лттық партиялар мен қ озғ алыстар пайда болды. Қ азақ станда (қ. Желтоқ сан кө терілісі), Балтық тең ізі жағ алауы елдерінде, Кавказ республикаларында халық тың жаппай бас кө терулері болып ө тті. Экономика тұ ралап қ алды, шахтерлердің, кеншілердің, мұ ғ алімдер мен студенттердің, дә рігерлердің ү кіметтің саясатына қ арсы ереуілдері басталды. Кертартпа кү штердің 1991 ж. тамызда мемл. тө ң керіс жасау ә рекеттері сә тсіздікке ұ шырады. Кең ес Одағ ының бұ дан ә рі ө мір сү руі мү мкін болмай қ алды. Оның ақ ыры 1991 жылы желтоқ санда КСРО-ның тарауымен аяқ талды. Беловеж мә лімдемесіне сә йкес ТМД елдері қ ұ рамына бұ рынғ ы КСРО-дағ ы елдердің кіруіне есік ашық деп жарияланды. Орталық Азия мен Қ азақ стан Республикаларының басшылары Ашхабадта кездесіп, Беловеж келісіміне талдау жасады жә не жаң а достастық негізіндегі мемлекеттер қ ұ рылымына кіруге ө здерінің ә зір екендігін білдірді. 1991 жылы 13 желтоқ санда Қ азақ стан, Ө збекстан, Қ ыргызстан, Туркіменстан, Тә жікстан басшылары Ашхабадта бас қ осты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келесімі) шешімін қ олдайтындық тарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқ санда Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Ө збекстан, Тә жікстан, Туркіменстан, РСФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас қ осты. Оғ ан Грузия бақ ылаушы есебінде ғ ана қ атысты.Алматы кездесуі кезінде келісілген мә селелердің аса бір маң ыздысы ядролық қ аруғ а қ атысты бірлескен шара жө ніндегі келіссө з еді. Оғ ан қ олдарында ядролық қ арауы бар мемлекет есебінде Белорусь, Казақ стан, Россия Федерациясы жә не Украина республикаларының басшылары қ ол қ ойды. Мемлекеттер келісімі бойынша-қ атысушылар ядролық мә селе жө ніндегі саясатты бірлесе жасап, Тә уелсіз Елдер Достығ ына енетін барлық республиқ алардың ұ жымдық қ аупсіздігін қ амтамасыз етуге тиісті болды.1991 жылы 21 желтоқ санда Алматыда бұ рынғ ы Кең ес Одағ ының қ ұ рамындағ ы 11 тә уелсіз (Ә зірбайжан, Қ азақ стан, Ресей Федерациясы, Армения, Қ ырғ ызстан, Тә жікстан, Белоруссия, Молдавия, Тү рікменстан, Ө збекстан, Украина) мемлекеттері басшыларының Кең есінде Тә уелсіз Мемлекеттер Достастығ ын қ ұ ру туралы келісім хаттамасына қ ол қ ойылды. Бұ л хаттама бойынша ТМД мемлекет болып саналмайтындық тан ұ лттардың ү стінен бақ ылау орнатуғ а қ ұ қ ығ ы болғ ан жоқ. КСРО-ның ыдырауы Ресей Федерациясындағ ы ұ лттық аудандар мен облыстардың, автономиялық республикалардың егемендік жолындағ ы іс-қ имылын жандандыра тү сті. Жергілікті ү кімет органдары Ресей ұ лттық мемлекеттердің федерациялық одағ ы болса деген пікірді білдірді. 1992 жылдың 31 наурызында федеративтік келісімге қ ол қ ойылып іске асырылғ анына қ арамастан ұ лтаралық шиеленістер басылмады. 1992-1993 жылдары Татарстан, Башқ ұ рт, Шешен, Тува, Саха автономиялық бө лшектері Орталық қ а салық тө леуден бас тартты. Киров мен Тула облыстары ө з конституцияларын, Свердлов облысы Урал Республикасын қ ұ руғ а даярланды. 1991-1993 жылдары татар жеріндегі ұ лтшыл топтар Татарстанның тә уелсіздігін жариялау ә рекеттеріне кірісті. Осы кезең де Ресейдегі Шешенстан мә селесі шиеленісе бастады. 1990 жылы 23-25 қ арашада Грозный қ аласында Шешенстанның Ұ лттық съезі генерал Д.Дудаевты атқ ару органының басқ армасы қ ызметіне сайлады. 1991 жылы мамыр-маусым айларында болғ ан шешен халқ ының Ұ лттық конгресі Шешен Республикасының тә уелсіздігін жариялап, РКФСР жә не КСРО-ның қ ұ рамынан шық қ анын мә лімдеді. Ұ лттық конгрес Шешенстан халқ ының жоғ арғ ы ө кілеттік билігі деп жариялады. Жә не де Шешен-Ингуш Республикасын екі дербес – Шешен жә не Ингуш мемлекеттеріне бө ліп тастады. 1991 жылы 27 қ азанда Д.Дудаев Шешенстан Республикасының президенті қ ызметіне сайланды. 1994 жылдың 29 қ арашасында Ресей ү кіметі соғ ыс арқ ылы Шешенстандағ ы конституциялық тә ртіпті қ алпына келтірмекші болды. Келесі жылы ақ пан айында Ресей армиясы ә бден қ ирағ ан Грозныйды басып алды. Бір жылдан кейін тамыз айында Шешенстанның ә скери топтары Грозныйды кейін қ айтарды. Орыс ә скерлері Шешенстаннан шығ арылды. Шешенстан мә селесі ұ зақ қ а қ анды шайқ асқ а айналып кетті. 1992 жылдан бастап ұ лтаралық шиеленістер Молдавияда, Грузияда, Абхазияда, Оң тү стік Осетияда, Ингушетия мен Шешенстанда, Приднестровьеде, Тә жікстанда байқ алды. Кең ес мемлекетінің ыдырауы ә лемдегі жаң а халық аралық жағ дайларды терең ашып кө рсетіп, оң шыл исламдық топтардың толқ уын, халық аралық лаң кестік, қ ару-жарақ ты кө птеп сату, есірткінің заң сыз айналымы сияқ ты Орталық Азиядағ ы аймақ тық кү рделі мә селелерді жарық қ а шығ арды. ХХ ғ асырдың басында жер шарында тә уелсіз дербес мемлекеттер саны 55 болса, Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейінгі жылдары олардығ саны 81 - ге жетті. Бұ л елдердің Исландиядан басқ асы ө з саяси тә уелсіздіктеріне қ ол жеткізе алғ ан Азия қ ұ рлығ ының жас мемлекеттері болды. Олардың қ атарында осындағ ы аса ірі елдер – Ү ндістан, Индонезия, Пә кстан, Филиппин, т. б. бар (2 кесте) Бірінші жә не Екінші дү ниежү зілік соғ ыстар аралығ ы мен одан кейінгі уақ ыт қ азіргі саяси картаның бірінші немесе алғ ашқ ы кезең і деп аталады. Бұ л кезең Ресей, Австрия - Венгрия, Осман империяларының ыдырауымен, Кең естік Социалистік Республикалар Одағ ы (КСРО) т. б. мемлекеттердің қ ұ рылуымен жә не социалистік жү йе елдерінің саяси картада пайда болумен сипатталады. Сонымен бірге осы кезең аймақ тық қ ақ тығ ыстар мен дү ниежү зілік соғ ыстарды болдырмай, ауыздық тау сипатында қ ұ рылғ ан халық аралық ұ йым - Ұ лттар Лигасының (Ұ Л) (1920 ж), ә сіресе қ азіргі кезең дегі аса беделді Біріккен Ұ лттар Ұ йымының (БҰ Ұ) (1945ж) қ ұ рылуымен ерекшеленеді. [29]

6 Сурет. Ә лемнің саяси картасы.