Іліністің түрлері

Бұ рамдық ты ілініс (сцепление червячное) — бұ рамдық орамы мен бұ рамдық доң ғ алағ ы тістерінің ілінісуі.

Caғ ат ілініс (сцепление часовое) — тістерінің тү бірі тік циклоидиті ілініске жақ ын ілініс.

Сыртқ ы ілініс (сцепление внешнее) — қ озғ алмалы бө лшектердің сыртқ ы бетіндегі шығ ың қ ы жерімен (тістер, бү рандалар жә не т.б.) ілінісуі.

Тө рткілдешті ілініс (сцепление реечное) — тістері ө зара бірізді жанасуы арқ ылы бір буыннан екінші буынғ а белгілі козғ алыс беретін тісті доң ғ алақ пен тө рткілдештің ө зара байланысуы.

Циклоидалды ілініс (сцепление циклоидальное) — тістерінің пішіні циклоидты қ исық тар (эпициклоидтар жә не гипоциклоидтар) бойынша сызылғ ан тісті ілініс.

Ӏ шкі ілініс (сцепление внутреннее) — қ озғ алмалы бө лшектердің ішкі бетіндегі шығ ың қ ы жерімен (тістер, бұ рандалар жө не т.б.) ілінісуі.

41.Автомобильдің жү ріс дө ң гелектері?

Автомобиль доң ғ алақ тары автомобильдің барлық салмағ ын жә не автомобил шанағ ына немесе рамасына берілетін динамикалық жү ктемелерді қ абылдайды, жолдың кедір бұ дырлығ ының салдарынан болатын соқ қ ыларды жә не дұ мпулерді ө шіреді. Доң ғ алақ тың жолмен ө зара қ атынасының сипатына тарту, тежелу, жол жайлылығ ы, тиіиділігі, ө тімділігі, тұ рақ тылығ ы жә не басқ арымдылығ ы тә уелді.

Доң ғ алақ тарда тербеліске минималды қ арсылық, жақ сы ілінесу жә не демпфирующие қ ұ рамы, ұ зақ мерзімд жә не тозуғ а беріктігі, шуылсыз жұ мыс, қ ұ растыру жә не бұ зу жең іл деформацияланатын топырақ та жү ргенде шинаның жү гіретін бө лігі ө здігінен тазаланатын болу керек.

Атқ аратын қ ызметіне қ арай шиналар жетекші, басқ арылатын, комбинированные (бір мезгілде басқ арылатын жә не жетекші) жә не демеуші. Доң ғ алақ елесі бө ліктерден тұ рады (5.2 сур.): шина, обод 3, 10, бекіту бө лшектерімен жалғ анатын бө ліктен, ступица жә не моиынтіректер. Жалғ астырғ ыш бө лігінде ободка тә ртіпсіз жалғ анғ ан дискі немесе ступица бө лігін қ ұ райтын (дискісіз немесе спицалы доң ғ алақ) спицалар болуы мү мкін.

Пневматикалық шина- қ ысыммен толтырылатын жә не доң ғ алақ ободына орнатылатын қ атты оболочка. Шинаның жікелеуіне геометриялық жә не қ ұ рылымдық белгілері негізделеді. Шинаның геометриялық ө лшемін анық тайтындарғ а сыртқ ы диаметр D, ені В, биіктігін Н, орнану диаметр dn жә не ободтық борттық шеттерінің аралығ ы А жатады. Еніне қ арай шина профилін кү рделі габаритті (B≥ 350 мм), орташа габаритті (В= 200…350 мм) жә не аз габариттіге (В< 260 мм) бө леді. Ободпен жинақ тағ ан кезде шина – ішкі кең істігін герметизациялау тә сілдеріне қ арай камералы жә не камерасыз деп бө леді.

Шина покрышкадан, камерадан 2 жә не ободной таспадан тұ рады. Покрышка- трообразная оболочка, жол жағ ынан тү сетін жү ктемелерді қ абылдайды. Покрышканың элементтері: каркас, брекер 2, суреті бар протектор 3, бү иірлік қ абырғ алардан (II аудан), бү иірден жә не борттан (I аудан) тұ рады. Каркас (покрышканың кү штік бө лігі) сақ иналарда 1 бекіген корда бірнеше қ абатынан тұ рады. Оны паралель жатқ ан жіптерді кесу ә дісімен алады. Жіп жадығ аты ретінде вискозные, полиамидные немесе полиэфирные волокна, болат сымдарын жә не басқ алары қ олданылады.

Жү гіру жолының ортасында каркастың жә не брекердің ә р қ абатындағ ы жіптердің кисаю бұ рышын шинаның қ ұ рылымы анық тайды. Диагоналды шинада жіптердің қ исаюы нө лге жақ ын

Ободтар. Обод жалғ астырғ ыш қ атты доң ғ алақ тық бө лігімен шинаны ұ стайды жә не ондағ ы жү ктемені ступицағ а береді. Сондық тан ол шинағ а ө лшемі, қ аттылығ ы жә не қ ұ рылымы бойынша сә йкесуі керек ободтардың қ ұ рылымдық сұ лбасы 5.4 суретте кө рсетілген. Обод элементтері: съемных бө лшектерді орнату қ ызметін атқ аратын негіз; шинаның бү иірлік тіреніші болатын бортовая закройка; шина бортының негізін орнатуғ а арналғ ан қ ондыру сө ресі; тұ йық талушы съемных бө лшектерге арналғ ан тұ йық талушы бө лік (тұ йық таушы жә не борттық сақ иналар); шинаны қ ұ рау жә не бұ зу кезінде бойлаушы болатын жә не қ ондыру сө релерінің арасынды орналасқ ан арық.

42.Іштен жану қ озғ алтқ ыштарындағ ы жану қ оспаларының тү рлері?

Жану қ оспасы деп – жанармаймен ауаның араласқ ан тү рін айтады. Ондай қ оспаның қ ұ рамы қ озғ алтқ ыштың жұ мыс істеу жағ дайына байлаынсты ә ртү рлі болуы мү мкін.

Жану қ оспасын сапасына қ арай бірнеше тү рге бө лінеді. Оның негізгі белгісі ауа мен жанар майдың ө зара қ атынасы болып табылады. Жалпы 1 кг жанар май толық жануы ү шін 15 кг ауа қ ажет болады. Егер жану қ оспасы осы мө лшерде жаслса, онда оныв қ алыпты жану қ оспасы деп атайды. Ал қ ажетті ауаның мө лшері аз болса, онда байытылғ ан, керісінше болса кедейлетілген қ оспа деп атайды. Осы қ ажетті ауа мен нағ ыз шығ ын болғ ан ауаның қ атынасын a - деп белгілесек, онда қ алыпты жану қ оспасының бұ л коэффициенті a=1, 0. Егер a< 1, 0 ден болса, онда байытылғ ан, ал a> 1, 0 ден болса, онда кедейлетілген қ оспа деп атайды. Ондай байытылғ ан немесе кедейлетілген қ оспалар бірнеше тү рге бө лінеді. Егер a=0, 8: 0, 9 мө лшерінде болса, онда ондай қ оспаны аздап байытылғ ан қ оспа, ал a< 0, 8 ден аз болса ө те байытылғ ан қ оспа дейді. Сол сияқ ты a=1, 01 шамасына дейін аздап кедейлетілген, ал a> 1, 1 болса ө те кедейлетілген қ оспа болады.

43.Беріліс қ орабы, қ ұ рылымы, тү рлері, кү тімі?

Берілістер қ орабы (орыс. Коробка передач) — беріліс қ атынастарының баспалдақ ты ө згеруі тісті берілістердің ажыратылып-қ осылуы мен жү зеге асырылатын кө пбуынды механизм. Берілістер қ орабы металл кескіш білдектің жетекші білігі айналуының тү рақ ты жиілігі кезінде жетектегі біліктің айналу жиілігін ө згертуге арналғ ан.

Беріліс қ орабының қ ызметі:

-Автомобильдің қ озғ алыс жылдамдығ ын ө згерту;

-Артқ ы жү рісті қ амтамассыз ету;

-Қ озғ алтқ ыштан трансмиссияны ұ зақ тә рзімге ажырату.

БҚ жіктелуі. БҚ сатылы жә не с атысыз деп бө леді.

Сатысыз берілістер. Егер БҚ беріліс саны жү ктеменің ө згерісі кезінде сатысыз жә не автоматты болса, онда қ озғ алтқ ыш тиімді режимде жақ сы қ ө рсеткыштермен жұ мыс істейді. Бұ л автоматты сатысыз қ орабын пайдаланғ анда мү мкін, бірақ та бұ л қ ораптардың қ ұ рылымы кү рделі, бағ асы жоғ ары жә не п.ә.к. тө мен болады.

Сатылы механикалық БҚ автомобильді пайдаланудың барлық жұ мыстарында қ озғ алтқ ыш ү немділігін жә не жоғ ары кү шті пайдалануғ а мү мкіндік бермейді жә не қ олмен басқ ару қ ажет, бірақ та қ ұ нының тө мендігі, қ ұ рылымының қ арапайымдылығ ы, азғ ана меншікті салмағ ы, п.ә.к. жоғ ары мә нінің арқ асында кең қ олданыста.

БҚ қ ұ рылымы:

1жетекші тісті доң ғ алақ тар; білікке қ уат таң даудың тісті доң ғ алағ ы; берілісті тө мендететін қ осу муфтасы; берілісті тө мендететін жетектің тісті доң ғ алағ ы; жү ргізуші корпусының тісті доң ғ алағ ы; планетарлы тісті доң ғ алақ (сателлит); короналық тісті доң ғ алақ; артқ ы белдік жетегінің білігі; қ осқ ышының муфтасы; диференциялды тұ йық тау муфтасы; аралық білік жә не т.б. тұ рады.

44.Автобустардың ү йлестіру сұ лбасы?

Кө птеген қ алалық автобустарда сыйымдылық ты жоғ арылату ү шін кузовтары вагон тә різді.

Автобустардың ү йлестіру сұ лбасы:

1-сурет. Автобустардың ү йлестіру сұ лбасы

1) Қ озғ алтқ ышы алдында (сур. 1, а, б);

2) қ озғ алтқ ышы пол астында, доң ғ алақ тар базасының шегінде (сур. 1, в) –

3) Қ озғ алтқ ыш артында,

ұ зына бойы немесе кө лденең, тік (сур. 1, г, д, е)

45. Іштен жану қ озғ алтқ ыштарының газ ү лестіру фазалары?

Газ ү лестіру фазалары. Енгізуші жә не шығ арушы клапандардың ө лі нү ктеге қ атысты иінді біліктің бұ рылу бұ рышында сипатталғ ан ашылу ұ зақ тығ ын газ ү лестірудің фазасы деп атаймыз.

Цилиндрлері отын қ оспасымен толтырылып, ө ң делген газдардан тазалану уақ ыты қ арапайым автомобильдерде ө те аз. Мысалы, иінді білігі 6000 айн/мин айналатын қ озғ алтқ ыштың шығ ару тактісінің уақ ыты 0, 0025 с-қ а тең. Цилиндрлерді жаң а зарядпен толтырып, ө ң делген газдардан тазалануын жақ сарту ү шін олардың уақ ытын созуғ а тырысады.

Сондық тан енгізу жә не шығ ару фазаларының ұ зақ тығ ын 180⁰ С-тан кө бірек жасайды, бұ л клапандардың ашылып жабылуы ЖӨ Н жә не ТӨ Н сә йкеспейді деген сө з. Енгізуші клапан поршеннің ЖӨ Н-ге жеткенге дейінгі 10—30°С-та ашылады. Поршен тө менгі ө лі нү ктеге жеткенше енгізуші клапан жабылады, яғ ни 40—70°С-та. Бұ л жағ дайда цилиндрдің толуы енгізу тактісінің соң ында бірнеше тарқ ауларғ а жә не енгізуші қ ұ бырдағ ы ауаның немесе отын қ оспасының қ арқ ынына кө мектеседі. Енгізуші клапанның кешігу уақ ытында цилиндрге 10— 15% заряд енеді. Осылайша енгізу фазасы қ арапайым автомобильдердің қ озғ алтқ ыштарында 230—280°С-ты қ ұ райды. Шығ арушы клапан (2.13. сурет) поршеннің ТӨ Н-ге жеткенге дейінгі 40— 60°С уақ ыт аралығ ында ашылады, сонда ө ң делген газдардың қ ысымы 0, 3—0, 5 МПа қ ұ райды. Мұ ндай қ ысымның ә серінен ө ң делуші газдардың негізгі массасы (60—70%) поршен ТӨ Н-ге жеткенге дейін цилиндрден шығ ып ү лгереді. Сондық тан поршеннің ТӨ Н-ден ЖӨ Н-ге қ озғ алысында ө ң делген газдаруғ а кететін шығ ын аз болады. Шығ арушы клапан ЖӨ Н-ден ө ткенннен кейін 15—20°С-та жабылады, бұ л шығ ару соң ында ө ң делген газдардан цилиндрді тазалауғ а мү мкіндік береді.

Сур.1. ГАЗ-53А автомобильінің газ ү лестіру фазасының диаграммасы.

Газ ү лестіру фазасы шең берлі диаграмамен сипатталады. 1 суретте ГАЗ-53А автомобильінің қ озғ алтқ ышының газ ү лестіру фазасы кө рсетілген, онда поршен ЖӨ Н-ге жақ ындағ анда қ ос клапанда аздап ашылғ ан. Бұ л қ ұ былысты клапандардың артық жабылуы деп атайды. Ол азғ ана уақ ыт аралығ ында болады. Сондық тан осы уақ ытта ө ң делген газдар ағ ымының жә не жаң а зарядтар ағ ымы, ө ң делген газдармен жаң а зарядтың шығ уы болмайды.

Пневматикалық жетектi тежеуiш жү йесi автомобильдердiң бiрқ атарында қ олданылады. Ол дө ң гелек тежеуiшi механизмдерiнен (тежеуiштер) жә не пневматикалық жетектен тұ рады. Дө ң гелек тежеуiш. Автомобильдердiң дө ң гелектері пневматикалық жетектi колодкалы тежеуiштермен жабдық талғ ан. Ол жү рiп келе жатқ ан автомобильдiң жылдамдығ ын баяулату немесе мү лде тоқ татуғ а арналады. Жалпы пайдаланылатын жү к автомобильдерiнің дө ң гелек тежеуiшi пневматикалық жетегiнiң конструкциясының ешқ андай айырмашылығ ы болмайды. 3.10-сурет. Автомобиль тежеуішінің пневматикалық жетегінің схемасы: 1-компрессор, 2-манометр, 3-ауа балоны, 4-артқ ы тежеуіш камерасы, 5-қ осқ ыш қ алпақ шасы, 6-ажырату краны, 7-қ осқ ыш шлангасы, 8-тежеуіш камерасы, 9-алдың ғ ы тежеуіш камерасы Пневматикалық жетек. 3.10-суретте автомобильдiң пневматикалық жетегiнiң қ ұ рамында бө лiктерiнiң орналасуы кө рсетiлген. Пневматикалық жетек дө ң гелек тежеуiшi мен ә йнек тазалауыштың жұ мысын қ амтамасыз етедi. Сығ ылғ ан ауа запасын жасау ү шiн ауа баллондары (3) пайдаланылады. Тежеу кезiнде ауа баллоннан камераларғ а (4 жә не 9) ө тедi де, дө ң гелекты тежейдi. Дө ң гелекты тракторларда пневматикалық жетек iлiнiстi ажырату механизмiнiң қ осымша жұ мысын қ амтамасыз етедi, ауаны шинағ а жел айдау жә не отын багына май қ ұ ю ү шiн пайдалануғ а мү мкiндiк бередi. Т е ж е у i ш к а м е р а с ы сығ ылғ ан ауа қ уаты есебiнен дө ң гелек тежеуiш механизмiн жұ мысқ а қ осады. Корпус пен камера қ ақ пағ ының аралығ ында дискiлi резең ке металы диафрагма бар. Тежеуiш жұ мыс iстемей тұ рғ ан жағ дайда, диафрагма серiппе арқ ылы қ ақ пақ қ а қ ысылып тұ рады. Дискiнiң орталық тесiгiне шток тығ ыз кiрiп тұ рады., ал екiншi шетiне қ осалқ ы гайкамен аша бұ ралғ ан. Камера қ ақ пағ ына тежеуiш краны арқ ылы баллоннан сығ ылғ ан ауаны берiп тұ ратын шлангалы штуцер монтаждалғ ан. Тежеуiш педалын басқ ан кезде тежеуiш камерасының қ ақ пағ ы астына ауа келiп тү седi, ол дискiмен бiрге диафрагманы корпусқ а ығ ыстырадыда, штокты жылжытады. Соң ғ ысы аша арқ ылы ажырату жұ дырығ ы бiлiгiнiң рычагына кү ш тү сiредi, оны жұ дырық пен бiрге айналдырады, соның нә тижесiнде тежеуiш колодкалары ажыратылып, барабанғ а қ ысылады, сө йтiп дө ң гелек тежеледi. Тежеуiш педалын босатқ аннан кейiн, оларды тартыптұ рғ ан серiппе бастапқ ы қ алпына келген соң, колодкалар керi қ айтады. Поршень типтес екi цилиндрлi к о п р е с с о р (3.11—сурет) ауа баллондарына ауа айдап тұ рады. Ол картерден, цилиндр блогынан (2), қ алпақ шадан (3), шатунды-поршеньдi топтан, иiндi бiлiктен, клапанды жә не жү к тү сiргiш қ ұ рылғ ыдан тұ рады. Иiндi бiлiктiң алдың ғ ы шетiнде жетек шкивi (1) шпонка мен гайка арқ ылы бекiтiлген, ол сыналы-ремендi берiлiс арқ ылы иiндi бiлiктi шкивiнен айналысқ а тү седi. Клапанды қ ұ рылғ ы – бұ л екi айдау (4) жә не серiппелi екi енгiзу (5) клапандарынан тұ рады. Поршеньнiң тө менгi жү рiсiнде компрессор цилиндрiнде пайда болғ ан сирету ә серiнен енгiзу клапаны ашылады да, цилиндрге ауа двигательiнiң сү згiшi арқ ылы кiредi. Поршеньнiң жоғ ары қ арай қ зозғ алысында енгiзу клапан жабылады, цилиндрдегi сығ ылғ ан ауа айдау клапанын (4) ашады да, ол қ алпақ шағ а жә не ауа баллонына енедi. 3.11-сурет. Компрессор: 1-жетекші шкив, 2-цилиндрлер блогы, 3-қ алпақ ша, 4-айдау клапаны, 5-енгізу клапаны, 6-жү к тү сіргіш канал, 7-қ ысым реттеуіші, 8-реттеуіш қ алпақ, 9-шток, 10-штуцер, 11-реттеуіш қ ақ пағ ындағ ы тесік, 12-шарикті клапан блогы, 13-баллондардан сығ ылғ ан ауаны жеткізетін тесік, 14-сү згіш, 15-жү к тү сіргіш қ ұ рылғ ының плунжері, 16-май жеткізетін штуцер, 17-аралық тө сем реттеуші Жү к тү сiргiш қ ұ рылғ ы компрессордың цилиндрлер блогында орналасып, қ ысым реттеуiшi арқ ылы жұ мыс iстейдi. Ол екi плунжерден (15), екi штоктан жә не кү йентеден тұ рады. Жү йедегi сығ ылғ ан ауа қ ысымы 0, 75 МПа жеткен кезде, қ ысым реттеуiшi (7) жұ мыс iстей бастайды. Компрессордан жү йеге ауа енуi тоқ талады, ө йткенi жү к тү сiргiш каналына (6) кiретiн ауа қ ысымының ә серiнен плунжерлер кө терiледi, ол шток арқ ылы екi цилиндрдiң де енгiзу клапанын (5) ашады. Мұ ндай жағ дайда ауа бiр цилиндрден екiншiсiне еркiн ауысады. Жү йедегi ауа қ ысымы 0, 6 МПа тө мендегенде плунжерлер босайды да енгiзу клапанына жү к тү сiргiш қ ұ рылғ ының ә серi болмайды. Сығ ылғ ан ауа компрессордан ауа баллонына олардың қ ысымы 0, 75 Мпа жеткенге дейiн енуiн тоқ татпайды. Компрессордың ү йкелетiн бө лшектеры двигательдiң бас май магистралынан май ө ткiзгiшiмен штуцерге (16), иiндi бiлiктiң тү пкi жә не шатунды подшипниктерiне тү сетiн маймен майланады. Цилиндр блогы мен қ алпақ шасы жұ мыс кезiнде қ атты қ ызып кетедi, сондық тан оларды сұ йық пен салқ ындатады, ол компрессор цилиндрi блогының су тысына двигательдiң салқ ындату жү йесiнен келiп тү седi. Қ ы с ы м д ы р е т т е у i ш (7) пневматикалық жү йеде белгiленген ауа қ ысымын автоматты тү рде ү збей ұ стайды. Ол корпустан жә не шариктi клапандар блогынан (12) тұ рады. Жү йедегi ауа қ ысымы 0, 6 МПа кем болғ ан жағ дайда, шариктi клапан тө мен тү седi, осы кезде ауа баллонымен қ атысып тұ ратын тесiктi астың ғ ы шарик жабады, ал екiншi тесiк (11) пен штуцердiң (10) ең кiш каналы арқ ылы компрессордың жү к тү сiргiш қ ұ рылғ ысына атмосферадан ауа кiредi. Жү йедегi ауа қ ысымы 0, 75 МПа жеткен кезде, шариктер кө терiледi, жоғ арғ ы шарик атмосферамен қ атынасатын штуцер каналын жабады, ал жү к тү сiргiш қ ұ рылғ ысына баллоннан сығ ылғ ан ауакеледi, ол плунжерлер мен штоктар арқ ылы жұ мыс iстеп тұ рғ ан компрессордың енгiзу клапандарын ажыратады. Реттеуiш қ алпақ (8) айналғ анда серiппенiнiң тартылуы ө згередi де, сө йтiп қ ысымды реттеп, компрессорды жұ мысқ а қ осады. Штуцер (10) астындағ ы реттеуiштiң аралық тө семiнiң санын ө згерте отырып, қ ысымды реттейдi сол кезде компрессор ажыратылады. А у а б а л л о н д а р ы (металды цилиндрлi резервуарлар) сығ ылғ ан ауаны сақ тау ү шiн қ ажет. Оның кө лемi 8-10 тежеудi қ амти алады. Баллондар раманың лонжеронына бекiтiлген. Ә р баллонда конденсат краны, оң жақ тағ ы баллонда ауа iрiктеу краны болады. Реттеуiштiң ақ ауы болғ ан жағ дайда тежеуiштiң пневматикалық жетегi жү йесiнде жоғ ары ауа қ ысымының болдырмау ү шiн, баллондардың бiрiнде сақ тандырғ ыш клапан орнатылғ ан, ол ауа қ ысымы 0, 95 МПа жоғ ары болғ ан жағ дайда автоматты тү рде iске қ осылады.

Рульдік басқ ару жү йесі автомобильді бұ ру тә сіліне, басқ ару дө ң гелегі мен рульдік дө ігелектің орналасуына байланысты бірнеше тү рге бө лінеді. Автомобильді бұ ру тә сіліне байланысты рульдік басқ ару жү йесі тө рт тү рге бө лінеді: бұ рылатын басқ ару дө ң гелектерін қ олданатын жү йе; ортасынан бұ рыла алатын (сынатын) машина тұ ғ ырын қ олданатын жү йе; бір жақ тағ ы дө ң гелектерді жү ріс бағ ытына кері бағ ытта айналдыруды қ олданатын жү йе; бір жақ тағ ы дө ң гелектерді тежеуді қ олданатын жү йе. Осылардың ішіндегі кө п қ олдау тапқ аны ол басқ ару дө ң гелектерін қ олданатын жү йе. Себебі мұ ндай жү йе жоғ арыда айтылғ ан талаптарғ а толық жауап береді деседе болады. Ортасынан бұ рыла алатын машина тұ ғ ырын қ олданатын жү йе ө тімділігі ө те жоғ ары машиналарғ а қ олдануғ а арналғ ан. Себебі ондай машиналарда диаметрі ү лкен дө ң гелектер қ олданылатындық тан оның бұ рылуына ө те кө п кең істік қ ажет, ал ол машинаның сыртқ ы мө лшерлерін орасан ү лкейтіп жіберетіндігі сө зсіз. Дегенмен бұ л тә сілді автопоездарда, К-701, Т-150К тракторларында қ олданады. Бір жақ тағ ы дө ң гелектерді кері айналдыратын немесе тежейтін тә сілдерді тіпті қ олданбайды деседе болады. Тек қ айсыбір кө п осьті арнаулы машиналарда ғ ана қ олданылады, себебі оныі бұ рылғ ыштығ ы бұ л жағ дайда ө те жақ сарады, ал бірақ машина қ ұ рылысы ө те кү рделі болады. Басқ ару дө ң гелектерінің орналасуына байланысты рульдік басқ ару жү йесі мынандай тү рлерге бө лнеді: - екі осьті автомобильдерде – басқ ару дө ң гелектері алдың ғ ы осьте, артқ ы осьте жә не екі осьте де орналасқ ан рульдік басқ ару жү йелері; - ү ш осьті автомобильдерде – басқ ару дө ң гелектері бірінші осьте жә не бірінші мен ү шінші осьтерде орналасқ ан рульдік басқ ару жү йелері; - тө рт осьті автомобильдерде - басқ ару дө ң гелектері бірінші мен екінші осьтерде, бірінші мен ү шінші осьтерде жә не барлық осьтерде орналасқ ан рульдік басқ ару жү йелері. Трапеция деп отырғ анымыз оның бiр табанын бұ рылғ ыш жұ дырық ша бекiтiлген алдың ғ ы белдеменiң екi жақ тағ ы топса аралығ ы қ ұ раса екiншi табанын кө лденең рычаг (5) қ ұ райды, ал екi жаны жандық рычагтармен (7) жалғ асқ ан. Рульдiк трапецияның бұ рылыс кезiнде дө ң гелектерге ә ртү рлi бұ рыш бередi. Автомобильдiң басқ ару жү йесiнде рульдiк механизммен қ атар кү шейткiш механизмдер қ олданылады. Себебi тек қ ана червяктi берiлiстiң бұ ру кү шi жеткiлiксiз болуы мү мкiн. Сол кезде кү шейткiш механизм бiрге қ осылып iстейдi. Ондай механизм ү шiн кө бiнесе гидравликалық механизм қ олданылады. Онда арнаулы насос арқ ылы гидроцилиндрдi қ озғ айды. Ал гидроцилиндрдiң қ озғ алуын рульдiк механизм басқ арады, яғ ни рульдiк механизм бұ ралғ анда гидроцилиндр iске қ осылады да, ол тоқ тағ ан кезде гидроцилиндр ажыратылады. Ендi тө менде осылардың қ ұ рылысы мен жұ мысы қ аралады. Червяктi роликтi рульдiк механизм алдың ғ ы басқ ару белдемесiне 25 кН дейiн кү ш тү сетiн автомобильдерде қ олданылады. Оның жалпы қ ұ рылысы 2.16-суретте кө рсетiлген жә не қ ұ рылысы мынандай болады. Рульдiк дө ң гелек тұ тқ аның бiлiгiне (14) червяк (10) отырғ ызылып, рульдiк механизмнiң қ орабында (1) екi подшипник (12) арқ ылы айнала алады. Червякпен қ ырлы ролик (18) тiстесiп тұ рады. Ал ролик (18) инелi подшипник (3) кигiзiлген ось(16) арқ ылы рульдiк қ ұ лақ шының (18) аша иiнi бар бiлiгiне (2) жалғ асады. Бұ л бiлiк (2) рульдiк механизмнiң қ орабында бiр жағ ы роликтi подшипникке (23), ал екiншi жағ ы қ ола iшпекке (26) орнатылғ ан. Оның ось бойымен қ озғ алу мө лшерiн реттегiш винтпен (21) шектейдi. Червяк (10) бұ ралғ ан кезде роликтiң (18) онымен тiстесiп тұ рғ ан қ ырлары арқ ылы бұ рай қ озғ айды да руль қ ұ лақ шасын (28) бұ рады, ал оның бұ рылуы ұ зындық рычаг арқ ылы басқ ару дө ң гелектерiне жетедi. Червяктi роликтi рульдiк механизмнiң артық шылығ ына, ә деттегi червяктi механизмдегi сырғ анау ү йкелiсi мұ ндағ ы роликтiң дө ң гелеу ү йкелiсiмен алмастырылғ андығ ын жатқ ызуғ а болады. Соның салдарынан автомобильдi басқ ару жұ мысы жең iлдейдi. Бiрақ мұ ндағ ы айтарлық тай кемшiлiктiң бiрiне, червяк пен роликтiң қ орларының тiстесу саң ылауын ү немi реттеп отыру қ ажеттiгi болып табылады. Сондық танда мұ нда осы саң ылауды реттейтiн кү рделi қ ондырғ ы қ олданылады. Оның бiрi жоғ арыда айтылғ ан реттегiш винтпен (21) ролик бiлiгiн (2) қ озғ айтын болсақ, екiншiсi червяк осiнде қ озғ айды. Ол ү шiн қ орап (1) пен оның қ ақ пағ ының (7) аралығ ына ә ртү рлi қ алың дық тағ ы аралық тө сем (8) қ ойылғ ан. Сол аралық тө семнiң қ алың дығ ын ө згерту арқ ылы червяктi жылжытады. Басқ ару белдемесiне тү сетiн салмақ 25 кН-нан кө п болғ ан жағ дайда рульдiк механизмге қ осарлана жұ мыс iстейтiн кү шейткiш қ ондырғ ы қ олданылады. Ол кезде рульдiк механизмдi винттi рейкалы берiлiс етiп жасайды. Сондай механизм мен кү шейткiштiң жұ мыс схемасы 2.17-суретте кө рсетiлген. Кү шейткiшi бар рульдiк басқ ару жү йесiнде рульдiк механизмге қ оса гидравликалық цилиндрi, реттегiшi жә не май айдағ ыш тораптары бар жү йе қ олданылады. Ондағ ы жұ мыс мына ретпен iске асады. 2.16. – сурет. Червякті рульдік механизм. Рульдiк дө ң гелек тұ тқ асын автомобиль жү ргiзушi ешқ ай жақ қ а бұ рмағ ан кезде (2.17а-сурет) оның бiлiгiмен жалғ асқ ан бiлiк (15) ешбiр жағ ына қ озғ алмағ андық тан онымен бiрге жасалғ ан золотник (14) ортаң ғ ы бейтарап қ алпында тұ рады. Оның бейтарап қ алпында тұ рғ ан кезiнде насоспен (6) айдалғ ан сұ йық май қ айтадан ыдысқ а (5) қ ұ йылады. Ал жү ргiзушi дө ң гелек тұ тқ аны автомобильдi бұ ру ү шiн бұ рағ ан кезде оның бiлiгi (15) бұ ралады. Ол ө зi винттi кесiк арқ ылы поршеньмен жалғ асқ ан рульдiк қ ұ лақ шаны (16) бұ рады. Бұ л кезде бiлiкпен (15) бiрге жасалғ ан золотник (14) аздап қ ана (шамамен ±1, 5 мм) бiр жағ ына жылжижы. Себебi бiлiкте (15) қ ұ лақ шадан (16) тү сетiн осьтiк кү ш пайда болады. Ендi винттi бiлiктiң (15) чайкасы қ ызметiн атқ аратын поршеннiң бiр жағ ы насоспен май келетiн тесiкпен, ал екiншi жағ ы май керi қ айтатын тесiкпен жалғ асады. (2.17 б, в-суреттер). Сө йтiп рульдiк қ ұ лақ шаны (16) ә рi жү ргiзушiнiң винттi бiлiктi (15) айналдыру кү шiмен ә рi ондағ ы поршендi май қ ысымының итеру кү шiмен бұ рады. Сө йтiп басқ ару дө ң гелектерiн бұ ру жұ мысы жең iлдейдi. Егер автомобиль жү ргiзушiсi басқ ару дө ң гелектерiн белгiлi бiр бұ рышқ а бұ рғ аннан кейiн рульдiк тұ тқ аны бұ руды тоқ татса, онда кү шейткiш те жұ мысын тоқ татады. Себебi бұ л кезде золотниктiң ә лсiз серiппесiн итеретiн кү ш болмайды да ол алғ ашқ ы бейтарап қ алпына қ айтып оралады. Ал бұ руғ а қ ажеттi кү ш кө бейген сайын реактивтi плунжердi (13) серiппесiмен бiрге сұ йық та қ ысады да поршенге келетiн қ ысым кө бейе бередi. Ал автомобильдi бұ руғ а аз ғ ана кү ш қ ажет болатын болса, онда золотниктiң (14) серiппесi қ ысылмай, ол орнынан қ озғ алмайды. Рульдiк тұ тқ адағ ы жанама кү ш 50-100 Н-нан асса ғ ана кү шейткiш iске қ осылады. Сонымен осындай қ ондырғ ылардың кө мегiмен кү шейткiш " жолды сезiп” отырады. 2.17-сурет. Гидравликалық кү шейткіші бар рульдік механизм. Егер бiр себептермен насос (6) жұ мысын тоқ тататын болса, онда шариктi клапан (12) май айдайтын жә не қ айта қ айтатын тесiктердi ө зара жалғ астырады. Ендi поршень еркiн қ озғ алады да автомобильдi кү шейткiшсiз бұ руғ а мү мкiндiк бередi. Гидравликалық жү йедегi қ ысымды реттеп отыру ү шiн сақ тандырғ ыш (7), қ айта жiберетiн (8) клапандар қ ойылғ ан.

Жұ мыс істеп тұ рғ ан двигательдің цилиндрлеріндегі газдың орташа температурасы 1000°С жуық. Жұ мыс барысында газ цилиндрлер кенересін, поршень мен блок қ алпақ шасын қ ыздырады. Егер двигательді салқ ындатпаса, онда ү йкелетін детальдардың арасындағ ы май жанады, соның ә серінен детальдар тез тоза бастайды, поршеньдер қ ызу ә серінен ұ лғ айып майысуы жә не басқ а да ақ аулар пайда болуы мү мкін.

Двигательден жылу едә уір кө п бө лінгенде (қ атты салқ ындағ анда), қ оспа араласуы нашарлап, соның ә серінен, оның қ уаты кеміп, тиімділігі тө мендейді. Мұ ндайда май қ асиеті нашарлайтындық тан ү йкеліс шығ ыны артады. Двигательдің тө менгі жылу режимі отын мен майдың ауыр фракцияларынын толык жанбауына ә сер етіп, соның салдарынан жану камерасының кенересінде, поршеньде, клапандар табакшасында кө птеп кү йе жиналады. Поршень сақ иналары поршень ойығ ына кептеліп қ алады, клапандар да, майысуы мү мкін. Сонымен, двигательдің тым салқ ындауы да, тым ысып кетуі де зиянды. Двигатель бірқ алыпты жұ мыс істеуі ү шін су температурасы 80—95°С болуы тиіс. Салқ ындату жү йесі қ ызғ ан детальдардағ ы жылуды бә сең дету жә не жұ мыс істеп тұ рғ ан двигательді бірқ алыпты жылу режимінде сақ тау ү шін қ ажет. Іштен жанатын двигательдің артық жылуын шығ аруды сұ йық тық тың (сұ йық тық пен салқ ындату) немесе сыртқ ы ауаның (ауамен салқ ындату) кө мегімен жасанды тү рде салқ ындату арқ ылы жү зеге асырады.

Двигательді сұ йық тық п е н с а л к ы н д а т у (33, а-сурет) ең кө п тарағ ан ә діс. Салқ ындатқ ыш сұ йық ретінде суды немесе тө мен температурада қ ататын сұ йық тық ты — антифризді пайдаланады. Сұ йық тық пен салқ ындату жү йесіне блок пен цилиндрлер қ алпақ шасын салқ ындататын су тысы (6), радиатор (2), су насосы (9) мен желдеткіш (3), сондай-ақ қ осалқ ы қ ұ рылғ ылар: су тарататын канал (8), термостат (4), жалғ астырғ ыш шланг, ағ ызу шү мегі жә не сұ йық тық температурасын кө рсеткіш (5) (термометр) жатады.

a — сұ йық тық, б — ауамен; 1 — радиатор пердесі, 2 — радиатор, 3 — желдеткіш, 4 — термостат, 5 — термометр, 6 — негізгі двигательдің су тысы, 7 — іске қ осқ ыш двигательдің ту тысы, 8 — су тарататын канал. 9 — су насосы, 10 — ағ ызу шү мегі, 11 — ауа тарататын қ ұ ндақ, 12 — май жіберуді реттеуіш, 13 — золотник, 14 — цилиндр қ алпақ шасы, 15 — май тү тігі, 16 — желдеткішті іске қ осатын шкив, 17 — гидродинамикалық муфта, 18 — желдеткіштің бағ ыттауыш аппараты, 19 — желдеткіш роторы

Іске қ осқ ыш двигатель жұ мыс істеген кезде негізгі двигательдің иінді білігі айналғ анғ а дейін судын термосифондық алмасуы ө теді. Температура айырмашылығ ының ә серінен су тысындағ ы су іске қ осатын двигатель цилиндріне, оның қ алпақ шасына алмасады да, сонан кейін негізгі двигательдін блок қ алпақ шасындағ ы су тысына қ арай жылжиды. Цилиндрлер блогының қ алпақ шасын жылжытқ аннан кейін cу жалғ астырғ ыш келте тү тік арқ ылы қ айтадан іске қ осатын двигательдің тысына келеді.

Шасси белдемелері. Шасси белдемелері негізгі қ ызметі дө ң гелек аспалары арқ ылы келген машина тұ ғ ырының салмағ ыцн дө ң гелектерге беру болып табылады. Осығ ан қ осымша, автомобильдің жү ріс кезінде пайда болатын итеру, тежеу сияқ ты кү штері де машина тұ ғ ырына береді.

Қ ұ рылысы жө нінде жетекші белдемені ү ш тү рге бө луге болады (3.11 – сурет): екіге бө лінетін (3.11 а – сурет), штампталып жасалғ ан бө лінбейтін (3.11 б – сурет) жә не қ ұ йылып жасалғ ан бө лінбейтін (3.11 в – сурет).

Екіге бө лінетін жетекші белдеменің ортасында трансмиссия механизмдері орналасатын қ уыс жасалғ ан. Ол қ уыс ортасынан екіге (2, 3) жиырылады жә не олардың ә рқ айсысына жартылай осьтің қ аптары (1) пресстеліп бекітіледә і. Сол қ аптардың сыртына дө ң гелек аспасы бекітілетін алаң (4) мен ұ ш жағ ына дө ң гелек бекітілетін фланец (5) орналасады. Мұ ндай белдемелер жең іл машиналар мен жү к кө тергіштігі онша кө п емес жү к машиналарында пайдаланылады. Олардың негізгі кемшілігі, трансмиссия бө лшектерін (басты беріліс, дифференциал) тексеріп, жө ндеу кезінде тұ тас белдемені бө лшектеу керекутігі жатады.
Екіге бө лінбейтін, штампталып жасалғ ан белдемелер (3.11 б – сурет) салмағ ы жағ ынан жең іл болатындық тан жең іл машиналардж\а қ олданылады. Мұ ның ерекшелігі, трансмиссия бө лшектері бекітілген қ уыстың (9) алды – артын ашық етіп жасайды. Сол ашық жер арқ ылы басты берілісті, дифференциалды қ ұ растыра беруге болады. Белдеменің басқ а қ ұ рылыстары жоғ арғ ы белдеме сияқ ты.
Екіге бө лінбейтін, қ ұ йылып жасалғ ан белдемелерді (3.11 в – сурет) ауыр жү к машиналарда қ олданылады.. Себебі оларды шойыннан немесе болаттан қ ұ йып жасағ андық тан салмақ тары ауыр болады. Дө ң гелек аспалары ү шін арнаулы алаң дар бекітіп жатпау ү шін, белдеменің қ имасын тө рт бұ рышты етіп жасайды. Мұ ндағ ы трансмиссия бө лшектерін бекітетін қ уыс та алды – арты ашық жасалғ ан. Оның алдың ғ ы жағ ына басты беріліс қ орабы бекиді да, арт жағ ы арнаулы қ ақ пақ пен жабылады. Белдеменің екі шетінде дө ң гелек подшипниктері орналасатын трубалар (11), ал тежегіш механизмді бекітетін диск (12) бар. Осылайша жасалғ ан белдемелердің беріктіктері ө те жоғ ары болады.
Басқ ару белдемелері кө бінесе автомобильдің алдың ғ ы осьтерінде қ олданылады. Олар да автомобильдің тү рлері мен дө ң гелек схемаларына байланысты ә ртү рлі болады. Жалпы қ ұ рылысына қ арай басқ ару белдемелерін екі тү рге бө луге болады: тұ тас немесе бө лініп жасалғ ан белдемелер. Тұ тас жасалғ ан белдемелер кө бінесе салмағ ы ауыр машиналарда жә не тә уелді дө ң гелек аспасын қ олданғ анда пайдаланылады. Ал жең іл машиналарда басқ ару белдемесі бө лініп жасалады, яғ ни ә рбір дө ң гелектің ө зінің белдемесі болады. Ол кезде тә уелсіз дө ң гелек аспасын пайдалануғ а мү мкіндік туады.
Басқ ару белдемелері, қ ұ рылыстары ә ртү рлі болғ андығ ына қ арамастан, белгілі бір қ ызметтерді атқ аруғ а міндетті. Ол қ ызметтердің негізгілері – алдың ғ ы басқ ару дө ң гелектерін жү ріс кезінде бұ руғ а мү мкіндік туғ ызу. Сол ү шін осы белдемеде алдың ғ ы дө ң гелектер бекітілетін арнаулы топсалар болады.