І. Аминоқышқылдар (АҚ).

АРАҒ АНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ

Биологиялық химия кафедрасы

«Протеиндердің қ ұ рылысы мен қ ызметтері»

Тақ ырыбы бойынша

ОҚ У Қ Ұ РАЛЫ

Қ ұ растырғ андар: каф. мең г. проф. Л.Е. Муравлева,

доцент Т.С. Омаров,

Оқ ытушы Д.А. Клюев

Арағ анды 2013

Кафедра жиылысында талданды

хаттама № _____ _______________2013 ж.

Бекітілді каф. мең герушісі_______________________

Протеиндердің қ ұ рылысы жә не қ ызметі

ПРОТЕИНДЕР (нә руыз, ақ уыз, протеин) – бұ л жоғ ары молекулалы азотқ ұ рамды органикалық заттар, олар – қ ұ рылымдық компоненті пептидтік байланыстармен қ осылғ ан аминоқ ышқ ылдардан тұ ратын сызық ты гетерополимерлер.

Табиғ атта ә ртү рлі он мың ғ а жуық протеиндер кездеседі. Оның бә рі де бір-бірінен негізгі бес белгілері бойынша айырмашылық та болады.

Протеин молекулаларының қ ұ рамындағ ы негізгі ерекшеліктері:

1. Аминоқ ышқ ылдардың сандық мө лшері тү рлі болуы бойынша;

2. Қ атыстырылғ ан аминоқ ышқ ылдардың ә ртү рлі мө лшерлік қ атынаста болуы бойынша. Мысалы, дә некер ұ лпасы протеиндерінің барлық аминоқ ышқ ылдармен салыстырғ анда 33%-ын глицин, ұ йқ ы безінен ө ндірілетін протеиндік гормон - инсулин - молекуласының қ ұ рамында глицин аз, бар болғ аны 8%;

3. Протеиндегі аминоқ ышқ ылдардың кезектесу ретінің ә ртү рлі болуы бойынша. Бұ л қ андай да бір екі протеинде бірдей қ атынаста ә ртү рлі аминоқ ышқ ылдар болғ анмен де, олардағ ы аминоқ ышқ ылдардың орналасу реті ә ртү рлі болады жә не сондық тан олар ә ртү рлі протеиндер болып табылады;

4. Ә ртү рлі протеиндердегі полипептидтік тізбектердің саны (протомерлер немесе суббірліктер) 1-ден 12-ге дейінгі аралық та болады, бірақ егер бірден жоғ ары болса, олардың саны жұ п санды (2, 4, 6 жә не т.б) болып кездеседі;

5. Қ ұ рамында простетикалық топ деп аталатын протеин емес компоненттің болуы бойынша. Егер ол жоқ болатын болса, онда ол – жай протеин, бар болатын болса, онда ол – кү рделі протеин.

Протеиндердің қ ұ рамына кіретін аминоқ ышқ ылдардың саны 20, оларды протеиногендік аминоқ ышқ ылдар деп атайды. Олар генетикалық кодпен кодталады жә не протеиннің қ ұ рамына трансляция ү дерісінде қ осылады.

І. Аминоқ ышқ ылдар (АҚ).

Табиғ атта 150-ге жуық АҚ кездеседі. Протеиндердің қ ұ рылысына қ атысатын тек 20 АҚ қ ұ рылысында бірнеше келесі жалпы ұ қ састық тар болады:

1. Олардың бә рі L- қ атарындағ ы α -аминоқ ышқ ылдары болып табылады. Себебі, олардағ ы аминотоп пен карбоксилдік топ α -кө міртекке байланысқ ан. Бұ л жағ дай барлық АҚ -дарғ а тә н:

Сур.1. Аминоқ ышқ ылдардың жалпы формуласы

2. АҚ тек радикалдарының (R) қ ұ рылысы ә ртү рлі болуы бойынша ерекшеленеді.

Ағ задағ ы метаболизмде маң ызды рольді протеиндердің қ ұ рамына кірмейтін АҚ да атқ арады. Оларды минорлық аминоқ ышқ ылдар деп атайды. Мысалы, аминоқ ышқ ылдар орнитин, цитрулин, аргиносукцинат мочевинаның метаболизміне қ атысады.

Кейбір АҚ протеиногендік АҚ -дың синтезі мен катоболизмінде аралық қ осылыстар, тиреоидтық гормондардың алғ ызаттары болып табылады.