Лем саяси картасындағы ХХ ғ. 60-70 жылдарындағы өзгерістер

1950 жылдардың соң ында егеменді мемлекеттердің саны 92 - ге жетті. Африка қ ұ рлығ ындағ ы елдер де саяси бостандық алды. 1960 жылы тарихта “Африка жылы” деп аталады. Бұ л жылы Африкада 17 мемлекеттің тә уелсіздікке қ олы жетті.ХХ ғ асырдың 40-50 жылдарында Африкада небә рі ү ш қ ана тә уелсіз мемлекет болды: Эфиопия, Либерия, Оң тү стік Африка Одағ ы (қ азіргі Оң тү стік Африка Республикасы). Африканың басқ а елдері Еуропа елдерінің отарлары болды. Оларды Ұ лыбритания, Франция, Португалия, Бельгия биледі.Бірақ 1955-1960 жылдарда тропиктік жә не Оң тү стік Африка елдерінде тез арада тә уелсіздікті бекітуге талаптар қ ойылып, жергілікті ұ лт-азаттық ты қ олдаушы кү штер 1957 жылы Каир қ аласында Азия халық тарымен ынтымақ тастық Ұ йымын қ ұ рды. Осы кезде алғ ашқ ы тә уелсіз мемлекеттер шық ты. 1957 жылы Гана мемлекеті ө з тә уелсіздігін жариялады. 1958 жылы Гвинея елі бостандық алды.Ал 1960 жылы отарлар жү йесі кү йрей тү сіп, қ ұ рлық та 17 тә уелсіз ел пайда болып, БҰ Ұ -ғ а қ абылданды. 1960 жылы маусымда Конго Демократиялық Республикасы тә уелсіздігін жариялап, ү кімет басына Патрис Лумумба келді. Ол Заир елінің ұ лттық батыры жә не Африка халық тарының тә уелсіздік жолындағ ы кү ресінің символы ретінде ел жадында сақ талғ ан. Франция отарлары бостандық қ а жетіп, тек бір ғ ана Алжир халқ ы ол ү шін кү ресін жалғ астырды. 1951 жылы 24 желтоқ санда Ливияның тә уелсіздігі жарияланып, ол феративті корольдікке айналды. Бірнеше ә скери тө ң керістер нә тижесінде 1956 жылы Судан тә уелсіздігін жариялады.

4 Сурет. Судан мемлекеті.

Осы жылы Францияның отарлары болғ ан Марокко мен Тунис елдері шетел ү стемдігінен қ ұ тылды. 1962 жылы Алжир Халық Демократиялық Республикасы қ ұ рылды. А.Белла ү кіметті басқ арды.1964 жылы 8 қ ыркү йекте Алжир конституциясы қ абылданды. 1956-1966 жылдар арасында 34 ел тә уелсіздік алды. 1964 жылы Малави мен Замбия, 1966 жылы Лесото мен Ботсвана, 1968 жылы Свазиленд тә уелсіздік алды. Бұ рын отарлық билік жү ргізіп келген мемлекеттер Африка халық тарының азаттық алуы қ арсы ұ зақ уақ ыт кү рес жү ргізді. Соғ ан қ арамай 1973-1980 жылдары Португалия отарлары - Ангола мен Мозамбик ө з тә уелсіздіктерін жариялады. 1975 жылы11 қ арашада Ангола Халық Республикасы жарияланды. Республиканың тү ң ғ ыш президенті Ан тонио Агостиньо Нето (1922 — 1979) болды. 1975 жылы 25 маусымда Мозамбик Халык Республикасы жарияланды. Мозамбик Халық Республикасы ның тұ ң ғ ыш президенті ФРЕЛИМО партиясының председателі Самора Машел (1933-1986) болды.

5 Сурет. Африка мемлекеті.

60-жылдардың басында Чехословакияда социализмнің берік материалдық -техникалық базасы жасалды жә не ол экономикалық дамығ ан елдер қ атарына қ осылды. Чехословакия Коммунистік партиясы елде социализм негізі қ аланды деген қ орытынды жасады. Бұ л 1960 ж. шілдеде қ абылданғ ан Конституцияда баянды етілді. Мемлекеттік аты ө згертіліп, Чехословак Советтік Социалистік Рес публикасы (ЧССР) аталды.

60-жылдардың ортасына қ арай Румынияда социалистік ө ндірістік қ атынастар толық жең ді. Халық тың ә леуметтік қ ұ рылымын екі тату таптың одағ ы — жұ мысшы табы (40 пайыз) жә не кооперацияғ а біріккен шаруалар (38, 5 пайыз) белгілеп отыр.Елдің ө міріндегі ө згерістер 1965 жылы тамызда кдбылданғ ан конституцияда кө рініс тапты. Ол (елдің атын — Румыния Социалистік Республикасы (РСР) деп ө згертіп жә не Коммунистік партияның басшылық рө лін бекітті. Елдегі бү кіл ө кімет билігі халық тың қ олында, ол осы билігін жергілікті органдар — халық советтері жә не жоғ ары заң шығ арушы орган — халық жиналысы арқ ылы жү зеге асырып отырады. 1974 жылы РСР президентінің орны бекітілді, президент мемлекет басшысы, карулы кү штердің бас қ олбасшысы жә не Мемлекетгік советтің Тө рағ асы больш табылады. Румьшия Коммунистік партиясы- ның (РКІІ) басшылық рө лін жү зеге асыру ісіндегі ерекшелігі — партиялық жә не мемлекеттік орың дар қ ызметі қ оса атқ арылатыны, бү л партиялық жә не мемлекеттік органдардың қ ызметін неғ ұ рлым тығ ыз ү йлестіру, бір жү мыстың кэйталануын жә не жарыса істелуін болдырмау қ ажеттігінен туып отыр деп тү сіндіріледі. РКЛ уездік комитеттерінің хатшылары халық советтері тө рағ асы қ ызметін қ атар атқ арады. Осындай қ атар атқ ару басқ а сатыларда да жү зеге асырылады. [3]

60-жылдардьң басында Югославияда 50-жьлдарда енгізілген жұ мысшының ө зін-ө зі басқ ару жү йесі қ олданылып отырды. Бұ л жү йе 1963 жылы сә уірде кабылданғ ан конституцияда баянды етілді жә не одан ә рі дамытылды, ол ел Югославия Социалистік Федерациялық Республикасы (ЮСФР) болып аталды. Конституцияда ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарына қ оғ амдық меншік жә не ең бекшілердің ө зін-ө зі басқ аруы қ оғ амдық жө не мемлекеттік қ ұ рылыстың негізі деп жарияланды, Югославияның барлық халық тарының тең қ ұ қ ық тылығ ы атап кө рсетілді.

ЮСФР-де қ алыпгасқ ан халық шаруашылығ ын басқ ару жү йесі ө неркә сіптің автомобиль жасау, электротехникалық жә не басқ а жаң а салаларының дамуына септігін тигізді. Сонымен бірге кө п қ аржыны талап ететін қ ара металлургия мен электр энергиясы артта қ алды. 60-жылдардың ортасында ө неркө сіп ө німі тү гелдей алғ анда соғ ыска дейінгі дә режеден 7, 5 есе дерлік артты. Индустрия бү кілұ лттық табыстың жартысына жуығ ын беріп отырды. Алайда ауыл шаруашылығ ының дамуы елдің қ ажетінен кейін қ алды. Кездескен қ иыншылық тарды жою ү шін 1965 жылы экономикалык реформа жү зеге асырыла бастады. Кә сіпорындар ү лкен шаруашылық дербестік алды жә не таза табыстың ү штен екісін бө лу қ ұ қ ығ ына ие болды. Кә сіпорындарғ а мемлекеттік дотация берілмейтін болды, олар ө здерінің ө ркендеуі ү шін қ ажетті қ аржыны арнайы банктерден шаруашылық есеп принципі негізінде алып отырды. Республикалар ө здерінің ішкі мә селелерін шешу жолында қ осымша қ ұ қ ық тарғ а ие болды. Ауыл шаруашылығ ының ө ркендеуін қ амтамасыз ету ү шін оның ө ндіретін тауарларын сатып алу бағ асы ө сірілді. Сонымен бір кезде Югославия тауарларының дү ниежү зілік рынокқ а шығ уын қ амтамасыз ету ү шін экспортты ұ лғ айту шаралары кабылданды.

60-жылдардың басында социалистік қ айта кұ ру КСРО-мен жә не басқ а социалистік мемлекеттермен тығ ыз ынтымақ тасу нә тижесінде Албания аграрлы-индустриялы мемлекетке айналды. КСРО-ның кө мегімен Тиранада В. И. Ленин атындағ ы ірі су электр станциясы, тоқ ыма, мұ най ө ң деу, ағ аш ө ң деу жә не ө неркә сіптің басқ а салаларының кә сіпорындары салынды. Хром рудасын ө ндіру жө нінде Албания Еуропада алдынғ ы орындардың біріне шық ты. 1960 жылы ө неркә сіп ө німдерін ө ндіру 1939 жылмен салыстырғ анда 25 есе ө сті. 70-жылдардың басында ауыл шаруашылығ ында шаруалар шар- уашылық тарын кооперативтендіру ү дерісі аяқ талды, алайда ауыл шаруашылығ ының ө німділігі ә лі де тө мен болып қ ала берді, халық тың қ ажетін ө тей алмады. [4]

60-жылдардың басынан Албанияның ішкі даму жә не сыртқ ы саяси бағ ытының келең сіз сипаттарының залалы кө рініс бере бастады. Бұ лар белгілі бір объективті факторлардан туындамағ ан болатын. Ол Энвер Xод жа(1908 — 1985) бастағ ан Албания ең бек партиясының (АЕП) саяси бағ ытының КОКП XX сиезінің шешімдері негізінде туысқ ан коммунистік партиялардың партия мен қ оғ ам ө мірінде лениндік принциптерді нығ айту жолында жү ргізіп отырғ ан саясатына теріс карағ аң дық тың салдары еді. АЕП-ның басшылығ ы коммунистік жө не жұ мысшы партияларының 1957 жә не 1960 жылдардағ ы Халық аралық кең естерінде белгіленген халық - аралық коммунистік қ озғ алыс бағ ытына карсы шық гы. 1961 жылдың аяғ ында Албания мен КСРО арасындағ ы дипломатиялық қ арым-катынас ү зілді. 1962 жылы Албания СЭВ қ ызметіне қ атысуын тоқ татты, ал 1968 жылы Варшава Шарты ұ йымынан шығ атыны жө нінде ресми мә лімдеме жасады.

Сонымен қ атар Қ ытай Халық Республикасымен саяси жө не экономикалық байланыстары ө рістей бастады. КСРО-мен байланыстың ү зілуі жә не Еуропалық социалистік елдермен байланыстың бә сең деуі елдің экономикалық дамуына қ олайсыз ық пал етті. Қ аржының жетімсіздігі салдарынан кейбір ө неркә сіп нысандарының кұ рылысы тоқ татылды, ал С.ЭВ шең беріндегі ынтымақ тастық тан бас тарту Албанияның нашар дамығ ан экономикасына қ осымша қ иындық тар туғ ызды.

АЕП басшылығ ының Қ ХР-ге бағ дарлануы Қ ытайдағ ы " мә дени революцияның " кейбір ә дістерінің Албания жағ дайында қ олданылуына ә кеп соқ тырды. " Артық білімге" қ арсы кү рес желеуімен оку орындарында ә скери тә ртіп енгізілді, " кө п оқ ығ андық, кө п тоқ ығ андық " буржуазиялық білім беру жү йесінің кө рінісі деп жарияланды. 60-70жылдарда партиялық жә не мемлекеттік аппаратта тазарту жү ргізілді, кө птеген тү рақ ты қ ызметкерлер жазаланды. Дінге табынудың барлық тү рлеріне тыйым салынды, барлық мешіттер, шіркеулер жабылды.

Экономикалық даму жоспарлары орындалмады, елді ө зі ө ндірген астық пен қ амтамасыз ету міндеті шешімін таппады. Материалдық ынталандыруды елемеу ең бекшілердің ө ндіріс нө тижесіне деген ынталылығ ының артуына септігін тигізбеді. Шаруалар ү й маң ындағ ы учаскелер колемінің азай- тылуына наразы болды.

Халыкаралық аренада Албания ерекше бағ ыт ү стады. 1975 жылы ол барлық Еуропалық елдердің ішінде Хельсинкиде ө ткен Еуропадағ ы қ ауіпсіздік жә не ынтымақ тастық Кең есіне қ атысудан бас тартқ ан жалғ ыз ел болды.

Жаң а Конституцияның кабылдауына (1976 ж.) байланысты мемлекет Албания Социалистік Халық Республикасы (АСХР) деп аталды. 60-жылдардың аяғ ында Албания мен Қ ХР арасындағ ы қ арым-қ атынас нашарлай бастады. Қ ХР ө неркә сіптік жабдық тар беруді кідіртті, онеркө сіпті емес, негізінен ауыл шаруашылығ ын ө ркендету ү шін қ арыз беріп отырды. Халық аралық саясат моселелері бойынша да алауыздрс, туды: Албания Соң иалистік Халық Республикасының басіпылығ ы Қ ХР-ДІҢ АҚ Ш-пен қ арым-қ атынасын дамыту бағ ытын ма- қ ұ лдамады. Қ ХР озінің мамандарын Албаниядан шақ ыртып алып, экономикалық жө не техникалық кө мек кө рсетуді тоқ - татты да, 1978 ж. карым-қ атынас ү зілді. Қ алыптасқ ан сыртқ ы экономикалық байланыстардың қ айта бұ зылуы АСХР-ның экономикалық дамуыиа қ олайсыз осер етті.

1965 жылы Зимбабве (Онтү стік Родезия) халқ ы зор жең іске жетті. Себебі, ө з тә уелсіздіктерін жариялады. Англияның осынау бұ рынғ ы отарында Еуропалық тектен шық кан 200 мың ғ а жуық жоне 8, 8 миллионнан астам африкалық адамдар тү рады. Бү кіл билік Еуропалық азшылық тың қ олына шоғ ырланғ ан. 1965 ж. Оң тү стік Родезияның " тә уелсіздігін" жариялағ аннан кейін халық бү қ арасының жағ дайы бү рынғ ыдан да машарлап кетті. Олар ең бекшілерді езіп, аяусыз қ анады. Зимбабвенің африкалық халқ ы ө здерінің азаттығ ы жо- лыидағ ы ерлік шайкдсты ө рістете отырып, нө сілшілдерге кдр- сы, ө тарлық тепкіден қ ү тылу жолындағ ы қ арулы кү реске барғ ан сайын батыл қ осылуда. Бү л кү ресті Зимбабвенің аф- рикалық халқ ының одағ ы (ЗАПУ) мен Зимбабвенің афри- калық ү лттық одағ ы (ЗАНУ) негізінде қ ұ рылғ ан Патриот- тық майдан басқ арды. Британ иеліктері болғ ан - Кения, Уганда, Занзибар, Ньясленд, Солтү стік Родезия бостандық алды.

1963 жылдан бастап Гвинея-Бисау жә не Жасыл Мү йіс Аралдарының патриоттары Португалия отаршылдарымен кң рулы кү рес жү ргізді, сө йтіп, 1972 жылдың аяғ ына қ арай ел аума- ғ ының ү штен екісін отаршыл оскерлерден тазартты. 1973 ж. Гвинея-Бисау Республикасы, ал 1975 ж. Жасыл Мү йіс Аралда ры Республикасы (1986 ж. Кабо-Верде Республикасы деп атал- ды) қ ү рылғ анын жариялады.

1961 жылғ а дейін Оң тү стік Африка Республикасы ағ ыл шын доминионы болып, Оң тү стік Африка Одағ ы атанды. 60-70 жылдарда ОАО-ның қ ол астында болғ ан Оң тү стік Батыс Африка сияқ ты елдер отаршылдық қ а қ атысты кү ресті жалғ астырды. ОАО-да тек бейбіт жолмен нә сілшілдік пен апартеид жү йесінен қ ұ тылуды қ алағ ан кү штер арасында қ арулы қ арсыласу бағ дарламасын бекіткен топ қ ұ рылды. Оны басқ арғ ан Н. Мандела қ амауғ а алынды, соғ ан қ арамастан “Ұ лт пайдасы” атты ұ йым қ ызметін тоқ татпады. 80-90 жылдары ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан қ арулы кү рес арқ асында Намибия, Эритрея елдері тә уелсіздік алды. Апартеид жү йесі ыдырай бастады. Елде алғ ашқ ы кө п нә сілдер қ атысқ ан сайлауда Африка ұ лттық конгресі жең іске жетеді. Оның жетекшісі Н.Мандела президент болып сайланады. Сө йтіп, жарты сағ ат ішінде Африка толық азат етілді.

1978 жылы 27 - сә уірде Кабулда котеріліс басталды. Ауғ анстанның Халық тық -демократиялық партиясының (АХДП – 1965 жылы қ ұ рылғ ан) басшылығ ымен ө рекет еткен революцияның офицерлері мен солдаттары мұ нда басты рө л атқ арды. Ә скерлер ү кіметтің резиденциясын иеленіп, астананың аса маң ызды стратегиялық пункттерін басып алды жә не АХДП басшыларын тү рмеден босатгы. Окімет билігі қ арулы кү штердің Ә скери революциялық комитетінің қ олына кешті. Кө п ү замай ө л ө кіметті қ ұ рьшғ ан Революция- лық советке берді; бұ л совет Ауғ анстан Демократиялық Рес- публикасын жариялады жоне халық тық ү кімет қ ұ рды. [25]

1978 жылы қ аң тарда Иранның Кум қ аласында революциялық ә рекеттер болды. Полиция кө шеге шық қ ан ереуілшілдерге қ арсы оқ атты. Осыдан кейін ереуілдер Иранның басқ а қ алалары мен ауылдарындағ ы бұ қ ара халық тардың қ озғ алыстарына ұ ласты. Революциялық қ озғ алыстың басшылығ ында діншілдердің шииіттік тобы тұ рды. 1979 жылдың 1 сә уірінде Иран Ислам Республикасы қ ұ рылып, конституцияғ а исламдық басқ ару тә ртібі енгізілді.