Тозудың түрлері

Машиналардың физикалық (материалдық) тозуы – машинаның детальдар ақ ауы мен тораптар жә не агрегаттар бұ зылуларының жиналып қ алуы нә тижесінде ө зіне қ ойылғ ан талапқ а сә йкес болмай қ алу жағ дайы. Физикалық тозудың тү рлері: бірінші қ атарлы жә не екінші қ атарлы. Бірінші қ атарлы тозу машинаны пайдалану барысында туындаса, ал екінші қ атарлы тозу жұ мыс істемей тұ рғ ан машинада да пайда бола береді.Бірінші қ атарлы тозудың пайда болуының негізгі себептері детальдардың жұ мыс беттерінің ү йкелуі нә тижесінде олардың тозу процесінде жатыр. Ал екінші қ атарлы тозу машина детальдарына ү йкеліспен байланысты емес басқ а да кө птеген факторлардан туындайды: атмосфералық тат басу, материалдар мен химиялық заттардың қ ажуы, деталь қ абаттарында кернеулердің қ айта таралуы жә не т.б.Машинаның физикалық тозуы ө скен сайын, оның қ ұ ны да тө мендейді, себебі оны қ алпына келтіруге кө п шығ ын жұ мсауғ а тура келеді. Бұ л экономикалық критерийді қ олдана отырып, физикалық тозудың сандық ө лшеуіштерін табуғ а мү мкіндік береді.Машинаның физикалық тозуы оның элементтерінің (деталь, торап жә не агрегат) тозуынан қ ұ ралады. Моральдік тозу – техникалық прогресс ә серінен іс жү зіндегі техника қ ұ нының тө мендеуі. Моральді тозудың да екі тү рі болады: бірінші қ атарлы моральді тозу – конструкциялары бірдей техниканың арзаны шығ арыла бастауына байланысты іс жү зіндегі машинаның техникалық қ ұ нын жоғ алтуы; екінші қ атарлы моральді тозу – заманауи жетілдірілген конструкциялардың шығ арылуына байланысты іс жү зіндегі техника бағ асының тө мендеуіМашиналардың моральдік тозуы экономикалық категория болып саналады. Ол техникалық ескіру мен машиналарды жаң ғ ырту қ ұ нының тө мендеуі нә тижесінде іс жү зіндегі техниканың қ ұ нсыздану дә режесін сипаттайды. Детальдар тозуы Машиналар жұ мыс істеген сайын детальдардың ө лшемдері, материалдар қ ұ рылымы ө згеріске ұ шырайды, сыртқ ы жә не ішкі, кө рінетін жә не кө рінбейтін ақ аулар пайда болады. Сол себепті машиналардың қ уаты тө мендейді. Мұ ндай жағ дайды машина тозу ү стінде деп атайды. Тозу процесі – деталь бетінің материалының бұ зылуы мен бө лінуі немесе ү йкеліс кезінде қ алдық деформациясының жинақ талуы, мұ ның барлығ ы біртіндеп детальдың ө лшемдері мен формасының ө згеруіне ә кеп тірейді. Тозу процесінің нә тижесі тозық болып табылады. Ол сызық тық жә не массалық бірліктермен немесе детальдың физика-механикалық қ асиеттерінің тө мендеуімен (беріктігі, серпімділігі т.б.) сипатталады. Тозу тү рлері: жергілікті, рұ қ сат етілген жә не шекті тозулар. Жергілікті тозу – ү йкеліс бетінің жеке алынғ ан бө лігіндегі тозу. Рұ қ сат етілген тозу – детальдың ә лі де болса ө зінің жұ мыс істеу қ абілеттілігін (мү мкіндігін) сақ тағ ан кезіндегі тозу: Шектік тозу – детальдың жұ мыс істеуі бұ дан былай техникалық жағ ынан мү мкін болмайтын жә не экономикалық жағ ынан қ ажет те емес жағ дайғ а жеткен тозу.

53.Автомобильдің жү рістік бө лімі арбашық сияқ ты, рамадан, доң ғ алақ ө стерінен жә не аспадан тұ рады. Рама тасушы негіз ретінде остовом қ ызмет етеді, онда қ озғ алтқ ыш, трансмиссияның барлық механизмі, кузов жә не басқ а агрегаттар бекиді.

Аспаның бө лшектер арқ ылы ө стермен доң ғ алақ тарғ а сү иенеді. Рамалық қ ұ рылымның остова барлық жү ктік автомобильдерде болады.Жең іл автомобильдерде жә не автобустардың кө птеген бө лігінде раманың қ ызметін шанақ тың қ атты негізі атқ арады.

Рамалар жә не кузовтар. Рама автомобильдің агрегаттарын жә не бө ліктерін бекітуге қ ызмет етеді. Тасмалдаушы шанағ ы баравтомобильдерде шанақ каркасы тасмалдаушы шанақ пен қ осылғ ан немесе мү лдем жоқ. Сонда раманың қ ызметін шанақ атқ арады. Қ ұ рылымына қ арай рамаларды лонжеронды (5.1 сур.) жә не хребтовые бө леді.

Жең іл автомобильдің шанағ ы 2 қ ызмет атқ арады:

1)Жү кті, жолаушыларды жә не жү ргізушіні тұ нық талғ ан кең істікте орналастыру; 2)Толық немесе шамалы тасмалдаушы қ ызмет атқ арады. Шанақ ты екі бө ліктен тұ рады деуге болады: жоғ арғ ы- шанақ тың ө зі, тө менгі- негізі. Негізі еден панелінен жә не қ озғ алтқ ышты бекіту базасынан тұ рады. Оларғ а тек қ озғ алтқ ыш қ ана емес сонымен қ оса трансмиссия жә не жү рістік бө лім бекиді. Қ ұ рылымдық ерекшеліктеріне қ арай автомобильдердің шанағ ы каракстық жә не тасмалдаушығ а бө леді.

Доң ғ алақ тар жә не шиналар. Автомобиль доң ғ алақ тары автомобильдің барлық салмағ ын жә не автомобил шанағ ына немесе рамасына берілетін динамикалық жү ктемелерді қ абылдайды, жолдың кедір бұ дырлығ ының салдарынан болатын соқ қ ыларды жә не дұ мпулерді ө шіреді.

Ободтар. Обод жалғ астырғ ыш қ атты доң ғ алақ тық бө лігімен шинаны ұ стайды жә не ондағ ы жү ктемені ступицағ а береді. Сондық тан ол шинағ а ө лшемі, қ аттылығ ы жә не қ ұ рылымы бойынша сә йкесуі керек ободтардың қ ұ рылымдық сұ лбасы 5.4 суретте кө рсетілген. Обод элементтері: съемных бө лшектерді орнату қ ызметін атқ аратын негіз; шинаның бү иірлік тіреніші болатын бортовая закройка; шина бортының негізін орнатуғ а арналғ ан қ ондыру сө ресі; тұ йық талушы съемных бө лшектерге арналғ ан тұ йық талушы бө лік (тұ йық таушы жә не борттық сақ иналар); шинаны қ ұ рау жә не бұ зу кезінде бойлаушы болатын жә не қ ондыру сө релерінің арасынды орналасқ ан арық.

Аспа. Аспа раманы немесе шанақ ты жү рістік бө лімнің агрегаторымен жалғ айды, жолдан келетін динамикалық жү ктемелерді қ абылдайды; автомобилдің жү ріс жайлылығ ын қ амтамассыз етеді. Аспаларғ а келесі талаптар қ ойылады: шанақ тың тиімді тербелесін жә не тербеліс амплитудасының ө шуін қ амтамассыз етеді; бұ рылыс, шапшаң дата қ озғ алу жә не тежелу кезінде автомобиль креніне кері ә сер ету; бағ ыттаушы доң ғ алақ тардың қ ондырғ ысының бұ рышы тұ рақ тандыру; рулдік механизмнің бұ рылысының кинематикасына доң ғ алақ тардың кинематикасының сә йкесуі; сенімділікті, қ ұ рылымының қ арапайымдылығ ын жә не техникалық қ ызметің қ арапайымдылығ ын қ амтамассы ету.

Стабилизаторлар. Автомобил бұ рылысы кезінде центрден тепкіш кү штің ә серінен кузов қ исаяды, масса центрінің орналасуы ө згереді бұ л автомобилдің ауып қ алу мү мкіндігін кө бейтеді. Қ ұ былысты реттеу ү шін аспаның бұ рыштық қ аттылығ ы яғ ни стабилизатор орнатады. Стабилизатор торсион тә різді, ол кузовтың қ исаюында бұ ралады. Жең іл автомобилдерде стабилизаторды кө бінесе алдың ғ ы аспағ а, ал артқ ы аспағ а кей-кездері ғ ана орнатады. Кей-кездері артқ ы аспада стабилизатордың қ ызметін U-тә різді артқ ы балка атқ арады (ВАЗ автомобилдерінде).

Амортизаторлар. Амортизаторлар автомобилдің тербелмелі жә не тербелмейтін массаларының тербелісін дросселденген сұ йық тың калибрленген ойық тың арнайы тығ ырық тарының есебінен ө шіреді. Ү йкелістен пайда болғ ан жылу амортизатордың корпусы арқ ылы сейіліп кетеді. Тә уелсіз аспаларда амортизаторды бағ ыттаушы элемент ретінде де қ олданады.

54.Автомобил қ озғ алтқ ыштарының негізгі тү рлері. Қ арапайым автомобилдерде іштен жану қ озғ алтқ ыштары (ІЖҚ) беделді таралуда. Қ ұ рылымдары бойынша оларды поршенді жә не роторлығ а бө леді. Поршенді қ озғ алтқ ыштарда отынның жануы кезінде газдар поршенді барып-қ айту қ озғ алысына енгізеді, ол иінді білікті айналмалы қ озғ алысқ а тү рлендіреді. Отын қ оспасының тү зілу ә дісіне қ арай қ озғ алтқ ыштар негізгі екі топқ а бө лінеді. Біріншісіне кү штеп тұ тандыратын жә не сырттай жану қ ө озғ алтқ ыштары жатады. Бірінші топтың ең кө п таралғ ан тү рі карбюраторлы қ озғ алтқ ыштар, оларда қ оспа цилиндрлерден бө лек арнайы аспапта (карбюратор) тү зіледі, ал тұ тануы цилиндрде электрлі ұ шқ ынның кө мегімен жү ргізіледі. Екінші топқ а дизелдер жатады — қ оспаны іштен тү зетін жә не қ ысымнан тұ танатын қ озғ алтқ ыш. Дизелдерде қ оспа отынның цилиндрге шашуы нә тижесінде пайда болады, одан кейін жоғ арғ ы температураның ә серінен ө здігінен тұ танады. Роторлы қ озғ алтқ ыштарда жану кезінде ұ лғ айғ ан газдар айналушы бө лшек-роторғ а ә сер етеді. Роторлы қ озғ алтқ ыштар поршендіге қ арағ анда автомобилдерде кө п қ ролданылмайды; олар газотурбинді жә не роторлы-поршеніге бө лінеді.

55Басты берілістер, қ ұ рылымы, тү рлері, кү тімі?

Автомобильде жылдам жү рісті, қ уатты қ озғ алтқ ыштар қ олданады. Олардың айналу жылдамдығ ын басты беріліс бірнеше есе азайтып, доң ғ алақ тарғ а береді. Доң ғ алақ тардың қ озғ алу қ ажеттілігіненмомент тө мен болып келеді. Немесе, айналдыру моментін кө бейтіп, қ озғ алтқ ыштарда айналу жылдамдығ ын азайтады, сө йтіп жетекші доң ғ алақ ты қ озғ алу тарту кү шінің қ ажетті дең гейіне жеткізеді. Автомобильдерде кө бінесе тісті басты беріліс қ олданылады жә не сың ар берілісті, қ ос берілісті болып бө лінеді. Олардың беріліс саны айналу жылдамдығ ына, қ озғ алтқ ыштың қ уатына, автомобильді пайдалануғ а жә не салмағ ына байланысты болады.

Беріліс саны негізінен басты берілісте жү к автомобильдерде 6, 5 – 9, 0, ал жең іл автомобильдерде 3, 5 – 5, 5 аралығ ында болады.

Сың ар басты беріліс иректелген бір жұ пты конусты тісті дө ң гелектен тұ рады.

56Автомобильді индексациялау?

Автомобилдің (тіркеменің, жартылай тіркеменің) ә р моделіне тө рт саннан тұ ратын индекс қ ойылады. Бірінші сан автомобилдің (тіркеменің жә не жартылай тіркеменің) класын, жең іл автомобилде қ озғ алтқ ыштың жұ мыстық кө лемін, автобустарда ұ зындығ ын, жү ктік автомобилдерде толық салмағ ын білдіреді. Кластарғ а бө лу негізіне автомобилдің тасмалдық белгілері қ ойылғ ан. Автомобилдің (тіркеменің, жартылай тіркеменің) келесі белгілері, тө рт сандық моделдің екінші саны бойынша орнатылғ ан: 1—жең іл; 2—автобустар; З—жү ктік бортовой; 4—отырғ ызушы тартқ ыш (резерв); 5—самосвалдар; 6—цистерналар; 7—фургондар; 8—резерв; 9—арнайылатылғ ан. Ү шінші жә не тө ртінші сан базалық моделдің нө мірін білдіреді. Моделдің модификациясын белгілеу ү шін бесінші сан енгізіледі. Сандық белгінің алдына даярлаушы мекеменің белгілері немесе атаулары ә ріппен қ ойылады. Тіркемелі қ ұ рамның толық салмағ ына байланысты оларғ а моделдердің индекстік тобы орнатылғ ан (тіркеме, жартылай тіркеме жә не тү сіргіштер моделінің ү ш жә не тө рт таң балы индексті), жә неи 1 кестеде келтірілген. Моделдердің модификациясында белгілену кезінде бесінші сан болады.

57Екі тактілі дизельдің жұ мыстық циклі?

Екі тактілі дизелдің жұ мыс циклі. Екі тактілі двигательде клапандар болмайды. Іске қ осқ ыш двигательде жанғ ыш қ оспаның енуі жә не пайдаланылғ ан газдың шығ уы, цилиндр саң ылауы арқ ылы жү зеге асырылады; мұ ндайда цилиндр санылауы қ озғ алып тұ рғ ан поршеньмен дер кезінде ашылып, жабылып тұ рады.

Поршень жоғ ары жылжығ анда цилиндрдін шығ ару саң ылауын жабады, соның нә тижесінде поршеньде жұ мыстық қ оспа сығ ылады. Сонымен бір мезетте поршень астындағ ы ауа сиреп, карбюратордан цилиндрдің енгізу саң ылауы (5) арқ ылы жанғ ыш қ оспа кривошипті камерағ а сорылады.

Поршень жоғ ары ө лі нү ктеге жақ ындағ ан кезде оталдыру свечасында электр ұ шқ ыны пайда болады да, цилиндрдегі жұ мыстык қ оспа тұ танады. Осымен бірінші такт аяқ талады.

Жұ мыстық қ оспаның жануы нә тижесіде пайда болғ ан газ қ ысымы ә серінен поршень тө мен қ арай ығ ысады да, жұ мыстық жү ріс жасайды, цилиндрдің жұ мыстык, жү рісі шығ ару саң ылауы ашылғ анша жә не пайдаланылғ ан газ шығ ару тү тігі арқ ылы сыртка шық қ анша ө теді. Поршень тө мен қ арай ығ ысқ анда кривошипті камерадағ ы жанғ ыш қ оспа сығ ылады. Екінші тактінін соң ында поршень ү рлеу каналының саң ылауын ашады да, кривошипті камерадағ ы жанғ ыш коспа цилиндрге айдалып, ондағ ы пайдаланылғ ан газды ығ ыстырып шығ арады Осылайша ү рлеу пайда болып, сонымен бір мезетте цилиндрге жаң адан жанғ ыш қ оспа толады. Мұ ндайда жанғ ыш қ оспаның шамалы бір бө лігі пайдаланылғ ан газбен бірге шығ ады. Сө йтіп, поршеньнің екі жү рісін­де (екі тактіде) толық жұ мыс циклі жасалады.

Жұ мыс процесі осылайша сипатталатын двигательдерді кривошипті — камералы ү рлемелі двигательдер деп атайды. Тө рт тактілі двигательдерге қ арағ анда, бұ л двигательдер конструкциясы мен пайдаланылуы жағ ынан қ арапайым келеді. Олардын жұ мысының біршама біркелкі болатын себебі сол, жұ мыстык, жү рісі иінді біліктің ә рбір айналымында ө теді. Алайда тө рт такігілі двигательге қ арағ анда, екі тактілі двигатель онша ү немді емес. Ү рлеу кезінде шығ ару саң ылауы арқ ылы 30 %-тей жанғ ыш қ оспа шығ ындалады.

58 Автомобильдің тежеу жү йесі, тү рлері, кү тімі?

Тежеуіш жү йесі автомобил жылдамдығ ын тоқ тағ анғ а дейін тө мендетуге жә не оның аялдауы кезінде қ озғ алтпауғ а арналғ ан. Тежелу ү рдісінде автомобилдің кинетикалық қ уаты фрикционды накладкаларжә не барабанды немесе дискілі тежеуіштер арасындағ ы, сондай – ақ шинамен жол арасындағ ы ү йкеліс жұ мысына ө теді.

Қ арапайым автомобилдерде жә не автопоездарда жұ мыстық, қ осымша жә не аялдаушы тежеуіш жү йесі болуы керек. Жү тік автомобилдерде жә не автопоездарда толық салмағ ы 12т жоғ ары, ал автобустарда 5т жоғ ары болса, таулы аймақ тарда қ олдануғ а арналғ ан сондық тан толық тырушы кө мекші жү йе болуы керек.

Тежеуіш жү йесіне келесі талаптар қ ойылады: тиімді тежелуді қ амтамассыз ету; тежелу кезінде автомобилдің тұ рақ тылығ ын сақ тау; тұ рақ ты тежелу қ ұ рылымы; жоғ арғ ы пайдалану сенімділігі; басқ арудың, тетікке немесе иінтірекке берілетін жә не оның жү рісінің ың ғ айлылығ ы жә не жең ілдігі

Жұ мыстық тежеуіш жү йесі авто-кө лік қ ұ ралын басқ аруғ а (АКҚ) жә не оның қ ажетті қ арқ ында тежелуін аялдауын басқ арады. Қ арапайым автомобилдерде ол оның жұ мыстық органдарына жә не доң ғ алақ тық тежеуіштерге ә сер ететін негізгі жү йе болып табылады.

Аялдау тежеуіш жү йесі АКҚ қ озғ алмайтын жағ дайда ұ стауғ а қ ызмет етеді. Ол доң ғ алақ тың тежелу жү йесіне немесе автомобилдің трансмиссиясымен байланысқ ан арнайы толық тырушы тежеуіш жү йесіне ә сер етеді.

Кө мекші тежеуіш жү йесі жұ мыстық тежеуіш жү йесіндегі мезанизмнің қ уат жү ктемесін азайтуғ а арналғ ан, мысалы ұ зын ө рлерден тү скен кезде. Ол моторлық немесе трансмиссиялық тежегіш – баяулатқ ышынан тұ рады.

Тежегіш жү йесі автомобиль қ ауіпсіздігін, сіздің ө мірің іздің, айналаң ыздағ ы адамдардың қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ететіндіктен дайындық ты аса қ ажет етеді. Егер машинаны қ олдан жақ ында сатып алсаң ыз, тежегіш қ аптамасын (тормозная накладка), тежегіш сұ йық тығ ын ауыстырың ыз, негізі тежегіш сұ йық тығ ы екі жылда бір рет немесе 60 мың шақ ырымнан кейін ауыстырылуы қ ажет. Ал сұ йық тық ты ауыстырғ анда, тежеу жү йесіндегі ауаны шығ ару керектігін ұ ытпаң ыз. Тежегіш дисктерін мұ қ ият қ арап шығ ың ыз, олар ә бден тозып, ү йкелістен туындайтын қ атты қ ызудан жарық шақ тануы да мү мкін.
Егер кө лігің ізде ABS (тежегіштің сіресіп қ алмауын қ амтамасыз ететін жү йе), DSC (бағ ыттық тұ рақ тылық жү йесі) болса жоғ арыда кө рсетілген қ арапайым шаралармен қ ұ тылмайсыз, компьютер диагностикасы арқ ылы жоғ арыда аталғ ан жү йелер жадысында тіркелген қ ателерді қ арап шығ ың ыз. Егер қ ателер жоқ болып шық са, АВС, ДСС жү йелерінің датчиктерінің контактілерінің тұ тастығ ын, таза екенін, олар бекітлген механизмдердің таза екендігіне кө з жеткізің із.

59Автомобильдің негізгі бө ліктері

Ә рбір автомобильде негізгі бө ліктер ү ш жұ пқ а бө лінеді: кузов, қ озғ алтқ ыш жә не шасси

Шанақ – тасымал жү кті орналастыру қ ызметін атқ арады жә не таситын жү ктің тү ріне қ арай ә ртү рлі болады. Жең іл автомобиль мен автобуста шанақ жолаушыларды жә не жү ргізушіні орналастыру ү шін қ ызмет атқ арады. Жү к автомобильдерінің шанағ ы жү к тиейтін платформадан (жү ктік шанақ) жә не жү ргізуші кабинасынан тұ рады.

Қ озғ алтқ ыш – автомобильдің жү руіне жә не басқ а қ ызметтерді атқ аруғ а арналғ ан қ ажетті қ уатты тудыратын бө лік. Оның негізгі жұ мыс принципі энергияның бір тү рін (кө бінесе жылу энергиясын) екінші тү ріне (механикалық энергияғ а) айналдыру болып табылады. Қ озғ алтқ ыштан алынғ ан механикалық энергия механизмдер қ атары арқ ылы автомобильдің жетекші дө ң гелектеріне жеткізіледі де автомобильді қ озғ айтын кү ш тудырады. Кө пшілік автомобильдерде поршеньді бензинді немесе дизельді қ озғ алтқ ыштар қ олданылады.

Шасси - трансмиссия, аспалы жү йе, белдік, аспа, дө ң гелек, рульдік басқ ару жә не тежеуіш жү йелері сияқ ты, ә рқ айсысы белгілі бір жұ мысты атқ аратын, бірнеше механизмдер мен жү йелерден тұ ратын кү рделі қ ондырғ ы болып табылады.