Маталардың апшуы. Апшу – жылу мен ылғалдың әсерінен матаның мөлшерінің кемуі

Апшу – жылу мен ылғ алдың ә серінен матаның мө лшерінің кемуі. Жуғ анда, сулағ анда, ылғ ал- жылумен ө ң дегенде бұ йым отырады. Матаның апшуы кезінде бұ йымның мө лшері кемиді, формасы бұ зылады. Егер де киімнің астары, тө семі ылғ алды, химиялық тазалаудан, жуғ аннан немесе ө тектегеннен ә рқ алай отыратын болса онда бұ йым қ атпарланып, мыжырайып қ алады.

Апшудың негізгі себебі – тоқ у ө ндірісінің барлық кезең інде (иіру, тоқ у, ө ң деу) талшық тар, жіптер негіз бағ ытында қ атты керіледі де аппреттеліп-ө ң деліп престеліп, каландрланып сол кү йінде бекітіледі.жуғ анда немесе сулағ анда аппрет шйылады да талшық тар мен жіптер керілуден босайды. Жылу мен ылғ алдың ә серінен талшық тарғ а серпімділік бітеді, ісінеді, ұ зындығ ы қ ысқ арады, соның салдарынан мата апшиды, жіптердің керілуі бір дә реже тө мен тү седі. Қ атты тартылғ ан негізгі жү йенің жіптері бү гіледі. Арқ ау бойынша отырғ аннан негіз бойынша кө п отыруды осымен тү сіндіруге болады.

Кейбір маталар жуғ аннан кейін негізі бойынша қ атты отырады да кө лденең і ұ зарып кетеді, себебі басында негізі қ атты керілген. Апшығ анда оның жіптері тартылады, негіз қ атты керіліп, апшу кезінде майысса, жіптің тартылғ аны. Бұ л жағ дайда арқ ау жіптер майысуы шамалы, олар қ айта тартылып, соның салдарынан матаның ені ұ лғ аяды. Егер де матаның негізі мақ та, ал арқ ауы ширатылмағ ан вискозды жібек болса, осындай созылу болады.

ө тектегенде, яғ ни матаны ық тиярсыз апшыту кезінде оның мө лшері кейбір жерлерінде ғ ана қ ысқ арады. Мұ ндай кейбір жерін ғ ана отырғ ызу ү шін жү н маталарды сулаймыз да майдалап қ аттап ө тектейміз, немесе бастырып қ оямыз. Бұ л ә діс бұ йымғ а кө лемдік форма беру ү шін қ олданылады.

Матаның апшуын стандарттар тағ айындағ ан ә діс бойынша анық тайды. Жү н маталардың отырғ анын ү лгіні сулау арқ ылы, ал басқ а маталрдың апшуын – жуу арқ ылы анық тайды. Апшуды негіз жә не арқ ау бойынша бө лек-бө лек анық тайды да, тө мендегі формуламен %-ін есептейді:

L₁ – L₂ L₁¹– L₂¹

У_о = ———— 100; У_у = ———— 100;

L₁ L₁¹

L_1, L₁¹ ­­- матаның негіз жә не арқ ау бойынша бастапқ ы мө лшері;

L₂, L₂¹ - матаның негіз жә не арқ ау бойынша сынақ тан кейінгі

мө лшері.

Матаның тпшуы оның ашық талшық тық қ ұ рамына, қ ұ рылымына жә не ө ң деуіне байланысты. Матаның пшуы талшық тардың ісіну дә режесіне байланысты болғ андық тан синтетикалық талшық тардан жасалғ ан маталар сулағ аннан аз отырады, себебі синтетикалық талшық тар бойынша онша ылғ ал тартпайды да жә не де қ атты ісінбейді.

Маталардың апшу процентін азайту ү шін тоқ ыма ө ндірісінде ө ң деудің тө мендегідей операцияларын жү ргізеді декатирлеу, арнаулы отырғ ызатын машиналарда ө ң деу, арнайы апшытатын жә не азапшытатын ө ң деулер.

Синтетикалық маталар тек жылудың ә серінен ылғ алсыз-ақ апшиды. Оны жылулық апшу дейді. Синтетикалық маталардың мө лшерін тұ рақ тандыру ү шін тоқ ыма ө неркә сіптерінде синтетикалық маталар мен синтетикалық талшық ты маталарғ а термофиксация жү ргізеді. Термофиксациядан ө ткен маталардың апшу проценті кө п тө мен. Мысалы, лавсанды жү н маталарының термофиксацияғ а дейінгі апшуы – 6%, ал термофиксациядан кейін – 0, 5%. Егер де жылумен ө ң деу температурасы термофиксация температурасынан жоғ ары болса, маталар термофиксациядан кейін де жылулық апшу беруі мү мкін.

Матаның апшығ ыштығ ын тез анық тау байқ ама декатирлеп-жұ мсарту жү ргіземіз: матаның кесіндісінің жиегінен 15-20 см-дей қ алдырып ортасын бет жә не астынғ ы жағ ынан 15-20 см жеріне су бү ркеміз, сонан соң матаны жақ сылап ө тектейміз немесе престейміз. Егер де ө тектелген жерінде мата жиегін тартса, ондай мата ылғ ал-жылумен ө ң дегенде бірталай апшиды.

Қ атты апшитын маталарды пішу алдында декатирлеп-жұ мсартады. Егер тыстық мата аз отыратын болса, астарлық матаны, ә детте декатирлейді.

Ылғ ал-жылумен ө ң дегендегі маталардың қ алыптасу қ абілеті

ө тектеу, престеу, бу-ауа манекендерінде ө ң деу процестерінде маталарғ а жоғ арғ ы температура, қ ысым, ылғ ал ә сер етеді.

Ылғ ал-жылу ө ң деуінің барлық операцияларын орындағ анда ережелерін қ таң сақ тау керек, сонда ғ ана бұ йымның сапасы жоғ ары болады, матаның мық тылығ ы мен ү йкеліске тө зімділігі сақ талады.

Ылғ ал-жылумен ө ң деудің режимі дегеніміз: тиісті ө тектейтін температура, матаның ылғ алдылығ ы, ү тіктің немесе престің матаны басу кү ші, ө ң деу уақ ытының ұ зақ тығ ы. Ылғ ал-жылумен ө ң деу ережесі матаның талшық тық қ ұ рамы мен қ алың дығ ына қ арай анық талады. 7-кестеде талшық тық қ ұ рамы ә ртү рлі маталарды ылғ ал-жылумен ө ң деу ережесі келтірілген.

Жү н маталардан киім дайындағ анда бұ йымның формасын бір жерін тартып (ық тиярсыз апшыту) немесе бір жерін созып (ық тиярсыз керіп) келтіруге болады. Бұ йымғ а берген формамызды сақ тап қ алу ү шін бұ л екі операцияны мата толық кепкенше жү ргізу керек. Матаның тартылу, созылу қ абілеті оның созымдылық қ асиетін сипаттайды. Матаның созымдылық қ асиеті оның талшық тық қ ұ рамына, тығ ыздығ ына, ө ң деуіне байланысты. Шұ ғ алық таза жү нді бос матаның созымдылығ ы кү шті. Салыстырмалы тығ ыздығ ы да, серпімділігі де жоғ ары ширатылғ ан жіптен тоқ ылғ ан тарақ тық таза жү нді маталар (габардин, костюмдік креп) қ иын тартылады. Мұ ны олардың салыстырмалы тығ ыздығ ы (120-140%) жоғ ары болғ андық тан жіптері одан ә рі онша нығ ыздалмайтындығ ынан деп тү сіндіруге болады.

Синтетикалық талшық тары басым жү н маталар да нашар тартылады. Егер лавсанды маталар термофиксация сияқ ты арнаулы ө ң деуден ө тсе олар еш тартылмайды. Модельдер қ ұ рып, конструкциялар жасағ анда мұ ны ескеру керек.

Ылғ ал-жылумен ө ң дегенде матаның бет жағ ының қ ұ рамдық сипатын есепке алады. Қ ысқ а, тік тұ рғ ан тү гі бар маталарды (велюр, бобрик), барқ ыт, шибарқ ыт жә не т.б.) ө ң деудің барлық ережелерін сақ тай отырып ө те жеіл басып кардотарағ ыш лентада астың ғ ы жағ ынан ө тектеу керек.

Бедерлі ө рнегі бар маталарғ а («Космос») ылғ ал-жылу ө ң деуін қ олданбайды, немесе іліп қ ойып, не жұ мсақ жастық та астың ғ ы жағ ынан ө тектейді.

Плиссе мен гофре - ә ртү рлі формалы кө п қ атпар алу ү шін матағ а жасалатын ылғ ал-жылумен ө ң деудің тү рлері. Талшық тардың шыдайтын температурасында маталарды 20 минуттей булайды: лавсанды – 200^оС, нитронды – 180^оС, зығ ырды – 150^оС, вискозды – 140^о, мақ таны – 130^о, капронды – 120^о, жү нді – 110^о, таза жібекті – 100^о, ацетатты – 90^о.

Маталардың плиссирлеу қ абілеті олардың талшық ты қ ұ рамына байланысты. Егер де лавсан немесе нитрон маталардағ ы плиссенің тұ рақ тылығ ын 100% алсақ, онда жү н матадағ ы плессирдің тұ рақ тылығ ы 25%, таза жібек жә не ацетаттық жіп маталардағ ы тұ рақ тылық 20%искозадағ ы – 5%;

Ылғ ал менен температураны арттырғ анда лавсанды маталарғ а кетпейтін дақ тар пайда болады, матаның тығ ыздығ ы да, тү сі де ө згереді. Қ атты дымқ ылда жә не 140^оС температура ацетат маталар балқ иды, ацетат талшық ты маталарда кетпейтін жылтыр пайда болады (ласы). ө текпен немесе преспен қ атты бассақ тарақ тық тығ ыз маталардың (габардин, т.б.) жапсар тігісі жылтырап кетеді, яғ ни лас шығ ады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Гигроскопиялық қ асиет қ андай маталар ү шін қ ажет?

2. Ылғ ал-жылумен ө ң дегендегі маталардың қ алыптасу қ абілеті?

3. Маталардың плиссирлеу қ абілеті

4. Матаның қ июғ а мық тылығ ы, сырғ ыштығ ы, тарқ атылғ ыштығ ы?

5. Ылғ ал-жылумен ө ң деудің режимі

Ә дебиеттер:

1. Тігін ө ндірісінің материалтануы: жоғ арғ ы оқ у орнының студенттеріне арналғ ан оқ улық / Б.Р. Рысқ ұ лова, А.Ж.Қ ұ тжанова/ Алматы: 2011ж

2. Қ ұ тжанова А.Ж., Таймурзаева Н.О. Мақ та мата ө ндірісінің жалпы технологиясы. Астана: " Арман ПВ" баспасы, 2008-246 бет.