Биполярлы әлемнің қалыптасуындағы тарихи-географиялық фактор

Халық тық -демократиялық жә не ұ лт-азаттық революциялар, соғ ыстан кейінгі сілкініс жағ дайында батыс мемлекеттері АҚ Ш-тың басшылығ ымен жә не халық тық -демократиялық мемлекеттері Кең ес Одағ ы маң ында шоғ ырланды. Осы екі алып мемлекеттер арасында қ арама-қ айшылық тез ө се бастады. Біртіндеп бір-бірімен егеске тү скен екі идеологиялық жә не ә скери-саяси блок қ алыптасты. Халық аралық қ атынастардың кү рт нашарлану кезең і басталды, бұ л кезең тарихқ а «Қ ырғ и-қ абақ соғ ысы» деген атпен енді. «Қ ырғ и-қ абақ» соғ ысының алғ ашқ ы насихатшысы болып Ұ лыбританияның премьер-министрі У.Черчильдің АҚ Ш-тың Фултон қ аласындағ ы 1646 жылы 5 наурызында сө йлеген сө зі болды. АҚ Ш-тың Президенті Трумэнмен алдын-ала келісілген сө зінде Черчиль Еуропаны КСРО «темір шымылдырық пен» бө ліп, ө з билік аймағ ында тоталитарлық басқ аруды орнатты жә не ө зінің «доктриналарын жә не билігін шексіз жү ргізгісі келеді» деді.

Черчиль КСРО-ның «ө ктемдік саясатын» шектеуге «ағ ылшын тілінде сө йлейтін барлық мемлекеттерді» кө мекке шақ ырды. Батыстың капиталистік елдерінде сонымен қ атар Шығ ыстың Кең ес блогындағ ы мемлекеттерді Черчиль сө йлеген сө зінен кейін белсенді насихаттаушы науқ ан басталды. Америка ө кіметі ө зінің «комунизмді шектеу» ресми доктринасын жариялады жә не де «атом дипломатиясын», яғ ни атом қ аруын қ олдануғ а дейін бару саясатын жү ргізді. Атом қ аруын иеленген АҚ Ш Еуропа жә не Тынық мұ хитындағ ы ә скери базаларынан АҚ Ш-тың бомбардировщиктері КСРО-ның территориясына жете алатындығ ына кә міл сенді. 1945 жылдың соң ында Президент Трумэн директиваларымен қ ұ пиялы жоспар бекітілді. КСРО-ғ а қ арсы ә скери іс-қ имыл жағ дайында кең естердің 20 қ аласын атом бомбаларымен атқ ылау кө зделді.

Ө з кезегінде И.В.Сталин басқ аруымен Кең ес басшылығ ы ағ ылшын-американ «соғ ыс жандандырушыларына» қ арсы саяси жә не насихаттау науқ анын жү ргізді.

Атомдық шабуылдан сескенген КСРО ядролық қ арудың қ ұ рылу жұ мыстарын тездетті. Оны академик М.В. Курчатов басқ арды. 1949 жылдың 29 тамызында Кең ес атом бомбасының сынағ ы ө тті.

1952 жылдың қ араша айында АҚ Ш Тынық мұ хитындағ ы Бикини аралында ядролық қ арудың қ уатты тү рі – термоядролық қ ұ рылғ ысының жердегі жарылысы сынақ тан ө тті. КСРО ө зінің термоядролық қ аруын 1953 жылы 12 тамызында сынақ тан ө ткізді. 1953жылы АҚ Ш-та континентаралық стратегиялық бомбардировщиктер, ал 1955 жылы континентаралық баллистикалық ракеталар қ ұ растырды.Олар жер шарының ә рбір жеріне ядролық қ аруды жеткізе алатын болғ ан. Кең ес Одағ ы бұ л артық шылық ты жойды. 1957 жылы жазында академик С.П. Королевтың басқ аруымен бірінші Кең ес континентаралық баллистикалық ракетаның сынағ ы ө тті. КСРО территориясынан бастау алып, ол АҚ Ш-тың маң ызды қ алаларына 20-30 минутта жете алатын еді. Кең ес ракета-ядролық қ аруының қ ұ рылуы АҚ Ш-тың атом монополиясын қ ұ ртты, бірақ та қ арулану жарысын тоқ татқ ан жоқ. Шығ ыс пен Батыстың тайталасы кү шейіп жалғ асып жатты.

Шығ ыс пен Батыстың арасындағ ы қ арым-қ атынастың шиеленуіне ық пал еткен халық тық демократиялық мемлекеттерде комунистік партиялардың дара билігінің орнығ уы КСРО-ның кө рші мемлекеттердің территориясына талабы жә не Грециядағ ы азаматтық соғ ыс.

Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін КСРО Ирандық Азербайджандық партизандарғ а қ олдау кө рсетті. Олар Иранның орталық ө кіметіне қ арсы соғ ысып жатқ ан еді. КСРО ө кіметі достық жә не бейтараптық келісім шартты жоқ қ а шығ арды, ал кең естік мө р Тү ркияның Батыс Армения мен Қ ара тең із бұ ғ аздарына қ атысты деген мә селені кө тере бастайды, бұ л жерлерге ежелден Ресей ө з талабын білдірген еді. Грецияда партизандық отрядтар Коммунистердің басқ аруымен қ арусызданудан жә не Король ө кіметіне бағ ынудан бас тартты. КСРО, АҚ Ш, Ұ лыбритания арасындағ ы Ялта келісімі бойынша Греция Ұ лыбритания ық палында қ алғ ан еді. Сталин Грецияның компартиясына қ арулы кү реске шық пауына кең ес берді, бірақ компартия оның кең есін қ абылдамады. 1946 жылы Грецияда партизандық соғ ыс басталды, ол 1949 жылғ а дейін созылды. Бұ л соғ ыс партизандардың жең ілуімен аяқ талды.

«Қ ырғ и-қ абақ» соғ ысы кезінде біртіндеп бір-біріне қ арсы екі ә скери –саяси коалициялар пайда болды. Бұ л коалициялар сә йкесінше КСРО жә не АҚ Ш-пен басқ арылды.

Еуропаның Халық тық -демократиялық елдері КСРО-мен жә не бір-бірімен достастық, ынтымақ тастық, ө зара кө мек келісімдермен байланысқ ан болатын. Сонымен қ атар Кең ес Одағ ы Финляндиямен достастық, ынтымақ тастық, ө зара кө мек келісіміне қ ол қ ойды, бірақ Финляндия кең ес блогы қ ұ рамына кірмеген бейтарап капиталистік ел болды.

Кең ес Одағ ы Корей Халық -демократиялық Республикасымен экономикалық жә не мә дени ынтымақ тастық туралы келісімге кол қ ойды. 1950 жылы 14 ақ пан айында екі ірі социалистік мемлекеттер Кең ес Одағ ы жә не Қ ытай Халық Республикасы арасында достастық, одақ жә не ө зара кө мек туралы келісімге қ ол қ ойды.[25]

Қ арама-қ арсы АҚ Ш-тың эгидасымен батыс мемлекеттерінің блогы қ ұ рылып жатты. 1947 жылы Америка континентінің мемлекеттері Канададан басқ асы америкааралық «ө зара кө мек келісім» шартын жасады. 1948 жылы тұ рақ ты Америка мемлекеттерінің ұ йымы қ ұ рылды. Мұ нда АҚ Ш жетекші рө лге ие болды. Еуропада ә скери-саяси блоктарды қ ұ рудағ ы басты инициаторлары болып Англия мен Францияның билеуші топтары болды. 1947 жылы 4 наурызда Франция мен Англия Дюнкеркте ө зара кө мек туралы келісімге қ ол қ ойды. Іс-жү зінде ол Германия тарапынан жаң а агрессия мү мкіншілігіне қ арсы бағ ытталғ ан болатын, ал шын мә нінде бұ л келісім Батыс Еуропа державаларының ө з қ ызығ ушылық тарын қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан. 1948 жылы Англия мен Францияғ а Бельгия, Голландия жә не Люксенбург ө кіметтері қ осылды. Олар Батыс Одағ ын қ ұ рды. Европада агрессия болғ ан жағ дайда бір-біріне кө мектесуге міндетті болды. Америка Қ ұ рама Штаттарымен тығ ыз байланысқ ан Батыс Еуропалық мемлекеттердің ә скери-саяси тобы пайда болды. 1949 жылы сә уір айында Солтү стікатланта ұ йымы келісімі – НАТО қ ұ рылды. Оның қ ұ рамына АҚ Ш, Канада жә не Батыс Европа мемлекеттері кірді. 1955 жылы мамыр айында Варшава келісіміне қ ол қ ойылды. Оның қ ұ рамына (қ ол қ ою мезетінде) Албания (кейін 1968 жылы ол келісімді жоқ қ а шығ арды), Болгария, Венгрия, ГДР, Польша, Румыния, КСРО, ЧССР кірді.

Екі тайталасып жатқ ан блоктардың бұ рынғ ы жаугершілік мемлекеттерге қ арым-қ атынасын тү бегейлі ө згертті. «Біздің мақ сатымыз бұ л бұ рынғ ы жауласқ ан мемлекеттерді мә жбү р етусіз мық ты одақ тарғ а айналдыру еді» деп АҚ Ш-тың мемлекеттік хатшысы Д.Ачесон жазды. Бұ л мақ сатқ а жету ү шін АҚ Ш пен Ұ лыбритания билеушілері Францияның қ олдауымен Потсдам келісімдерін қ айта қ арастыру жә не Батыс Германияның экономикасын, ә скери ә леуетін қ алпына келтіруге бағ ыт алды.

1946 жылы АҚ Ш пен Англия ө здерінің оккупацияланғ ан аймақ тарын Бизонияғ а (екі аймақ) біріктірді. 1948 жылы оларғ а Францияның аймағ ы қ осылды-ү штік аймақ -Тризония қ ұ рылды.

Батыс аймақ тарда оккупациялық ө кімет буржуазиялық партия ө кілдерімен басқ арылатын неміс администрациясының қ олына басқ ару функцияларын біртіндеп бере бастады. 1948 жылы Лондонда ө ткен кең есте АҚ Ш, Англия, Франция, Бельгия, Голландия жә не Люксембург ө кіметтері Тризония территорисында жеке мемлекет қ ұ ру шешіміне келді. Бұ л жолдағ ы маң ызды қ адам болып АҚ Ш, Англия жә не Францияның Тризонияда оң аша ақ ша реформасын ө ткізуі саналды.

1949 жылы тамыз айында Батыс Германия парламентіне сайлау ө тті. 1949 жылы 7 қ ыркү йекте парламенттің бірінші сессиясы жаң а герман мемлекетінің – Германия Федеративті Республикасының қ ұ рылуын жариялады. АҚ Ш, Ұ лыбритания жә не Франция оккупациялық ә скерлері Германия Федеративті Республикасының территориясында қ алды. ГФР мен олардың қ арым-қ атынасы «Оккупациялық заң мен» реттелді.

Бұ дан кейін кең ес оккупация аймағ ында Шығ ыс Герман мемлекетінің қ ұ рылуы басталды. 1949 жылдың 7 қ азанында Германия Федеративті Республикасының негізі қ аланды. ГФР-дың экономикасының дамуын жең ілдету ү шін Кең ес Одағ ы оғ ан қ арасты тө лемдерді ү ш есе тө мендетті, кейін одан да бас тартты. [26]

Неміс жерінде саяси жә не қ оғ амдық қ ұ рылысы ә ртү рлі екі герман мемлекеттері пайда болды.

«Қ ырғ и-қ абақ» соғ ысы жағ дайында қ арусыздануғ а жә не халық аралық қ атынастың жұ мсару ү шін кү рес жү ргізуші бейбітшілік кү штері белсенді жұ мыс атқ арды. Кейін қ арулану жарысы екі жақ пен мә жбү р етусіз тоқ татылды.

50-ші жылдардың екінші жартысында КСРО мен АҚ Ш-тың арасындағ ы қ арулану жарысы шарық тау шегіне жетті. Оны шектеудегі бірінші ә рекет, 1955 жылғ ы Женева конференциясы сә тсіз аяқ талды. КСРО 1957 жылдың кү зінде ядролық қ аруды сынауғ а мораторий енгізуді ұ сынды, ал 1958 жылдың кө ктемінде сынақ тың біржақ ты тақ талуын жариялады. Ө здерінің жария еткен жарлығ ында кең естер, «егер АҚ Ш пен Англия ө з сынауларын тоқ татпаса, онда Кең ес Одағ ы атом жә не сутегі қ аруының сынаудағ ы еркін іс-ә рекет жасайтын болады» деді. Американдық тар қ адамды насихаттаушы деп санады, ал КСРО сынақ тардың ү лкен сериясын аяқ тағ ан болатын, АҚ Ш бұ л серияларды бастауғ а дайындалып жатқ ан еді. Оғ ан қ арамастан екі ұ лы держава ядролық сынақ ты тоқ тату жолында келіссө здер жү ргізе бастайды. 1959 жылы қ ыркү йекте Никита Сергеевич Хрущев АҚ Ш-қ а іс-сапармен келеді. Бұ л кең ес ө кіметінің басшысы жә не де КОКП-ы кө семінің Батыстың ірі мемлекетіне бірінші ресми іс-сапары болатын. БҰ Ұ -ның Бас Ассамблеясының сессиясында сө з сө йлеген кең ес кө семі жалпы жә не толық қ арусызданудың ү ш жылғ а арналғ ан жоспарын ұ сынды. Ол барлық қ арулы кү штердің таратылуын жә не барлық қ ару тү рлерінің жойылуын қ арастырды. Бірінші кезең де КСРО, АҚ Ш жә не Қ ХР-ның қ арулы кү штері 1, 7 млн. адамғ а дейін қ ысқ арту, ал Англия мен Франция 650 мың адамды қ ысқ арту керек еді. Бұ л ұ сыныс шет державаларымен шын мә нінде қ арастырылғ ан жоқ. Кең ес Одағ ы 1960 жылдардың басында біржақ ты тә ртіпте 1, 2 млн. адамды ә скер қ атарынан қ ысқ артты, яғ ни 1/3 бө лігі, соның ө зінде кең ес қ арулы кү штері жеке қ ұ рамы бойынша американдық тардан басым еді.

Қ аруды жинауды шектеуге арналғ ан бірқ атар келісімдерге қ ол қ ойылды. Мысалғ а атмосферада, космос кең істігінде жә не жер асты ядролық қ аруды сынауғ а тыйым салғ ан келісім (5 тамыз 1963ж) ядролық қ арудың жайылмауы, ядросыз аймақ қ ұ ру келісімі (1968ж), ОСВ-1 бойынша келісім (ограничение и сокращение стратигических вооружений)(1972ж), Бактериологиялық жә не токсиндік қ арудың қ орын жинауғ а, ө ндіруге, ә зірлеуге, тыйым салғ ан конвенция (1972ж) жә не т.б.

Стратегиялық тепе-тең дікке жеткен мезеттен бастап, (60-шы жылдардың басы) қ арулану жарысы екінші орынғ а қ ойылады да, енді ү шінші ә лем елдеріне ық пал етуге кү рес жанданады.

«Қ ырғ и-қ абақ» соғ ысы тек қ ана саясатта емес, сонымен қ атар мә дениет, спорт облыстарында да жү ргізілді. Мысалғ а 1980 жылы Москвадағ ы Олимпиадалық ойындарғ а АҚ Ш жә не Батыс Еуропаның кө птеген елдері байкот жасады. Оғ ан жауап ретінде келесі 1984 жылы Лос-Анджелесте ө ткен Олимпиадағ а Шығ ыс Еуропа байкот жасады. «Қ ырғ и-қ абақ» соғ ысы кинематографияда да кө рініс тапты. Екі жақ та насихаттаушы фильмдерді тү сірді. АҚ Ш та ол: «Крассный рассвет», «Америка», «Рембо первая кровь, часть 2», «Железный орел», «Вторжение в США». КСРО да: «Ночь без милосердия», «Нейтральные воды», «Случай в квадрате 3680», «Одиночное плавание» жә не т.б.

«Қ ырғ и-қ абақ соғ ысына» «Ыстық» ошақ тардың ү немі пайда болуы тә н болды. Ә рбір оң аша жанжалды «Қ ырғ и-қ абақ» соғ ысының қ арсыластары оны қ олдап отырып, ә лемдік аренағ а шығ арып отырды. Бұ л жанжалдарды бә рін жә не жеке, дара қ арастырса, кітап жазуғ а болар еді. Осы жұ мыстың авторлары «Ыстық ошақ тарғ а» қ ысқ аша тоқ талып ө тті. «Қ ырғ и-қ абақ» соғ ысының «ыстық» ошақ тары: