Автомобильдің қысқаша тарихы

Адам баласы ежелгі кезең дерден бері қ ысқ а мерзімде ұ зақ қ ашық тық тарғ а жету, ө з жұ мысын жең ілдетумен қ атар ө німділігін арттыру ү шін ізденістерде болып келеді. Ә уелгі кезде жануарлар қ олданылып, кейінірек жолаушы жә не жү к тасымалдау ү шін механикалық қ ұ рылғ ылар жасала бастады. Біздің дә уірімізде ең кө п тарағ ан кө лік тү рі автомобиль болып табылады.

Автомобиль сө зінің мағ ынасы ө здігінен қ озғ алатын, жолаушыларды жә не жү кті, сондай-ақ ө з қ озғ алтқ ышын тасымалдауғ а арналғ ан дө ң гелекті кө лік тү рі болып табылады. Автомобильдің тек бір ө нертапқ ыш тарапынан тек бір кү нде ойлап шығ арылмағ аны бізге белгілі. Автомобиль тарихы бү кіл дү ние жү зінде болғ ан эволюцияны қ амтиды. Қ азіргі автомобильді жү з мың нан астам патенттер жасап шығ арғ аны жорамалданады. Дегенмен бірінші болып келгендерді атап ө туге болады. Солардың ішінде алғ ашқ ы рет қ озғ алтқ ышты кө ліктің теориялық есептеулерін суреттеген Леонардо да Винчи мен Исаак Ньютоннан бастасақ болады.

Ө здігінен қ озғ алатын кө лік тү рлерін жасап шығ ару талаптары XVII ғ. басталғ аны белгілі. 1769 ж. Францияда ә скери инженер Никола Кюньо тарапынан бумен жұ мыс істейтін қ озғ алтқ ышы бар ү ш дө ң гелекті арба жасалды. Осы 2 а.к. қ уаты бар бу машинасымен 3 т. жү кті 2-4 км/сағ жылдамдығ ында тасымалдауғ а болатын еді. Бірақ керекті бу қ ысымын қ амтамасыз ету ү шін жү ріс кезінде жиі аялдамалар жасау қ ажеттігі бұ л кө ліктің негізгі кемшілігі болып кең таралмағ анына себеп болды.

Дегенмен алғ ашқ ы жасап шығ арылғ ан автомобиль қ ұ рылысы жағ ынан қ азіргі автомобильдерге ұ қ сас болғ андығ ынан неміс инженерлері Готлиб Даймлер мен Карл Бенц тарапынан жеке-жеке жасалғ ан автомобильдер болып табылады. Осыны 1876 жылы Алманияда Николаус-Август Отто-ның жасағ ан іштен жанатын тө рт тактілі айналыммен жұ мыс істейтін қ озғ алтқ ыш қ ұ рылысы мү мкін қ ылғ ан.

XIXғ. соң ы XXғ. басында электр жә не бу қ озғ алтқ ышты автомобильдер бензинді автомобильдермен жетістікті тү рде бақ тас болғ анын айтып ө туге болады. Бірақ іштен жанатын қ озғ алтқ ыштардың артық шылық тары электр жә не бу автомобильдерінің шығ арылуын минимумғ а дейін шектеді.

XIXғ. соң ы XXғ. басы дү ниенің кө птеген мемлекеттерінде автомобильдердің ө неркә сіптік ө ндірісінің басталуымен сипатталады. Осы кезең де шығ арылғ ан автомобильдердің қ ұ рылысында ортақ техникалық шешімдер болғ ан. Пневматикалық шиналармен жабдық талғ ан алдың ғ ы дө ң гелектері басқ арушы, артқ ы дө ң гелектері жетекші тө рт дө ң гелекті (екі білікті) кө ліктің трансмиссиясы фрикционды іліністен, бір немесе бірнеше тісті редуктордан қ ұ рылғ ан жә не рульдік басқ ару жү йесінде алдың ғ ы басқ арушы дө ң гелектермен редуктор арқ ылы жалғ анғ ан рульді дө ң гелегі болғ ан. Сол жылдары автомобильдерде қ олданылғ ан кө птеген техникалық шешімдер қ азіргі уақ ытта да жетісті қ олданылып келеді.

Кө рсетілген кезең де автомобильдің қ арқ ынды дамуын шығ арылып жатқ ан автомобильдердің бағ асының жоғ ары жә не сенімділігі тө мен болғ аны тежеп отырды. Олар тек ауқ атты кісілер тарапынан жә не ә скерді жабдық тандыру мақ сатымен сатып алынатын болғ ан.

Автомобильдерді кө птеп ө ндірудің басталуына Америкалық кә сіпкер Генри Форд тарапынан қ олайлы қ ұ рылысы бар «Форд-Т» моделінің жасап шығ арылуы жә не 1913 ж. оны жинап шығ ару ү шін қ олданылғ ан арнайы конвейердің ө ндіріс кө лемін арттыруғ а жә не соның есебінде автомобильдің ө зіндік қ ұ нын тү сіруге себеп болғ ан деуге болады. Тап сол кезде автомобиль бағ асы арзандап кө пшілікке жетімді кө лік тү ріне айналды.

Автомобиль ө неркә сібінің тарихында елеулі кезең деп жанармай қ оспасының қ ысылуынан тұ танатын іштен жанатын қ озғ алтқ ыштардың қ олданыла бастауы болып саналады. Осы қ озғ алтқ ыштардың ү лгісі неміс инженері Рудольф Дизель тарапынан 1892 ж. патенттеліп, бірақ автомобильдерде (кө бінесе жү к автомобильдерінде) сериялы тү рде XX ғ. 20 ж. қ олданыла бастады.

20ж. басынан екінші дү ниежү зілік соғ ыстың басталуына дейінгі кезең автомобильдің жеке жү йелерінің жетілдірілуі, қ озғ алтқ ыштардың қ уатының жә не жү ріс жылдамдығ ының кө бейтілуімен сипатталады. Ө ндіруші фирмалар қ озғ алтқ ыштың орналасуы, аспа жә не трансмиссияның қ ұ рылғ ыларымен эксперименттеген. Ә скердің тапсырмасымен кө п білікті жә не жоғ ары ө ткіштік автомобильдер жасалды. Арнайы автомобильдердің қ ұ рылыстары едә уір ерекшелене бастады.

Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін (50-60 жж.) автомобильдердің ө ндіріс кө лемі кенеттен артты. Осы кезең нің революциялық шешімі болып жең іл автомобильдер мен автобустардың қ ұ рылысында тіректі (қ аң қ асыз) кузовтардың кө птеп қ олданылуы болып табылады. Бұ л шешім автомобильдерді жең ілдетуге, автомобиль кузовының пішінімен эксперименттеуге, қ озғ алтқ ышты автомобильге кө лденең орналастыруғ а, алдың ғ ы дө ң гелектерді жетекші қ ылуғ а жә не т.б. мү мкіндіктер тудырды.

Бірақ автомобильдер санының кенеттен артуы жолдарда қ аза тапқ андар мен жараланғ андардың санының артуы, қ оршағ ан ортаның ластануы, кө мірсутек жанармайының жетіспеушілігінің басталуы сияқ ты негативті салдарғ а алып келді.

Осы оқ иғ аларды азайту ү шін автомобиль ө ндіруші фирмалар ә леуметтік қ ауым жә не ө кіметтің қ ысымымен автомобильдердің қ ұ рылысына едә уір ө згерістер енгізді. Автомобиль қ ұ рылысының жетілдірілуінің тө рт кезең ін байқ ауғ а болады.

1.Қ ұ рылысының қ ауіпсіздігінің арттырылуы (60 ж. басынан) Бұ л кезең де автомобильдерде қ ауіпсіздік белдіктері жә не жастық тары, қ ауіпсіз ә йнектер. Соқ қ ы жұ тушы бамперлер жә не т.б. қ олданыла бастады.

2.Жанармай шығ ынының азайтылуы (70 ж. мұ най дағ дарысынан кейін) Бұ л кезең де автомобильдің ө зіндік салмағ ын азайту жә не аэродинамикалық пішін беру ү шін кү рес басталады. Қ озғ алтқ ыштардың, шиналардың қ ұ рылысы жетілдіріліп, альтернативті (мұ найдан жасалмағ ан) автомобиль жанармай тү рлері зерттеледі.

3.Қ оршағ ан ортағ а негативті ә серінің азайтылуы (80 ж. ортасынан) Бұ л кезең де қ озғ алтқ ыштардың жұ мыс процестері жетілдіріледі, пайдаланылғ ан газдар ү шін автомобильдің зиянды шығ арындыларын азайтатын тү рлі сү згілер мен бейтараптандырғ ыштар қ олданылады.

4.Автомобильді қ олдануды қ ауіпсіздендіру жә не қ олайлату (90 ж. соң ынан) Бұ л кезең де тұ тынушыларды барынша қ анағ аттандыратын ө нім ұ сыну ү шін автомобиль ө ндіруші фирмаларының арасындағ ы бақ таластық тан автомобильдер компьютерлермен басқ арылатын кү рделі активті қ ауіпсіздік жә не автомобильді қ олдануды қ олайлататын қ ондырғ ылармен жабдық тала бастады.