Протеиндердің қызметтері.

1. Қ ұ рылымдық (пластикалық) қ ызмет – протеиндер арқ ылы жасушаның кө птеген компоненттері тү зіледі, ал липидтермен комплекс тү рінде олар жасуша мембранасының қ ұ рамына кіреді. Қ ұ рылымдық проетиндер ұ лпалар мен жасушалардың формасы мен тұ рақ тылығ ын ұ амтамассыз етеді. Мысалы, коллаген молекуласы 1500000*300 нм ө лшемі бойынша бір кітаптың 3 бетін алатын еді. Хроматинде ДНҚ ұ йымын ық шамдауғ а қ атысатын қ ұ рылымдық протеин гистондар болып табылады. Хроматинннің қ ұ рылымдық бірлігі нуклеосома гистондардың октамерлік комплексінен тұ рады, оғ ан ДНҚ молекулалары тығ ындалғ ан.

2. Каталиттік қ ызмет – барлық биологиялық катализаторлардың қ ызметті атқ арушылар – ферменттер ө здерінің химиялық табиғ аты бойынша протеиндер болып табылады. Олардың ең аз молекулалық массасының ө зі 10-15 КДа. Мысалы, алкогольдегидрогеназаның М.м – 100-200 КДа. Глутаминсинтетазаның М.м. – 500 КДа. Кейбір РНҚ -дың да каталиттік активтілігі анық талды. Оларды РНҚ -зималар немесе рибозималар деп атайды;

3. Тасымалдаушылық қ ызмет – гемоглобин протеині оттекті тасымалдайды, преальбумин – тироксин мен трийодтиронинді, басқ а протеиндер липидтерді, билирубинді, май қ ышқ ылдарын тасымалдайды. Трансферрин темірді тасымалдайды. Иондық канал протеиндері жә не интегралдық протеиндер биомембраналар арқ ылы иондар мен метаболиттерді тасымалдайды.

4. Механохимиялық (немесе жиырылдырушылық) қ ызмет – бұ лшық ет жұ мысы жә не басқ а да ағ задағ ы қ озғ алушылық қ ызметі макроэнергиялық байланыстарды пайдаланатын жиырылдырушы протеиндердің тікелей қ атысуымен ө теді (мысалы, актин, миозин);

5. Реттеушілік қ ызмет. Жасуша дең гейінде: протеин-репрессорлар жә не протеин-транскрипцияның активаторлары. Кейбір протеиндер ренцепторлық қ ызметі бойынша реттеушілік қ ызметке қ атысады. Ағ залық дең гейлерде: кейбір протеин – гормондар. Мысалы, инсулин – ұ йқ ы безінің гормоны, самототропин - ө су гормоны;

6. Қ орғ аныстық қ ызмет – ағ заны жұ қ палы аурулардан иммундық жү йе протеиндері – иммуноглобулиндер – қ орғ айды. Қ орғ аныстық қ ызметті атқ арады: - интерферондар, иммуноглобулиндер, фибриндер;

7. Тіректік қ ызмет – сің ірлер, сү йектердің бетінің буындарының қ ұ рамына негізгі бө лігі протеиндердан қ ұ ралғ ан, мысалы, коллаген, эластин;

8. Энергетикалық қ ызмет – протеиндердің АҚ -дары ағ заны энергиямен қ амтамасыз ететін гликолиз жолына тү се алады;

9. Рецепторлық қ ызмет – кө птеген протеиндер таң дап білу процесіне (рецепсия) қ атысады;

10. Энергияны трансформациялау қ ызметі. Кө з торшасының родопсині жә не ретинені жарық энергиясын электрлік энергияғ а трансформациялайды;

Изоқ ызметті протеиндер – бұ л бірдей немесе ұ қ сас қ ызметті атқ аратын протеиндер жиыны. Олардың қ ұ рылымында аздағ ан ө згешеліктер болады. Мысалы, адам гемоглобиндері. Гемоглобин А – тетрамер: (2a2b). Ересек адам эритроциттері гемоглобинінің 98%қ ұ райды. Гемоглобин А₂ – тетрамер: (2a2d). Ересек адамда 2%. Гемоглобин Ғ – тетрамер: (2a2g) – 6 айғ а дейін ұ рық тың гемоглобині болып ауысады. Барлық гемоглобинде альфа-тізбек қ алпында, бә рі де оттек тасымалдаушы қ ызмет атқ арады. Бірақ, оттекке байланысушылық қ абілеті ә ртү рлі болады. Мысалы, гемоглобин Ғ -тің оттекке байланысушылығ ы жоғ ары, сондық тан анасы қ анындағ ы гемоглобин А-дан оттекті ө зіне байланыстырып ұ рық ты оттекпен қ амтамассыз етеді.

Изопротеиндер – ағ заның бір тү рінде болатын протеиннің кө птү рлі формасы, мысалы, коллагендер.

Биомедициналық маң ызы. Протеиндер жасушалардың тіршілігінде ө те ү лкен, маң ызды рольді атқ арады. Қ анның қ ұ рамындағ ы белгілі протеиндердің анализі диагностикалық мақ сатта пайдаланылады. Кейбір протеиндер емдеу мақ саттарында қ олданылады (инсулин, интерферон).

Ағ заның протеиндік қ ұ рамының ө згерісі. Ағ заның дамуы барысында протеиндік қ ұ рам кө п ө згереді. Мамандандыорылғ ан ұ лпаларда арнайы протеиндер пайда болады, мысалы, эритроциттерде гемоглобин, кө з торында родопсин жә не т.б.. ересек адам ағ засындағ ы протеиндік қ ұ рам салыстыралы тү рде тү рақ ты. Жекеленген протеиндердің вариациясы тағ ам қ ұ рамы, қ оректену режимі, физиологиялық активтілігіне байланысты болады.

Ә ртү рлі аурулар кезінде ұ лпалардағ ы протеиндік қ ұ рам ө згерісі ө теді. Бұ л ө згерістерді – протеинопатия деп атайды. Протеинопатия тұ қ ымқ уалаушы жә не жү ре пайда болғ ан болып бө лінеді. Мысалы, тұ қ ымқ уалаушы протеинопатия – гемоглобинопатия болып табылады. Ағ за тіршілігінде ақ аулы протеиннің қ ызметіне байланысты протеинопатия қ андай да бір ауру немесе ө лімге ә келуі мү мкін. Тұ қ ымқ ұ аулаушы проотеинопатияларда протеиннің бірінші реттік қ ұ рылымы бұ зылады.

Жү ре пайдаа болғ ан протеинопатия аурулар нә тижесінде дамиды. Протеин қ ұ рамында келесі ө згерістер ө теді: -1.заұ ымдалғ ан мү шеде протеиндік қ ұ рамның мө лшерлік ө згеруі; -2.нативті конформациясы ө згергендіктен протеиннің биологиялық активтілігі ө згереді: - рН ө згерісі (қ ышқ ылдық немесе сілтілікке ауысады); - кіші молекулалар протеиндерге байланысады, мысалы, қ ант диабетінде қ ан протеиндеріне глюкоза қ осылады.

Қ аннның жә не несептің протеиндік қ ұ рамының ө згерісі кө птеген аурулардың диагнозы ү шін қ олданылады.