Протеиндердің жіктелуі.

Протеиндердің универсальды жіктелуі ә лі жоқ. Қ азіргі кездесетін жіктеулер – кей жағ дайларда бір-біріне қ арама қ арсы жә не шектеулі. Протеиндерді олардың ерігіштік, конформациялық, химиялық қ ұ рылысы, қ ызметтері тә різдес қ асиеттеріне негізделген жіктеу жү йелері кездеседі.

Ерігіштігі бойынша 1907-08 ж. енгізілген, қ азіргі кезең ге дейін қ олданылуда. Бұ л жіктелу бойынша протеиндер суда еритіндерге (альбуминдер), тұ зда еритіндерге (глобулин), спиртте еритіндерге (проламин), ерімейтіндерге (склеропротеин) бө лінеді. Бірақ протеиндер топтарының арасында қ атаң қ ойылғ ан шекара болмайды.

Конформациялық қ ұ рылымы бойынша фибриллалық, глобулалық жә не мембранамен байланысқ андарғ а бө лінеді. Мембранамен байланысқ ан протеиндердің мысалына калий, натрий АТФ-аза жатқ ызылады.

Химиялық қ ұ рамы бойынша жай протеиндер немесе протеиндер – олар тек аминоқ ышқ ылдардан тұ рады жә не кү рделі протеиндер немесе протеидтер – олардың қ ұ рамында аминоқ ышқ ылдармен бірге протеинсыз бө ліктер (кө мірсулар, липидтер, металдар, нуклеин қ ышқ ылдары) кездеседі.

Жай протеиндерге альбуминдер, глобулиндер, гистон, протаминдер, склеропротеиндер жә не т, б. жатқ ызылады.

Альбуминдер қ ан плазмасының протеиндерының кө п бө лігін қ ұ райды. Қ ұ рамында дикарбондық АҚ -дың кө п мө лшерде болуына байланысты альбуминдер катиондарды ұ стап қ алады жә не коллоидтық -осмостық қ ысымның сақ тауында ү лкен роль атқ арады. Альбуминдер кейбір гидрофобтық метаболиттер мен дә рілік заттардың тасымалдаушысы болып табылады.

Глобулиндер – ү лкен молекулалық массасы бар протеиндік молекулалардың гетерогендік кү рделі қ оспасы. Тасымалдаушылық, қ орғ аныстық жә не басқ а да қ ызметтерді атқ арады. Глобулиндердің қ ұ рамында жиі тү рде кө мірсулық бө ліктер болады.

Гистондар – қ ұ рамында аргинин жә не лизиннің жоғ ары мө лшері болатын кіші молекулалы протеиндер. Хроматиндердің қ ұ рамына кіреді.

Проламиндер – бұ л қ ұ рамында аргинин ө те кө п мө лшерде болатын протеиндер. ДНҚ -лар мен комплекс тү зеді жә не реттеуші немесе репрессорлы протеиндер ретінде қ ызмет атқ арады.

Склеропротеиндер (коллагендар) – фибриллалық протеиндер. Коллагеннің пептидтік тізбегінің қ ұ рамында 1000-ғ а жуық АҚ қ алдық тар болады, олардың ә рбір ү шінші АҚ – глицин, 20%-ы пролин жә не гидросипролин, 10%-ы аланин, 40%-ы басқ а АҚ. Негізгі қ ызметі – қ ұ рылымдық протеин.

Кү рделі протеиндер:

1. Нуклеопротеидтер – простетикалық тобы – нуклеин қ ышқ ылдары. Нуклеопротеидтердің кө птеген класының ішінде біршама жақ сы зерттелгені РНҚ молекуласынан жә не рибосомалық протеиндердан тұ ратын рибосомалар мен ДНҚ -мен қ ұ рылым тү зуші протеин – гистондардан тұ ратын эукориоттық торшалардың негізгі нуклеопротеидтері хромотин болып табылады;

2. Гемопротеид – бұ л протеиндердің протеинсыз компоненті – гем, ү ш пирролдық сақ инадан жә не онымен байланысқ ан екі валентті темір ионынан (азот атомы арқ ылы) қ ұ ралғ ан. Бұ л протеиндерге гемоглобин, миоглобин, цитохромдар жатқ ызылады. Бұ л кластағ ы протеиндерді хромопротеидтер деп те атайды, себебі, гем боялғ ан қ осылыс болғ андық тан. Гемоглобиннің қ ызметі – оттекті қ орғ а жинау. Цитохромдардың (ферменттер) қ ызметі – тотығ ып-тотық сыздану реакцияларының катализі жә не тыныс алу тізбегіндегі электрондарды тасымалдау;

3. Металлопротеидтер – простетикалық тобы металдардан тұ рады. Мысалы, цитохром А қ ұ рамында мыс болады;

4. Липопротеидтер – қ ұ рамында липидтер болады (триацилглицерид, фосфолипид, холестерол);

5. Фосфопротеид – қ ұ рамында фосфор қ ышқ ылының қ алдығ ы болады;

6. Гликопротеид – қ ұ рамында қ анттар (бейтарап қ анттар, аминоқ анттар, моносахаридтердің қ ышқ ылдық туындылары);