Маталардың үйкеліске төзімділігін анықтау

Матаның тозуы критериялары мыналар:

1. Механикалық қ асиеттің тө мендеуі (беріктілігінің, кү тімділігінің

Қ аттылығ ының жә не т.б.)

2. Қ ондициялық салмағ ының тө мендеуі

3. ауа ө ткізгіштігінің, су ө ткізгіштігінің жоғ арлауы

4. Тесіктердің п.б.

Ү йкеліске тө зімділікті анық тау ү шін қ олданылатын барлық ә дістемелер мен қ ұ ралдар мына кө рсеткіштермен негізделеді: беттік кө рінісі, ү лгінің абразивпен ә рекеттесумен (ү лгінің барлық жазық тығ ында сызығ ымен иіліммен) жазық тық тың бір бірне қ атынасы, қ озғ алыс бағ ытымен контактісі, қ осымша факторлардың болуы (созылуы, иілуі, сығ ылуы) тө зімділігін ү йкелістен тездетеді. Текстиль маталарының ү йкеліске тұ рақ тылығ ын мына кө рсеткіштер кө мегімен анық тайды: шыдамдылығ ы - цикл саны матаның ү йкеліс иілігіне дейінгі (тесіктің пайда болуы) сыртына немесе кө пке ұ зақ тылығ ы - тесік пайда болғ аиша дейінгі сынақ уақ ыты. Қ айсыбір кө рсеткіштің ө згеруі: жү ктеменін, жартылай созылуы жә не бастырылуы, салмағ ы, ауаө ткізгіштігі немесе басқ а кө рсеткіштердің ү йкелістегі цикл санына дейін берілуі.

Матаның ү йкеліс кезіндегі қ асиеттерІнің ө згеруі - П, % бойынша сынақ тан кейінгі, сынақ қ а дейінгі ә ртү рлі кө рсеткіштердің қ атынасымен жә не алғ ашқ ы кө рсеткіштер мағ анасымен анық талады.

Сыналғ ан маталардың қ ортындыларының ә ртү рлі беттік тығ ыздық тарды салыстыру ү шіи ү йкеліске тұ рақ тылық козффициентін қ олданады:

Мұ ндағ ы: n-мата ү лгісіиің ү йкелістен бұ зылуына дейінгі цикл саны

Ms-матаның беттік тығ ыздығ ы, г/м³

Кейбірде мата тұ рақ тылығ ын ү йкеліске тұ рақ тылық коэффициентімен бағ аланады, салыстыру жолымен жә не де сынақ тан ө тетін эталонмен анық таймыз.

Мұ ндағ ы: п - эталон ү лгісінің ү йкелісінің цикл саны

Пиллинтенуі дегеніміз мата бетінде талшық тардың ұ йысқ ан тү йіршіктердің пайда болу қ асиеті. Пилинктенуін анық тау мата бетіндегі тү ктердің ү йкелістің қ ортындысында пайда болатын, сонан соң пиллингтің белгіленген мата бетінің ауданының қ анша бө лігін алуын санаумен анық тау. Пиллинктенуін стандартпен анық тау ү шін пиллингометр ВЫИИПХВ иемесе ТИ аспабын қ олданады.

Кү н сә улесі энергиясы, газ тә різдес атмосфера қ ұ раушы, температура, ылғ ал, эксилуатация уақ ытында маталардың ә рекеттесуіне, маталардың тозуғ а тө зімділігін анық тайтын негізгі факторлар жатады. Кү н сә улесінің тү суіне немесе ә рекетіне матаның тұ рақ тылығ ын зертхана арқ ылы, климаттық факторлардың ә рекетіне сә йкес келетін қ ұ ралдармен немесе табиғ и жолмен анық тайды.

Матаның тозуғ а тө зімділігі деп оның кө птеген тоздыратын факторларғ а шыдамдылық қ асиетін айтады. Пайдалану барысында киімдер матасы жарық, кү н, ү йкеліс, қ айта-қ айта созылу, бү ктелу, сығ ылу, ылғ ал мен тер, жуу, химиялық тазалау, температура жә не т.б. ә серіне тү сіп салынады.

Механикалық, физико-химиялық жә не бактериялық ә серлердің кү рделі комплексті матаның біртіндеп босауына, сонан соң тозуына ә кеп соғ ады.

Матағ ы тиген ә сердің сипаты бұ йымның жұ мсалар мақ саты мен пайдалану жағ дайына байланысты. Мысалы, іш киім қ айта-қ айта жуғ аннан тозады – жуғ ыш заттардың ерітіндісінде қ айнатқ анда ауадағ ы оттегінің ә серінен целлюлоза тотығ ады да талшық тардың мық тылығ ы кемиді; жуу кезіндегі матағ а механикалық ә сер жә не ө тектеген кездегі қ ызғ ан металдың ә сері де матаның босауын, тозуын тездетеді. Терезенің гардиналары мен перделері жарық тың, кү ннің ә серінен мық тылығ ын жоғ алтады. Жуғ анда немесе химиямен тазартқ ан кезде ү йкелістен немесе тазартқ ыш заттардың ә серінен олардың кү н сә улесі кө п тү скен жері ыдырап кетуі мү мкін.

Сырт киімдердің тозуы, кө біне, ү йкелістен болады. Ү йкелістің бастапқ ы кезең інде кө птеген тоқ ыма материалдарында пиллинг байқ алады.

Пиллинг деп тоқ ыма бұ йымның бетінде талшық тардың ұ йысқ ан тү йіршіктерінің – пиллейдің пайда болу процесі, ол кө п жә не қ атты ү йкелетін жерде болады, бұ йымның сыртқ ы кө рінісін бұ зады.

Тігін бұ йымын дайындағ анда, оларды пайдаланғ анда, жуғ анда, химиялық тазартудан ө ткізгенде тоқ ыма материалдар пиллинг береді. Пиллейдің пайда болуы жә не жоғ алып кету жағ дайлары:

талшық тың ұ штары материалдың бетіне шығ ады, мү ктенеді;

пиллейдің тү зілуі;

пиллейдің материал бетінен ү зіліп тү суі.

Маталардың, тоқ ыма маталардың, синтетикалық қ ысқ а талшық тары бар беймата материалдардың пиллингке қ абілеті басым. Штапельдік талшық тардың ішінде полиэфирлі талшық тар пиллингті кө п береді. Арқ ауы вискоза жіп маталарғ а қ арағ анда арқ ауы мақ та маталар да пиллингті кө п береді.

Пиллингке тө зімділік астарлық маталар ү шін ө те қ ажет. Тоқ ыма материалдардағ ы пиллингті пилинг – тестер деп аталатын ә ртү рлі аспаптар арқ ылы анық тайды. 10 см² аудандағ ы пиллейдің санына қ арай материалдар бірнеше топқ а бө лінеді: пиллингтенбейтін, аз пиллингтелетін (1-2 пилли), ота пиллингтелетін (3-4 пилли), қ атты пилингтелетін (5-6 пилли).

Бұ йымның тозуына жарық тың ә сері, жиі қ айталанатын бү ктелу, созылу, мыжылу сияқ ты қ ұ былыстар ү лкен ық пал етеді. Пайдалану барысында жең нің ұ шы мен балақ тың етегі, шынтақ, жағ а, тізе ертерек тозады.

Киімнің пайдалану мерзімін ұ зарту ү шін балақ пен жең нің ішкі жағ ынан жиегі қ айырылғ ан капрон лента тігіледі, ол матаны ү йкеліп-қ ажалудан сақ тайды.

Ә йел киімдерінің ө ң ір сызық тарына, жағ а қ айырмаларына, жең ұ штарына тоқ ыма бау тігілуі мү мкін. Ол біріншіден сә н береді, ал екіншіден – киімнің тозуын баяулатады. Спорттық жә не жұ мысшы киімдерінде шынтақ қ а жә не тізеге қ аптама тігеді, олар да бұ йымның киілу ұ зақ тығ ын арттырады.

Ү йкелістің салдарынан ең алдымен тозатын матаның бетіне жіптің бү ктелген жері шығ ыр тұ рады, оны матаның тірек беті дейді. Сондық тан да матаның ү йкеліске тө зімділігін арттыру ү шін оның тірек бетінің ауданын ұ лғ айту керек. Ол ү шін ұ зын жапқ ыш айқ аспаны қ оладыну қ ажет. Барлық маталарғ а бірдей жағ дайларда таластық жә не сә тендік айқ аспалы маталар ү йкеліске тө зімді келеді. Сондық тан да астарлық маталардың кө бісін атласты немесе сә тендік айқ аспалармен оқ иды.

Бет жіптердің таралғ ан бағ ытында матаның тозуы баяу болады, сондық тан да киімді пішкен кезде осы ерекшелікті ескерген жө н.

Капронды маталар мен синтетикалық талшық қ осылғ ан маталар да ү йкеліске тө зімді. Сондық тан да тозуғ а тө зімділігін арттыру ү шін жү н маталарғ а синтетикалық штапель талшық тар араластырады. Жү н матағ а 10% штапельдік капрон қ оссақ матаның мық тылығ 3 есе артады.

Ылғ ал - жылумен ө ң деу режимін бұ зу - ө те қ атты қ ыздырып, ұ зақ ақ ыт ө ң деу де матаның тозуын тездетеді. Кү йгені кө зге зорғ а кө рінетіндей қ ызғ ан жү н матаның мық тылығ ы мен тозуғ а тө зімділігі 50%-ке кемиді.

Кө п мә рте қ айталанғ ан тартудың, мыжудың, бұ раудың ә серінен мата мен жіптің қ ұ рамы бү лінеді. Киімнің иілу формасының ө згеруінен мата созылады, бұ йым ө зінің формасын жоғ алтады. Талшық біртіндеп тү се бастайды, матаның тығ ыздығ ы мен қ алың дығ ы кемиді, мата бү лінеді.

Кө п мә рте қ айталанатын механикалық ә серге беріктікті матаның тө зімділігі дейді. Ә р матаның тө зімділік шегі болады, одан асқ ан соң мата қ айтып қ алпына келмейтіндей болып ө згереді.

Пайдалану барысында матағ а тү скен кү ш оның тө зімділік шегінен артпаса мата кө пке шыдайды. Киімнің тозуы сыртқ ы ортаның кү рделі ық палы мен киімді пайдалану жағ дайына байланысты болғ андық тан оның тозуғ а тө зімділігін анық таудың жан-жақ ты бір тә сілі тағ айындалғ ан жоқ. Жаң а тігін материалдардың тозуғ а тө зімділігін киіс тә жірибесі арқ ылы анық тауғ а болады. Сыналатын материалдан бұ йымның бір партиясын тігеді де белгілі бір адамдар тобына киюге береді. Белгіленген уақ ыттан соң ол киімдерді жинап алып тиісті киіс тә жірибесін жү ргізген орында талқ ыланып, тозу себептерін анық тайды, бұ л матаны жалпы ө ндіріске жіберу қ ажеттігін шешеді.

Матаны тоздыратын кейбір факторларды немесе факторлар жиынтығ ын лабораториялық жағ дайларда анық тайды: ү йкеліске жә не химиялық тазартуғ а беріктігін, кө п мә рте созғ анғ а бү ктегенге мық тылығ ын, жарық пен ауа райының ә серіне тө зімділігін, ә ртү рлі қ оршағ ан ортада, тү рлі температурада материалдарды созуды, релаксациясын размеріне қ айтып келуі (жан-жақ ты зерттеу ү шін) – строграф деген электронды аспап қ олданылады.

Жасанды былғ ары мен мех сияқ ты киімдік жаң а материалдарды, ү лпек материалдар мен жабындыларды сынауғ а ү лкен кө ң іл бө лінуде. Жасанды былғ ары мен жұ қ а қ абыршақ материалдардың бү ктеп, мыжығ ындағ ы бү лінбейтін тұ рақ тылығ ын анық тау ү шін МИРЦ аспабын пайдаланамыз, жасанды былғ арының қ аптамасының ү йкеліске тұ рақ тылығ ын анық тау ү шін ВНИИК аспабын пайдаланамыз. УМЗ-60-3 аспабы жасанды мехтың қ ылшық бетінің ү йкеліске тұ рақ тылығ ын анық тайды.

Маталардың беріктігі мен трикотаж маталардың ү йкеліске мық тылығ ын конструкциясы ә ртү рлі аспаптарда анық тауғ а болады. Бірақ олардың жұ мыс істеу принципі жалғ ыз – материалды бетінде бедері бар металғ а, қ айрақ тасқ а, басқ а матағ а жә не т.б. ү йкейді. Тә жірибе жү ргізілген матаның тесілгенінше ү йкейтін беттің қ анша айналғ анын аспап санап тұ рады немесе белгілі бір айналғ аннан соң материалдық мық тылығ ының кему дә режесін анық тайды.

Материалдарды бү лдірмей-ақ сынайтын акустикалық ә діс жасалынды. Ол – ультрадыбыстың материалдың тозуына қ арай ө шетіндігіне негізделген.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ү йкеліске тө зімділікті анық тау ү шін қ олданылатын барлық ә дістемелер

2. Ү йкеліске тұ рақ тылық козффициентін қ алай анық таймыз?

3. Пиллинтенуі дегеніміз не?

Ә дебиеттер:

1. Тігін ө ндірісінің материалтануы: жоғ арғ ы оқ у орнының студенттеріне арналғ ан оқ улық / Б.Р. Рысқ ұ лова, А.Ж.Қ ұ тжанова/ Алматы: 2011ж

2. Қ ұ тжанова А.Ж., Таймурзаева Н.О. Мақ та мата ө ндірісінің жалпы технологиясы. Астана: " Арман ПВ" баспасы, 2008-246 бет.

Ұ сынылатын ә дебиттер тізімі:

Негізгі:

1. Тігін ө ндірісінің материалтануы: жоғ арғ ы оқ у орнының студенттеріне арналғ ан оқ улық / Б.Р. Рысқ ұ лова, А.Ж.Қ ұ тжанова/ Алматы: 2011ж

2. Қ ұ тжанова А.Ж., Таймурзаева Н.О. Мақ та мата ө ндірісінің жалпы технологиясы. Астана: " Арман ПВ" баспасы, 2008-246 бет.

3. Прядение шерсти и химических волокон (приготовление аппаратной ровницы и чесальной ленты): учебное пособие / В. А. Протасова [и др.]; Под ред.В.А.Протасовой.-М.: Легпромбытиздат, 2002. - 296 с. - (Для вузов)

4. Сасық баева К.А Текстильдік материалдардың химиялық технологиясы. Тараз. 2000. 155 бет.

5. Баданов К.И. Текстиль материалдарын ө ң деу технологиясының физико- химиялық негіздері. Оқ у қ ұ ралы. -Тараз: Тараз университеті, 2009.-243б.

6.Черепенько А.П., Скалух В.А., Иванов С.С., Павленко А.Г. Влажно-тепловая обработка швейных изделий. –Орел, ОГТУ, 2000.-165с.

7.Мадиев Ө.Қ., Айтуленова Қ.Т. Былғ ары жә не тері технологиясы. " Фолиант" Астана 2010-216с.

8. Мадиев Ө.Қ., Айтуленова Қ.Т. Былғ ары жә не ү лбір технологиясы.Тараз, ТарГУ 2002-125б.

Қ осымша:

9. Мщанов К. Жү ннен жасалатын бұ йымдар.- Алма-Ата: Қ айнар, 2000.-144 б.

10.Жолдасбекова С.А. Киімді кө ркемдеп сә ндеу. - Шымкент: ОҚ МУ
шағ ын баспаханасы, 2003. - 123 б.

Сагитова Г.Ф.

«Жең іл ө неркә сіп бұ йымдарының материалтануы» пә нінен дә рістер жинағ ы

Ә ДІСТЕМЕЛІК НҰ СҚ АУ

Басуғ а 2016 ж. қ ол қ ойылды.

Қ ағ аз пішіні 60-84 1/16

Типографиялық қ ағ аз. Кө лемі 1, 75 есептік баспа табақ

Тапсырыс № дана. Тапсырыс №

© М.Ә уезов атындағ ы ОҚ МУ баспасы

(М.Ә уезов атындағ ы ОҚ МУ баспаханасы. Шымкент, Тә укехан даң ғ ылы, 5)

*Мә ліметтер БО қ ойылады