Және жер мәселесінің зерттелуі 1 страница

Ресей империясының отарлау саясатының кү шеюіне байланысты қ азақ жерлеріне қ арашекпенділердің жылдам қ арқ ынмен қ оныс аударуы, оның мә ні мен мақ саты ХІХ-ғ асырдың соң ынан бастап зиялы қ ауым ө кілдерін, зерттеушілер назарын ө зіне аударды. Ресейлік буржуазиялық жә не демократиялық тарихнамасында қ оныстандыруғ а айтарлық тай кө ң іл бө лінді. Алайда ол ХХ-ғ асырдың бас кезінде ө мір сү рген ұ лыдержавалық шовинизм шең берінен шығ а алмады.

Патша ү кіметінің қ оныстандыру саясатына, соның салдарынан туындағ ан жер мә селесі ХХ-ғ асырдың басындағ ы қ азақ қ оғ а-мының кү рделі ә рі шешімін табуғ а ұ мтылғ ан даулы мә селесіне айналды. Осығ ан орай “Қ азақ ” газеті мен “Айқ ап” журналының беттерінде тү рлі ой-пікірлер, кө зқ арастар білдірген ең бектер жарияланды.

Қ азақ станның тарих ғ ылымында кең естік дә уірде патша ү кіметінің қ оныстандыру саясатын арнайы зерттеген бірқ атар ең бектер жазылып, жарияланды. Ә йтсе де аталмыш мә селе тарихнамасы маркстік-лениндік методология негізінде қ арастырылып, коммунистік идеологияның қ ыспағ ында қ алды. Сондық тан шынайы, кең ауқ ымды тарихнаманы қ алыптастыру мү мкін болмады. Соң ғ ы жылдары қ оныс аудару тарихының ө зекті мә селелерін жаң а тарихи таным мен методология тұ рғ ысынан саралауда кө птеген зерттеулер жарияланды. Олар бұ рмаланғ ан оқ иғ алардың ақ иқ атын анық тап, тарихи шындық ты қ алпына келтіруде аса маң ызды роль атқ арды. Қ оныстандыру мен жер мә селесі кең естік дә уір мен тә уелсіз Қ азақ стан кезең інде жан-жақ ты зерттелгенімен қ азақ стандық тарих ғ ылымында мә селені тарихнамалық тұ рғ ыда қ арастыратын ең бектер жоқ тың қ асы. Тек П.Г. Галузоның “Очерк советской историографии аграрных отношений в Казахстане в период капитализма” атты ең бегін атауғ а болады. Онда негізінен патша ө кіметі ә скери-феодалдық империализм ретінде қ арастырылып, шаруа-келімсектердің жаң а ө лке - Қ азақ станда феодалдық қ анаудың объектісіне айналғ андығ ын кө рсетеді. Тарихнамалық зерттеу болғ андық тан қ азан тө ң керісіне дейінгі ресейлік тарихи ең бектер талданып, оларғ а бағ а беріледі. Сонымен қ атар ә скери-феодалдық империализм мә селесінің Б.Сү лейменов, Е.Бекмаханов, Ә. Тұ рсынбаев т.б. ең бектерінде кө ріну дең гейін ашады [1]. Ең бектің біз қ арастырып отырғ ан мә селе ү шін маң ызы ерекше. Алайда П.Г. Галузо аталғ ан ең бегінде қ оныстандыру мә селесінің кезең дерін кө рсетпейді. Ә йтсе де талдау жасалынып отырғ ан проблеманың кезең дері бойынша қ азақ стандық ғ ылымда пікір айтқ ан зерттеушілер жоқ емес. Алайда патша ү кіметінің қ оныстандыру саясаты тарихын кезең дерге бө луде ә рбір тарихшының ө зіндік пікірінің бар екендігін айтуымыз керек.

Ең алдымен бұ л мә селеге пікір айтқ ан 1937 жылы жазық сыз жазаның қ ұ рбаны болғ ан қ азақ халқ ының кө рнекті ғ алымы Телжан Шонанұ лы сонау 1920 жылдары назар аударғ ан. Т.Шонанұ лы ө зінің 1923 жылы жазылып, 1926 жылы “Қ азақ жер мә селесі тарихы” деген атпен Ташкент қ аласында жарық кө рген ең бегінде тұ ң ғ ыш рет отарлау, қ оныстандыру тарихының кезең дерін ашып кө рсетеді. Ғ алым ө з ой-пікірін ашық жаза отырып былай дейді: “Қ азақ орыстың қ ол астына 1732 жылдан бері қ арай кіре бастағ ан. Сол жылдардан бастап-ақ патшашыл ү кімет қ азақ жерін отарғ а айналдыру, қ азақ даласын талау тарихын екі дә уірге бө луге тура келеді: 1) орысқ а бағ ынғ аннан бастап ХІХ-ғ асырдың 80-жылдарының басына дейін. Бұ л атты казактардың пайдасына, ә скерлік кісілердің пайдасына деп жер алу дә уірі; 2) 80-жылдардың аяғ ынан, 90-жылдардан бастап бері қ арай Николай қ ұ лағ анғ а шейін қ ара шекпенділер ү шін жер алу дә уірі” [2].

Мұ нан кейін қ оныстандыру саясатының кезең дері Қ азақ стандағ ы тарих ғ ылымының негізін қ алаушылардың бірі С.Ж. Асфендияровтың “Қ азақ стан тарихында” кө рсетілді. Патша ү кіметінің қ оныстандыру саясатын жан-жақ ты зерттей келе, ғ алым оны мынадай ү ш кезең ге бө леді: 1) ә скери отарлау кезең і; 2) қ ара шаруаны отарлау кезең і: 3) 1905 жылғ ы революциядан кейінгі переселен саясаты[3]. Автор ө з пікірін мынадай ой-тұ жырыммен тү йіндейді: “… Ресейде капитализм ө ркендеген сайын ө кімет қ оныстану саясатын кү шейте бастады. 1891 жылы Еділ ө лкесінде болғ ан ашаршылық жә не терістік Қ азақ станның жерін басып ө тетін Сібір темір жолының салынуы патша ө кіметінің қ оныстану саясатын кү шейте жү ргізуіне ү лкен жағ дай туғ ызды [3.70б]. Ү шінші кезең інің 1905-07 жылдардағ ы революциядан кейін басталатынын: “Қ азақ станғ а қ оныс аударушылардың келуі, ә сіресе 1905 жылғ ы революциядан кейін кү шейді. Патша ө кіметі қ ара шаруаны сыртқ а кө бірек жіберіп, орталық Ресейдегі жер дағ дарысынан қ ұ тылмақ болды”, - деп, дә лелдейді [3.71б]. Сө йтіп, С.Асфендияров ө з ой-пікірін патшалық Ресейдегі ірі саяси-экономикалық проблемалармен тығ ыз байланыста кө рсете отырып, қ оныс аудару процесінің анағ ұ рлым кү шейген уақ ыттарына баса назар аударады. Автордың кө рсеткен ә сіресе екінші, ү шінші кезең дері қ оныстандыру саясаты тарихының тү бегейлі мә селелерін ашуғ а кө мектеседі. Сондай-ақ отандық тарихнамада Қ азақ станғ а ресейлік шаруаларды қ оныстандырудың кезең дерін анық тап, нақ тыландыруғ а септігін тигізеді.

Кең ес дә уірі кезінде қ оныстандыру мә селесі қ азақ стандық тарихшылар назарында болғ аны белгілі. Бірқ атар тарихи мә нді зерттеулер жарық кө рген. Солардың бірі - Ә.Б. Тұ рсынбаевтың ең бегі [4]. Тарихшы-ғ алым ө з монографиясында қ оныстандыру саясатының кезең дерін бір жерде жинақ тап кө рсетпесе де, оның мақ сатын, сипатын, себептерін, жү руін шартты тү рде кезең дерге бө лу арқ ылы кө рсетеді. Мә селен, автор осы тұ рғ ыда ең бегінің бірнеше бө лімдерін атай отырып, оларды былайша пайымдайды: 1) Сібір темір жолын салуғ а дейінгі Қ азақ станғ а қ оныс аудару қ озғ алысы; 2) Сібір темір жолы комитетін қ ұ рғ аннан кейінгі қ оныстандыру қ озғ алысы; 3) Столыпиндік реакция кезең індегі қ оныстандыру қ озғ алысы [4.23б]. Ә.Тұ рсынбаевтың осындай пікірі кең естік дә уірдегі Қ азақ стан тарихында қ алыптасқ ан кезең дердің негізін қ ұ райды.

Ресейдің отарлық жү йесіне толық бағ ындырылғ ан Қ азақ станғ а орыс шаруаларының қ оныс аудару тарихы ә кімшіл-ә міршіл билік кезең індегі тарих ғ ылымында негізінен ү ш кезең ге бө лініп зерттелген. Қ азақ стандық зерттеушілер қ арашекпенділердің қ азақ даласына қ оныс аударуының басталуын нақ ты жылдармен белгілемесе де оның ХІХ-ғ асырдың аяғ ында қ арқ ынды тү рде жү ргізіліп, ХХ-ғ асырдың бас кезінде “заң ды қ ұ былысқ а” айналғ андығ ын баса кө рсетеді. Осы тұ рғ ыдан келгенде кең естік қ азақ стандық тарих ғ ылымына ө зіндік ү лес қ осқ ан Ә.Тұ рсынбаевтың пікірі айтылғ ан ойғ а дә лел болады.

Патшалық Ресейдің қ азақ жерлерін отарлауы, қ арашек-пенділердің қ оныс аударуы, ХІХ-ғ асырдың екінші жартысы ХХ-ғ асырдың бас кезіндегі Қ азақ стандағ ы аграрлық қ атынастар мә селелерін егжей-тегжейлі зерттеп, бірқ атар ең бектер жарияланғ ан тарихшы-ғ алым – П.Г.Галузо қ оныстандыру саясатындағ ы 2 сатыны белгілейді: 1-саты – ХІХ-ғ асыр, шаруалар қ оныстандырылуының стратегиялық жә не ә скери-саяси мақ саттарда жү ргізілуі; 2-саты – ХІХ-ғ асыр – Ресейдегі шаруалар бас кө терулерінің ө суімен байланысты [5]. П.Г.Галузо ө з кезең дерін қ оныстындыру саясатының мақ саты мен себептеріне қ арай бө леді. Бұ л жерден автор пікірінің қ айталанбас ерекшеліктеріне кө з жеткізуге болады.

1990 жылдары Қ азақ стан тарихының кейбір кезең дерін мұ қ ият зерттеп, қ алыптасқ ан танымды ө згертіп, қ айта қ арау заң ды қ ұ былысқ а айналды. Себебі республиканың егемендік алуына байланысты тарихи оқ иғ аларды, соның ішінде патшалық Ресейдің Қ азақ станды отарлауы мә селелерін жаң а тарихи таным бағ ытында шынайы, тың деректер негізінде қ айта зерттеп, зерделеу мү мкіндігі туды. Осы бағ ытта жазылғ ан бірқ атар зерттеулердің ішінде ө зіндік кө зқ арасы бар Р.М.Таштемханованың кандидаттық диссертациясында қ оныстандыру мә селесі Семей облысының мысалында қ арастырылады. Автор ө з ең бегінде қ оныстандыру саясатына “ү кіметтік шаруалық отарлауы” деп айдар тағ а отырып, оны ү ш ү лкен кезең ге бө луге болады деп жазады: “1) 1871-1895 жылдар. Бұ л патша ү кіметінің қ оныстандыруғ а қ айсыбір дең гейдегі негативтік қ атынастар уақ ыты; 2) 1895-1905 жылдар. Шаруалар қ озғ алысының ө суіне жә не еркін шаруалар қ оныстануына байланысты, сондай-ақ патша ү кіметінің қ оныстануғ а тиым салу саясатынан оны марапаттау мен ресми қ олдау саясатына ө туге мә жбү р болуы; 3) 1906-1917 жылдар – патша ү кіметінің 1905-07- жылдардағ ы буржуазиялық -демократиялық революцияның жең ілуінен кейін шиеленіскен аграрлық қ айшылық тарды қ алайда шешуге тырысумен жә не шаруаларды европалық Ресейден шет аймақ тарғ а жаппай жер аудару, столыпиндік жер реформасын іс-жү зіне асырумен сипатталады”[6]. Алайда автор мұ ндай кезең дерге бө луді шартты тү рдегі бө лу екендігін ескертеді. Автордың қ оныстандыруды кезең дерге бө луде сол кездегі Семей облысының саяси-экономикалық ерекшеліктерін ескергендігі байқ алады. Р.М. Таштемханованың пікірі – жоғ арыда кө рсетілген Ә.Тұ рсынбаев кезең деріне жақ ын. Тек Р.М.Таштемханова пікірінің ерекшелігі сол, автор кезең дерді нақ ты жылдармен шектейді. Осылайша аталғ ан зерттеушілердің барлығ ының да анық тағ ан кезең дері бір-біріне ұ қ сас, ә рі пікірлері шындық қ а жақ ын. Себебі орыс шаруаларының қ азақ даласына қ оныс аударуы Ресейдегі 1861 жылғ ы басыбайлық қ ұ қ ық ты жою реформасынан басталып, ХІХғ. 90-жылдары ү кімет тарапынан қ олдау тауып, 1905-07-жылдардағ ы революциядан кейін жаппай саяси-ә леуметтік сипат алды.

Ізденуші Р.М.Таштемханованың пікіріне мү лде ұ қ самайтын кезең дерді Ғ.Мең ілбаев ө з кандидаттық диссертациясында кө рсетеді. Ғ.Мең ілбаев: “қ оныс аударуды шамамен тө рт кезең ге бө ліп қ арастыруғ а болатын секілді”, - дейді [7]. Сө йтіп автор мынадай кезең дерді ашып кө рсетеді: 1-ші кезең (1867-1897ж.ж.). 2-ші кезең (1897-1905ж.ж.). 3-ші кезең ді автор 1906-11 жылдармен шектейді. 4-ші кезең ді Ғ.Мең ілбаев 1910 жылғ ы 10 желтоқ саннан бастап 1917 жылмен аяқ тайды [7.42б]. Ғ.Мең ілбаевтің анық тағ ан кезең дерін аталғ ан тарихшылар пікіріне балама кө зқ арас ретінде санауғ а да болады. Ә йтсе де біздің пікірімізше тарихи оқ иғ алар мен процестерді кезең дерге бө луде ғ ылымда ортақ пікірдің қ алыптасуы – тарихты зерттеу мен оқ ып-ү йренуге қ олайлы.

Осылайша патша ү кіметінің Қ азақ стандағ ы қ оныстандыру саясаты тарихын кезең дерге бө луде ортақ пікірдің жоқ тығ ына кө з жеткіздік. Қ азақ стандық тарихнамада ортақ пікірдің болмауында ө зіндік себептер де жоқ емес: біріншіден, қ оныстандыру соң ғ ы уақ ыттарғ а дейін патша ө кіметінің отарлау саясатының астарында қ алып келді. Сондық тан оны кезең дерге бө лу кө бінесе отарлау сясатының кезең дерімен тығ ыз байланыста кө рсетілді. Бірқ атар тарихшы-ғ алымдар қ оныстандыруды кезең дерге бө луді қ ажет деп санамады. Осығ ан орай кө бінесе тек отарлаудың кезең дері ғ ана ашып кө рсетілді. Екіншіден, тарихтың кө птеген мә селелерін қ айта қ арауда қ оныстандыруғ а ү лкен мә н беріліп, оның барлық қ ырларын зерттеу барысында ө зіне тә н кезең дері ашып кө рсетілуде. Тағ ы бір ескеретін жайт, зерттеушілер қ оныстандыруды Қ азақ станның ә ртү рлі аймақ тары мысалында зерттегендіктен кезең дері де тү рлі болып кө рсетілуде. Себебі орыс шаруаларының Қ азақ стан территориясына кө шіп келу уақ ытында айырмашылық тары болғ андығ ы белгілі. Мә селен, ең алдымен келімсектер Ақ мола облысына, одан кейін Жетісу, Семей, Торғ ай-Орал, Сырдария жерлеріне жаппай орналаса бастағ ан.

Жоғ арыда аталғ ан ғ алым-тарихшылардың қ оныстандыру саясатына байланысты ең бектерін бағ алайтынымызды, алайда кө рсеткен кезең дерімен келісе алмайтындығ ымызды айтамыз. Себебі тарихшы-зерттеушілердің барлығ ы қ оныс аудару кезең дерін негізінен 1870-жылдардың бас кезінен бастап, 1917 жылмен аяқ тайды. Оның ү стіне С.Асфендияров, Ә.Тұ рсынбаев, Р.Таштемханова оның 3 кезең ін кө рсетсе, П.Г.Галузо екі этапқ а, Ғ.Мең ілбаев 4 кезең ге бө леді. Сонымен бірге Қ азақ станның жекелеген аймақ тарындағ ы қ оныс аударуды зерттеуге жә не оның ә леуметтік-саяси сипаты мен мә нін, қ озғ алыстың кү шеюін анық тауғ а байланысты пікір алшақ тығ ы орын алғ ан. Сондық тан Қ азақ стан тарихындағ ы патшалық Ресейдің қ азақ жерлеріне орыстардың қ оныс аударуын 3 кезең ге бө ліп, оны тө менгідей кө рсетуге болады деп есептейміз. 1-кезең – 1861-1890- жылдар – Ресей шаруаларының еркін тү рде қ азақ даласына кө шіп келе бастауы; 2-кезең – 1891-1905 жылдар – қ оныстандырудың “заң ды” тү рде жү руі; 3-кезең – 1906-1917 – жылдар - қ оныстандырудың бұ рын – соң ды болмағ ан дең гейде кү шеюі. Қ оныстандыру тарихының 1861 жылдан басталатын себебі, шын мә нінде ең алғ ашқ ы Ресей шаруаларының Қ азақ станғ а қ оныс аударуы империядағ ы 1861 жылғ ы 19 ақ пандағ ы басыбайлық қ ұ қ ық ты жоюғ а байланысты реформағ а орай жү ргені белгілі. Біз қ арастырып отырғ ан проблемамен айналысқ ан зерттеуші-ғ алымдардың ө здері, мә селен, П.Г. Галузо, Ә.Тұ рсынбаев, Б.Сү лейменов, М.Қ ойгельдиев, т.б. Ресей шаруаларының еркін тү рде қ азақ далаларына кө шіп келе бастағ анын кө рсетеді. Патша ө кіметі ө з елінде дворян-помещик-тердің мү ддесін қ орғ ай отырып, жер мә селесін солардың пайдасына шешуге тырысты. Осығ ан орай жерді сатып алуғ а мү мкіндігі жоқ немесе жері аз шаруалар ө з беттерімен қ азақ сахарасына кө шіп келе бастады. Алғ ашқ ыда патша ө кіметі мұ ндай қ озғ алысқ а кө ң іл аударып, шара қ олдануғ а ұ мтылғ анымен, шаруалардың Ресейден басқ а жерлерге қ оныс аударуын іштей қ ұ птады. Шаруалардың ішкі Ресейден еркін тү рде қ оныс аударуы 1891 жылғ ы “Дала Ережесі” бойынша патша ө кіметінің қ азақ даласын империяның мемлекеттік меншігі деп жариялағ аннан ендігі жерде заң ды тү рде жү ре бастады. Тіпті қ оныс аударушылар мемлекет тарапынан қ олдауғ а ие болып, оларғ а материалдық кө мек кө рсетілді. 1896 жылы Ішкі Істер Министрлігі жанынан Қ оныс аудару басқ армасы ашылды. Қ азақ ө лкесі қ оныс аударатын бес ауданғ а: Торғ ай-Орал, Ақ мола, Семей, Сырдария, Жетісу бө лініп, аудандық қ оныстандыру мекемелері ашылды. Осы кезең де қ оныстандыру қ арқ ынды тү рде жү рді.

1905-07 жылдардағ ы бірінші орыс революциясынан кейін Ресейде аграрлық мә селені шешу мақ сатында елде орын алғ ан жер дағ дарысынан шығ у ү шін патша ө кіметі қ ара шаруаларды шет аймақ тарғ а кө бірек жібере бастады. Столыпин жер мә селесін қ азақ жерін тонау арқ ылы шешпек болды. Қ оныстандыру аса ү лкен пә рменділікпен жү ргізіліп, қ азақ жерлері ашық тан-ашық тонала бастады. Осындай саясаттың нә тижесінде қ азан тө ң керісі қ арсаң ында қ азақ жерлеріне келіп орын тепкен келімсектердің саны 1 млн-нан асып тү сті. Олар негізінен тү гін тартса майы шығ атын, топырағ ы қ ұ нарлы 45 млн. десятинадан астам жерлерді иемденді.

Ал егер қ оныстандыру саясаты қ азан тө ң керісінен кейін де жалғ асып, кең ес ө кіметі кезінде кү шее тү скендігін ескерек, онда оның 4-кезең ін атауғ а болады. Ол – 1917-29-жылдар – кең естік – большевиктік қ оныстандыру кезең і. Осы жылдары қ азақ жерлерін одан ә рі отарлау қ арқ ыны кү шейіп, қ оныс аударушылырдың саны 2, 5 млн. адамғ а жетіп жығ ылды. 1929 жылы Орталық биліктің тікелей қ олдауына сү йенген Ф.И.Голощекин республика ү кіметі жанынан қ оныс аударушылар басқ армасын аштырды. “Қ ызыл большевиктік” қ оныстандырудың одан кейінгі жылдарда, ә сіресе тың жә не тың айғ ан жерлерді игеруде одан ә рі жалғ асқ андығ ын айта кеткен жө н болар.

Аграрлық қ атынастардың ө зекті мә селесі ретінде саналатын қ оныстандыру тарихнамасын 3 ү лкен топқ а бө ліп қ арастыруғ а болады: қ азан тө ң керісіне дейінгі, кең естік дә уірде жә не Қ азақ станның егемендік алуынан кейінгі жазылғ ан зерттеулер.

Қ азан тө ң керісіне дейінгі уақ ыттарда аграрлық қ атынастарғ а байланысты тарихнамада ө зіндік патшалық - чиновниктік тұ жырымдама қ алыптасты. Оның мә ні: “қ азақ халқ ы “табиғ и” номад-кө шпелілердің ө збеттерінше дамуғ а қ абілеті жоқ, оларғ а сырттан алдың ғ ы қ атарлы”, “европалық ” мә дениет ә келу қ ажет” дегенді білдірді. Ресей чиновниктері осы проблеманы зерттей келе, тек патша ө кіметі Қ азақ станғ а “мә дениет ә келді”, қ азақ тардың егін-шілікпен айналыса, экстенсивті кө шпелі мал шаруашылығ ынан отырық шылық қ а кө ше бастауы тек орыс егіншілері, казактар мен қ оныс аударғ ан шаруаларының “ү лгілі ық палы” дегенді “дә лелдеуге” тырысты. Міне, осындай кө зқ арастардың бірі экономист ә рі статист А.А.Кауфманғ а тә н. Автор патша ө кіметінің қ оныстандыру саясатын ө з зерттеу объектісіне айналдырды. Тү ркістан генерал-губернаторлығ ының тұ ң ғ ыш губернаторы, патша ө кіметінің отарлау, қ оныстандыру саясатына байланысты жү ргізген іс-шараларының басы-қ асында болып, осығ ан орай бірнеше ең бектер жазғ ан [8]. Автор осы ең бектерінде қ оныс аудару саясатының мә н-мақ сатын, маң ызын аша келе қ азақ жеріндегі “бос жерлер” (артық жерлер) жө нінде, оғ ан орыс мұ жық тарын қ оныстандыру мә селесін ашық тан-ашық кө рсетеді. Алайда оның басқ а зерттеушілерден ө згешелегі сонда, ол қ оныстандыруды ішкі Ресейдегі аграрлық шиеленісті шешудің тә сілі деп қ арамайды. Патшалық Ресейдегі аграрлық дағ дарысты жоюдың жолы – ол жеке меншік жерлерді мемлекет пайдасына алу деп санайды. Бұ дан А.А. Кауфман пайымдауының патша ү кіметінің мү ддесіне сә йкес келетіндігін байқ ау оң ай. Ө йткені қ арашекпенділердің Ресейдің ішкі губернияларынан Қ азақ станғ а қ оныс аударуы 1861 жылғ ы реформадан соң шешімі табылмағ ан жер мә селесінің салдарынан болды. Қ азақ жерлерін жаппай тартып алу, қ азақ тарды шө л, шө лейт аудандарғ а ығ ыстыру арқ ылы “артық жерлерді” шығ ару – орыс шаруаларына шұ райлы жерлерді алып беру мақ сатындағ ы патша ү кіметінің қ ұ йтырқ ы саясатының нә тижесі.

Қ азақ кө шпелі қ оғ амының ә леуметтік –экономикалық дамуы мен қ атынастарын ө зінше тү сіндіруге тырысқ ан П.П. Румянцев ө з зерттеуінде қ азақ тардың жер пайдалануында жерге жеке меншіктің болмағ андығ ын айта келіп, осығ ан ерекше мә н берген. Автор кө шпелі патриархалды шаруашылқ тың ыдырау процесін кө рсете отырып, осы бір кү рделі мә селені объективті тү рде аша алмағ ан. Қ азақ далаларын орыс қ оныстанушыларының отарлауын қ азақ халқ ының ө міріндегі тү бірлі ө згерістермен байланыстыра келе қ азақ тар арасында егіншілікпен айналысатындардың ү лес салмағ ының кү рт ө суін шаруашылық сипатының ө згеруінің жә не қ оныстандыру саясатының тиімділігінің, яғ ни солардың нә тижесі, - деп санайды [9]. Тіпті П.П.Румянцев “қ ырғ ыз, яғ ни қ азақ шаруашылық тарын қ айта-қ айта зерттеу, одан кейін жерлерін алу барысында қ азақ тұ рғ ындарының тұ рмыс тіршілігінің жақ сарып егіншіліктің дамығ андығ ы” туралы қ ате пікір айтады [9. 66б]. Тарих тағ лымын қ айта зерделеп, зерттеу П.П. Румянцев жә не т.б. отаршыл чиновниктердің тұ жырымдарының жаң сақ айтылғ андығ ын дә лелдеуде. Ө йткені переселендердің Қ азақ станғ а кө птеп келіп, қ азақ халқ ының шұ райлы жерлерін тартып алулары дә стү рлі кө шпелі мал шаруашылығ ының қ ұ лдырап, ә леуметтік –экономикалық жағ дайларының тө мендеуіне ә сер етті. Ал қ азақ тардың егіншілікпен айналысып, отырық шылына бастауы мал жайылымдарының тарылып, кө шу радиустарының қ ысқ аруына байланысты мә жбү рліктен туындағ ан ә рекет болды. Патшалық -чиновниктік тұ жырымдама бағ ытында жарияланғ ан ең бектердің бә ріне ортақ кемшіліктер: қ оныстандыру саясатының нә тижесінде қ азақ халқ ы жағ дайының тө мендеп, кедейшілік пен жерден айырылу ө лімге ә келгендігі туралы жұ мғ ан ауыздарын ашпау. Ойымыз дә лелді болу ү шін осы кезең де жарық кө рген “Влияние колонизации на киргизское хозяйство” деген ең бекті қ арастырайық. Шағ ын ең бек Қ останай уезіндегі Арақ арағ ай болысының шаруашылық жағ дайын қ айта зерттеу негізінде жазылғ ан. Патша ү кіметінің қ оныстандыру жә не жерге орналастыру, егін шаруашылығ ы бас басқ армасының чиновниктері аталғ ан болыстағ ы жер ү лесі, жер жырту кө лемі, қ азақ тардың егіншілікпен айналысуы, мал шаруашылығ ының дамуын қ асақ ана ешбір ө згеріске тү сірмей, барлық жағ ынан тек “кү нгейін кө лең кесіз” кө рсетеді [10]. Осындай бағ ытта жазылып, қ азақ халқ ының егіншілікке кө шуін тек қ оныстандыру саясатының нә тижесі ретінде қ арастыратын Н.Коншин, С.Н.Велецкий, В.Кузнецов ең бектерін атауғ а болады [11]. Дегенмен Н.Коншин кө шпенділердің кедейленгенін, олардың арасында малы жоқ тардың пайда болғ андығ ымен кө рсетеді. Бірақ “қ азақ ауыл шаруашылығ ының дағ дарысы, Н.Коншиннің пікірінше мал шаруашылығ ының кү йреуіне, қ ұ нарлы жерлердің шаруа-келімсектердің алуына байланысты [1. 11б]. Ал С.Н.Велецкий, В.Кузнецов керісінше патшалық Ресейдің отарлау саясатын, соның ішінде шаруалар қ оныс аударуын қ азақ халқ ы ү шін прогрессивті қ ұ былыс тү рінде сипаттайды. Авторлар орыс шаруаларының Қ азақ станғ а кө шіп келуі қ азақ халқ ының ә леуметтік-экономикалық дамуы мен тұ рмыс-тіршілігіне тек жағ ымды ә сер еткендігін баса кө ретеді. Осылайша патшалық -чиновниктік бағ ытта жазылғ ан ең бектерде қ оныстандыру мен қ азақ жерлерін талан-таражғ а салу, жаппай тонау объективті тү рде кө ріне алмады. Олар қ азақ жерлерін тартып алу халық тың жер тапшылығ ына ұ шырап, шаруашылығ ының кү йзелуін “артық ” жерлердің болуымен тү сіндірді. Себебі жарияланғ ан ең бектер патша ү кіметінің мү ддесіне негізделіп, отаршыл пиғ ылғ а сай жазылды.

Сондай-ақ “қ азақ даласындағ ы егіншілік, отырық шылық қ а ө ту, қ азақ тардан жерді тартып алудың арқ асында жер тапшылығ ының тууы нә тижесінде пайда болды. Мұ ның ө зі «қ азақ тарғ а кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысуғ а мү мкіндік бермеді» деген тұ жырымды қ алыптастырушылар, Қ азақ стандағ ы аграрлық жағ дайды шынайы тү рде кө рсетіп, патша ө кіметінің отарлық саясатын аша білген, демократиялық тұ жырымдаманы ұ станушылар Н.Васильев, Л.Герман, А.Е. Алектров, В.Герн, Н.Зеланд сияқ ты авторлар болды Шынында да авторлар кө рсеткендей ХІХ-ғ асырдың бас кезіндегі ресейлік келімсектердің Қ азақ станғ а қ оныс аударуы, қ азақ тардың шұ райлы жерлерінің тартып алынуы кө шпелі мал шаруашылығ ын тығ ырық қ а тіреп, дағ дарысқ а ә келді. Патшалық қ атал цензурағ а қ арамастан Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық, саяси ө мірінде орын алғ ан жағ дай туралы батыл пікір танытқ ан авторлардың тұ жырымдары Ресей империясының қ оныстандыру, аграрлық саясатының шынайы мә нін ашуда негіз бола алады.