Және жер мәселесінің зерттелуі 2 страница

ХХ-ғ асырдың басында жарық кө рген, патша ө кіметінің отарлау саясатына қ арсы жазылғ ан, қ оныстандыру шараларын ә шкерелейтін ең бектердің бірі ретінде Т.Седельниковтың шағ ын ең бегі саналады [12]. Т.Седельников ө з зерттеуінде қ оныс аударуды ұ йымдастыруда жіберілген қ ателіктер, патша чиновниктерінің ө з еріктерімен жасағ ан жү генсіздіктерін ашып кө рсетеді. Ә сіресе ағ аштарды саяжайлар ү шін кесуді қ атты сынайды. Автор қ азақ жерлерінің қ оныстандыру ү шін тартып алынғ анын, оларды шө л, шө лейт аудандарғ а ығ ыстырғ анын, қ оныс аудару қ орлары жергілікті тұ рғ ындардың пайдаланып отырғ ан жерлері есебінен жү ргізілгендігін ашық, жан-жақ ты жазады. “Ол (жерге орналастыру жү йесі) қ ырғ ыздардың ең таң даулы жерлерін тартып алып, … ү йсіз, қ аң ғ ырап қ алғ ан кө шпенділерге ешқ андай пайда кө рсетпей, оларғ а сә тті жү ргізіліп жатқ ан іске кедергі ретінде қ арайды”, - деген автор пайымдауды осының дә лелі [12.47б]. Осылайша Т.Седельников: “қ азақ ауылының отырық шылық қ а кө шуіне патша ү кіметі жағ дай жасағ ан жоқ, керісінше шын мә нінде оғ ан кедергі жазады” деген шындық қ а жанасатын пікір айтады. Ресей империясы қ азақ халқ ының ө зіне тә уелді болуын жә не экономикасы ү шін арзан шикізат кө зі ретінде мал шаруашылғ ының ү стем тү рде дамуын қ алады. Аймақ та патриархаттық -рулық қ атынастардың орнығ ып, экономи-касының тө мен дең гейде дамуы патша ө кіметінің отарлау саясатының мү ддесіне сай келді.

А.Алекторов, Н.Васильев, Н.Зеланд, В.Герн Қ азақ станның ауыл шаруашылығ ындағ ы дағ дарыс патша ө кіметінің отарлау саясатының салдары екендігін ашып айтады. Мә селен, А.Алекторов қ азақ халқ ы шаруашылығ ының дағ дарысқ а ұ рынуының басты себебін отарлық езгімен байланыстырса, Н.Зеланд қ азақ тардың кедейленуі оларды жер пайдалануда ығ ыстыру емес, патша ө кіметінің тарапынан ауылды аяусыз тонауының салдары ретінде кө рсетеді. Н.Васильев, В.Герн де қ азақ тар ауыл шаруашылығ ының қ ұ лдырауын отарлау, қ оныстандыру саясатының тікелей ә сері деп баса кө рсетеді [13].

Мұ нан ө зге жалпы қ оныстандыру қ озғ алысы, қ оныс аударушы шаруалардың тұ рмыс-жағ дайлары, шаруашылық тары туралы жазылғ ан зерттеулер де кездеседі. Мә селен, А.А.Комаровтың ең бегінде патша ү кіметінің қ оныс аудару тө ң ірегінде жіберіп отырғ ан асыра сілтеулері шынайы суреттеледі [14]. Автор қ оныстандыру мә селесінің ө зекті тұ старын батыл сынап, ә шкерелейді.

Осындай бағ ытта жазылғ ан Н.М. Ядринцев, А.Л. Трегубовтың да зерттеулерін атауғ а болады [15]. Авторлар ө з туындыларында келімсектердің шынай ә леуметтік-экономикалық жағ дайын қ арастырады. Ең бектерде Жетісу, Семей облыстарындағ ы қ оныстанушылардың ауыр тұ рмысы кө рсетілігенімен Қ азақ станның отар аймақ ретіндегі жағ дайы ө зінің дұ рыс кө рінісін таба алмайды.

Жалпы осы кезең дегі демократиялық бағ ытта жазылғ ан зерттеулердің кө птеген кемшіліктеріне қ арамастан қ оныстандыру тарихын зерделеуде маң ызы зор екендігін айта кеткен жө н. Орыс зиялылары қ алыптастырғ ан демократиялық бағ ыттың мә ні мен сипаты патшалық Ресейдің шаруалар отарлауының шынайы “келбетін” ашып, зардаптарын кө рсетуімен анық талады. Бұ л бағ ытты ұ станушылар патша ө кіметінің отарлау саясатын ә шкерелеп, оның қ азақ халқ ына тигізген келең сіз ық палын тарихи шындық тұ рғ ысында пайымдайды.

Осылайша чиновниктік-отарлық, яғ ни шовинистік концеп-циямен қ атар қ оныс аудару мә селесін зерттеуде демократиялық бағ ыт орын алды.

Патша ү кіметінің қ азақ жерлерін қ арашекпенділерге ә перуге кірісуі, халық тың шұ райлы, сулы, нулы жерлерінен айырылуы, мұ ндай зорлық тың кү йзеліс пен дағ дарысқ а ә келгендігі ғ асыр басындағ ы ең негізгі ө зекті мә селеге айналды. Саяси, экономикалық зор мә ні бар проблема қ азақ зиялылары арасына қ озғ ау салды. Олар аталғ ан мә селе тө ң ірегінде ортақ пікірге келе алмай, екі топқ а бө лінді. Бірінші топқ а отырық шыландыруды уағ ыздағ ан Б.Қ аратаев, М.Сералин, М.Дулатов енсе, екіншісін кө шпенді ө мір салтын жақ тағ ан Ә.Бө кейханов, А.Байтұ рсынов, т.б. бастағ ан қ азақ зиялары қ ұ рды. Бірінші топтың мү шелері 1911-15 жылдары ү збей шығ ып тұ рғ ан “Айқ ап” журналының тө ң ірегіне шоғ ырланды. Шаруалар отарлауы, жер мә селесі т.б. журнал бетінде ү немі жарияланып тұ рды. Сонымен бірге патша ө кіметінің қ оныстандыру саясатының мә нін, мақ сатын, жай-жапсарын тү сіндіруде ү лкен насихат жұ мыстарын жү ргізді. Журнал беттерінде отырық шылық қ а шақ ыру жайында басылғ ан мақ алалармен қ атар оғ ан қ арсы пікір айтушылардың кө зқ арастары басылды. Отырық шылық қ а кө шу, қ ала салу идеясын ұ стану бағ ытында журнал беттерінде “Қ азақ ө кпесі”, “Тағ ы да жер жайынан”, “Жер мә селесі”, “Біздің бұ рынғ ы һ ә м қ азіргі халымыз”, “Кө шіп жү ру керек деушілердің пікірі” т.б. шағ ын мақ алалар жарық кө рді [16]. Осындай бағ ытта жазылғ ан мақ алалардың бірінің авторы – М.Дулатов. М.Дулатов жер алып, отырық шылық қ а кө шу, қ ала болу, мә дениетті елге айналуғ а шақ ыру мақ сатында былай деген: “… 15-20 жылдан бері бұ л кө шпелі мұ жық тардың келіп бітуінің ұ шы кө рінбей, бұ лай болғ анда енді аз жылда қ азақ халқ ы ең жаман жерге сорлап қ алып, ақ ырында пақ ырлық қ а жетуі ық тимал. Жер кө п-аз болса да бұ л заманның ө нер-білім заманы болғ ан шақ та ә р жерде жайылып жү ргенде оқ удан мақ ұ рым қ алармыз. Надан халық білімді халық тардың ө зінің діні, хақ ын сақ тай алмай дү ниеден ақ ыры есебін бітіруі ық тимал” [16. 25-26б]. М.Дулатов қ алыптасқ ан жағ дайдан шығ ар жол жер алып, отырық шылық қ а кө шу екендігін жасырмайды. Отырық шылық ө мір білім мен мә дениетке жол ашады деп есептейді. Осы кө зқ арасқ а қ арсы пікірді “Қ азақ ” газеті тө ң ірегіне жиналғ ан қ азақ зиялыларының бірі Ә.Бө кейханов білдіреді. Ұ лтжанды тұ лғ а: “Мал бағ ып, шаруа қ ылып келе жатқ ан жұ рт, орыс 15-ден жер берді деп егінші бола қ оймайды… Мал шаруасын тіршілік ү шін ұ стап жү рген жұ рт 15-ден жер алса, ү лкен аяқ қ а тар етік киген болады… 15-ден жер алмай тұ рып жан-жағ ың а қ ара дейтініміз, 15-ті алып, осы алақ андай жерге мал бақ пақ, бұ ғ ан мал бағ ылмайды, –деп жазады [17]. Ә.Бө кейхановтың “15-і” патша ө кіметінің “жерге орналастыру” саясатынан шығ ып отыр. Кө шпелілерді жер ү лесін беріп орналастыру, яғ ни отырық шылық қ а ө туге ынталандыратын шараларды іске асыра бастады. Мә селен, 1905 жылы Егіншілік жә не мемлекеттік мү лік министрлігі Жерге орналастыру жә не Егіншілік бас басқ армасы болып қ айта қ ұ рылды. Осығ ан орай қ азақ шаруаларының бір бө лігі жаппай отырық шылық қ а кө ше бастады. Алайда бұ л Ә.Бө кейханов кө рсеткендей салдары мен зардаптары қ айғ ылы, зорлық ә рекеттер еді. Жалпы қ арашекпенділердің қ азақ жерлеріне қ оныстануына, олардың зорлық -зомбылық ә рекеттеріне қ азақ халқ ының жерден айырылып қ алу, патша ү кіметінің саясатын ә шкерелеуге Ә.Бө кейхановтың бірқ атар ең бектері арналды [18]. Олардың қ оныстандыру тарихын жаң аша зерделеуде алар орны мен маң ызы ө те зор.

“Айқ ап” журналы тө ң ірегіндегі зиялылар Ә.Бө кейхановтың кө шпелі норма алмау пікірін қ олдамады. “Ә.Бө кейханов пенен “Қ азақ ” газетінің отырық шы нормадан кө шпелі норманың артық тығ ы турасындағ ы пікірлері… залал келтіріп тұ р. Неге десең із, кө шпелі норма болғ ан уақ ытта қ азақ жері патшалық қ а керек болғ андай болса алына береді. Кө шпелі норма қ азақ қ а жерді уақ ытша пайдалануғ а ғ ана береді… Егерде олар Бө кейханов пенен “Қ азақ ” газетінің сө здеріне еріп кө шпелі қ алыпта қ ала берсе, арты не болмақ [16.219-220бб]. Айқ аптық тар патша ү кіметінің “отырық шы жұ рт нормасына” байланысты қ ұ йтырқ ы саясатының мә ні мен астарын тү сінді. Осы норма арқ ылы патша ү кіметі ө зіне жерді кө бірек босатып алуды кө здеп отырғ анын “Айқ ап” зиялылары халық қ а ұ қ тырғ ылары келді. “Отырық шы норманы” алу қ ажеттілігі жайындағ ы зиялылардың бағ ытын отарлау саясатының негізінде қ арастырсақ, оның сол кезең ү шін дұ рыс екендігін айтар едік. Себебі Ә.Бө кейханов жә не “Қ азақ ” газеті тө ң ірегіне жиналғ ан қ азақ зиялыларының ұ сынғ ан жолы сол кезең ү шін тиімді еді. Себебі Столыпин реформасынан бері қ арай ішкі Ресейден қ оныс аударушылардың толассыз ағ ылуы жағ дайында бұ рын егіншілік мә дениеті жаппай дә стү рлі тіршілігіне айналмағ ан қ азақ бұ қ арасы ү шін ешқ андай да даярлық сыз отырық шылық қ а ө ту дегеніміз, кө п ұ замай-ақ жерден айырылып, қ айыршылық қ а ұ шырап, артынан біржола жоқ бө лумен тең еді [19]. Жалпы Ә.Бө кейханов қ азақ халқ ының отырық шы тұ рмысқ а ө туіне қ арсы болғ ан жоқ, керісінше “отырық шы нормағ а” қ арсы шығ ып, оның салдарының халық ү шін мү лде зиянды екендігін ескертті. Ресей шаруаларының қ азақ жерлеріне шұ быруын, қ азақ халқ ының шұ райлы жерлерден зорлап ығ ыстырылып, ақ ыры қ ұ мғ а, шө лейтке шегінуін кө рсетуде қ азақ зиялыларының ой-пікірлері ортақ тасып, бір жерден шығ ады. Бірі осығ ан орай “қ азақ ө зі бө тен жақ қ а переселен болып кө ше бастады” десе, екіншісі, “… халық тың ө сіп, жердің ө спеуі һ ә м тозуы, қ азақ жері патша мү лкі саналып, сол себепті миллиондап жерсіз мұ жық ты хү кіметтің қ азақ жеріне қ ондыруы, бұ л тілеусіз қ онақ тар келе бастағ аннан бері жер тарылып, атамекеннен ірге қ озғ алып, қ азақ тың шаруасының кү йзелуі”, - деп шындық ты бұ лттартпай кө рсетеді[16.94б; 17.304б.]. Сонымен қ атар қ азақ зиялылары қ оныстандыру саясатының қ айғ ылы нә тижелері тек халық ты кү йзеліс пен кедейлікке ғ ана емес, сонымен бірге жерінің тозып, табиғ и ортасының бү лінуіне ә келгендігі туралы мә селені ө з туындыларында дер кезінде кө терді. Дә л осындай жағ дайды ұ лттық -демократиялық бағ ыттағ ы қ азақ зиялыларының бірі, кө рнекті ғ алым-тарихшы М. Тынышпаев ө з ең бегінде баяндайды. Автор Жетісу облысындағ ы қ оныстанушылардың тым кө птігіне назар аударып, келімсектердің келуіне байланысты ә леуметтік-экономикалық жағ дайдың кү рт тө мендегеніне назар аударады. Жетісу жерінде “мал шаруашылығ ы қ ұ лдырап, қ ұ нарлы жерлер тартып алынғ ан соң, егістік кө лемі қ ысқ артылып, халқ ы кедейленіп, жеті жылда – 1907-14 жылғ а дейін облыстың танымастай ө згергендігін ашып кө рсетеді [20]. Шынында да келімістер қ азақ жерлерін емін –еркін жыртып, тозғ ан жерлерді тастап, жаң а жер алып, бү кіл ен даланың тозып –тоналуына, қ оршағ ан ортаның бү лінуіне жағ дай жасады.

Тағ ы бір айта кетерлік жайт, 1888-1902 жылдар арасында “Дала уалаяты” газетінің беттерінде келімсектердің қ оныстануы, отырық шылық қ а ө ту т.б. мә селелері жарияланып тұ рды [21].

Сонымен ХХ-ғ асырдың бас кезіндегі қ оныстандыру мә селесіне байланысты жарияланғ ан ең бектер-мазмұ ны мен бағ ыттары жағ ынан ә р тү рлі. Қ оныстандыру қ оғ амдық -саяси ө мірде ең ө зекті мә селеге айналғ ан. Зерттеушілердің бір тобы – А.А.Кауфман, П.П.Румянцев, С.Н.Велецкий, В.Кузнецов сияқ тылар проблеманы патша ө кіметінің мү ддесінен шығ а отырып кө рсетсе, Н.Коншин, Т.Седельников, Н.Васильев, А.Е.Алекторов, А.Л.Требугов т.б. – демократиялық бағ ытты ұ станушы авторлар қ оныстандырудың шынайы мә н-мақ сатын ашуғ а тырысқ ан. Ал ү шінші, яғ ни Ә.Бө кейханов, А.Байтұ рсынов, М.Дулатов тә різді қ азақ зиялылары мә селеге ұ лттық тұ рғ ыда қ арап, ө з туындыларында келімсектердің келуі қ азақ жері мен халқ ы ү шін ү лкен трагедияғ а айналғ андығ ын бү кпесіз жазды. Алайда олардың ашық тү рдегі ой-пікір білдірулері патша ө кіметі мен одан кейінгі большевиктік диктатура мү дделеріне мү лде қ арама-қ айшы келді.

Ресей империясының шаруалар отарлауы, патша ө кіметінің қ ұ йтырқ ы саясаты, жерінен айырылғ ан қ азақ халқ ының қ асіреті сталиндік жазық сыз жазалаудың қ ұ рбандары болғ ан қ азақ зиялылары мен орыс ғ алым-зерттеушілерінің ғ ылыми зерттеу объктісіне айналды. Кең естік дә уірдің 20-30-жылдары қ оныстан-дыру саясатына байланысты Ғ.Тоғ жанов, С.Асфендияров, С.П.Швецов, Т.Шонанұ лы, П.П.Галузо, Е.Федоров, Т.Рысқ ұ лов, С.Сә дуақ асовтың қ ұ нды ең бектерінде жазылды [22]. Олардың туындыларында отаршыл-чиновниктердің ұ лыдержавалық тұ жырымдамаларына тойтарыс беріліп, большевиктік диктатура тұ сында тұ ң ғ ыш рет қ оныстандырудың шынайы бет-бейнесі ашық кө рсетіліп, проблеманың кең кө лемде, терең ірек зерттеуіне жол ашты. Алайда бұ л ғ алым-тарихшы, қ оғ ам қ айраткерлерінің пікірі тарих қ ауымдастығ ында тү рлі қ ө зқ арас тудырды. Авторлар қ оныстандыруды “шаруалар отарлауы” деп атайды. Патша ө кіметі қ ара шаруаларды Қ азақ станғ а кө бірек шығ арып, сол арқ ылы Ресейдегі жер дағ дарысынан, аграрлық қ айшылық тардың шиеленісуінен қ ұ тылмақ шы болды, қ азақ жерлері зорлық пен тартып алынды деген пікірде де авторлардың ойлары – біртұ тас. Зерттеушілердің пікірлеріне ортақ тағ ы бір жайт-олардың қ оныстандыру саясаты-ның салдарларын негативті тү рде кө рсетуі. Мә селен, Т.Рысқ ұ лов “Қ азақ стан бойынша 1916 жылы 40 млн гектар пайдалы жер тартып алынып, кө шпенді халық ты аямай тонау ә рекеттері жалғ асып отырды” десе, Т.Шонанұ лы 30 млн десятинадан аса жердің отарланғ андығ ын дә лелдейді [22.37-41бб; 2.148б.]. Екі автордың зерттеуінде ал-шақ тық тың бар екендігі байқ алады. Дегенмен Т.Рысқ ұ ловтың кө рсеткен саны шындық қ а жақ ын келеді. Себебі соң ғ ы уақ ыттардағ ы зерттеулерде бұ л кө рсеткіш-45 млн. десятинадан астам. П.С.Швецов “қ оныстардыру саясаты қ азақ шаруашылығ ын кү йзелтіп, халық тың игілігіне қ алпына келмес соқ қ ы берді”, - деп ашып кө рсетеді [23]. Осы ойды ө рбіте отырып, ХІХ-ғ асырдың соң ы ХХ-ғ асырдың басындағ ы экономикадағ ы қ алыптасқ ан жағ дайды С.Сә дуақ асов “осы саясаттың нә тижесінде Қ азақ станның егін егуге қ олайлы жерлерінің бірі бірте-бірте қ арашекпенділердің қ олына кө шті де, қ азақ тар қ ұ м мен шө л далағ а ығ ыстырылды. Сө йтіп қ азақ даласы кө кірек ауруғ а ұ шырағ ан адамның ө кпесіндей шұ рық -тесікке айналды” деп, – жазады [24]. Қ оныстандыру саясатының нә тижесінде Т.Шонанұ лының пікірінше “қ азақ жерлері” Ванька, - встанькағ а” айналдырылып, кө шпенділер жерсіз қ аң ғ ырып, 500 ү й Қ ытайғ а ауып кеткен”[2. 181-182бб]. С.Асфендияров та қ азақ тың ең қ ұ нарлы жерлерінің жаппай тоналғ андығ ын кө рсетсе, [3.205б ] дә л осындай тұ жырымды П.Г.Галузо ең бегінен де байқ ауғ а болады [25].

Тағ ы бір айта кетерлік жайт, Т.Рысқ ұ лов ө зінің ең бектерінде “қ оныстандыру саясаты салдарынан ә сіресе 1902-03 жылдар “аралығ ында Қ ырғ ызстанда, яғ ни Қ азақ станда халық тың саны 8-9%-ке қ ысқ арғ андығ ын кө рсетеді”[22. 38б]. Осы арқ ылы тұ ң ғ ыш рет шаруа отарлауының демографиялық жағ дайына кері ық палын тигізгенін жазып, басқ а да зерттеушілерге ү лкен ой тастайды. Осындай батыл пікір айту ақ ыры Т.Рысқ ұ лов пен Т.Шонанұ лын жазық сыз жаза қ ұ рбандары етті. Қ орыта айтқ анда 20-30-жылдардағ ы жарық кө рген ең бектер деректері мен архив қ ұ жаттарының аздығ ына қ арамастан проблеманы ғ ылыми тұ рғ ыда қ алыптастыруғ а ық палын тигізеді. Сондай-ақ ө зінің бастауын 20-жылдардан алатын ә кімшілік-ә міршілдік жү йенің ә серіне қ арамастан қ оныстандыру саясатын шынайы тарихи негізде қ арастырады.

40-50-жылдары ресейлік шаруалардың Қ азақ станғ а қ оныс аударуы мен жер мә селелерін зерттеу ө зекті проблемалардың бірінен саналды. Ө йткені келімсектердің қ оныс аударуының тиімді тұ старын пролетарлық интернационализм, халық тар достығ ы, орыс, украин шаруаларының кө шіп келуінің егін шаруашылығ ын жү ргізуге жағ ымды ә сері тұ рғ ысында қ арастыру аса маң ызды болды.

50-60-жылдары қ оныстандыру мә селесіне арналғ ан бірқ атар ауыз толтырып айтарлық тай монографиялық зерттеулер мен ғ ылыми мақ алалар жарияланды. Мә нді де салмақ ты туындыларда патша ү кіметінің аграрлық саясаты қ оныстандырумен біртұ тас байланыста қ арастырылып, империяның шаруа отарлауына қ атысты ғ ылыми ой-тұ жырымдар қ алыптастырылды. Жарық кө рген зерттеулерде қ оныс аудару саясатының себептері, мақ саты, барысы, салдары талданып, қ азақ стандық тарих ғ ылымына сү белі ү лес қ осылды. Мә селен, белгілі қ азақ стандық тарихшы Ә.Б.Тұ рсынбаевтың ең бектері аталғ ан мә селеге тікелей арналды [26]. Ә.Тұ рсынбаев патша ө кіметінің қ оныстандыру саясатының сипаты реакциялық болғ андығ ын атап кө рсетеді. Дә л осындай ойды Л.М.Ә уезова да білдіреді [27]. Ә.Тұ рсынбаев қ азақ ең бекшілерінің азып-тозып қ ырылуы, жерлерінің тартып алынуы, қ оныстандыру саясатының нә тижесінде болғ андығ ын, революцияғ а дейінгі ең бектерде дұ рыс кө рініс таппағ андығ ын пайымдайды. Қ азақ жерлерін тартып алудың ө рескел жолдары олардағ ы “артық ” жерлердің болғ андығ ымен тү сіндірілгендігін дә лелдейді. Ал “жайылымдар, тіпті қ ыстауларынан айырылғ ан қ азақ тұ р-ғ ындарының кедейленген бө лігі ө з жанұ яларын асырау ү шін отырық шылық қ а ө туге мә жбү р болды” деген пікірі шындық қ а келеді [26.44-47бб]. Алайда ғ алымның “шаруалардың қ оныстандырылуы шаруашылық тың анағ ұ рлым жоғ арғ ы тү рлерінің дамуына жол ашты, даму тездеп, таптық бө лініс кү шее тү сті” т.б. тұ жырымы уақ ыт талабына сай келмейді [7.9б]. Себебі отырық шы егіншіліктің дамып, ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарының жетілуі, ә леуметтік дифференциацияның кү шеюі кө шпелі мал шаруашылығ ының дағ дарысқ а ұ шырауымен, қ азақ халқ ының тұ рмыс жағ дайларының тө мендеуімен қ атар жү рді.

Л.М.Ә уезованың “шаруалар қ оныстандырылуы объективті тү рде Қ азақ станда егіншіліктің айтарлық тай дамуына ә келді” деуінде ә кімшілдік-ә міршілдік жү йенің ық палы бар екендігі сезілед [27.41б]. Осы жерде аталғ ан авторлардың пікірлері бір жерден шығ атындығ ын байқ ау қ иын емес. Л.М.Ә уезова мұ нан ә рі “шаруалар қ оныстандырылуы орыс жә не қ азақ ең бекшілерінің ең бек барысындағ ы ө зара қ арым-қ атынастарының арқ асында қ азақ халқ ының егіншілік пен отырық шылық қ а кө шуіне, қ азақ диқ андарының шаруашылық тың алдың ғ ы қ атарлы тү рлерін мең геруге жағ дай жасады – деген біржақ ты пікір білдіреді [27.41б]. Алайда автор ө з пікіріне ө зі қ айшы келеді. Себебі зерттеуші “…жалпы Қ азақ станда егіншілікті қ оныстанушылар сырттан ә келген жоқ, оның жеделдеп дамуы ХІХ-ғ асырдың соң ғ ы отыз жылындағ ы ө ндіргіш кү штердің жалпылама дамуына байланысты, - деп жазады [27.43б]. Сө йтіп, Л.М. Ә уезова ө з тұ жырымдарын кең естік ғ ылым талаптарына сә йкестендіреді. Зерттеуші егіншіліктің Қ азақ стан шаруашылығ ында ерте кездерден орын алғ андығ ын жазғ анымен, оның дамуын келімсектердің қ оныс аударуымен байланыстырып, “ағ а” ұ лттың мү ддесінен шығ ады. Сондай-ақ автор шаруалар отарлауының салдарын “халық тар достығ ы” негізінде қ арастырып, зерттейді. Зерттеушінің тұ жырымдарынан 50-60-жылдардағ ы коммунистік идеологияның салқ ыны сезіледі.

Қ оныстандыру саясатын прогрессивтік жағ ынан ғ ана кө рсету кө рнекті тарихшы Е.Б.Бекмахановтың салиқ алы да салмақ ты монографиялық зерттеуінен орын алғ ан [28]. Алайда автор қ азақ тардың шаруашылық тың жаң а тү ріне ө туін тек орыс мә дениетінің ә серімен байланыстыру дұ рыс емес екендігін ескерте келе, егіншіліктің ХІХ-ғ асырдың екінші жартысында айтарлық тай дамуын экономиканың жалпы интенсификациясымен байланысты кө рсетеді. Ә.Тұ рсынбаев, Л.М.Ә уезова, Е.Б.Бекмаханов пікірлеріне ортақ тұ жырым шаруалардың жаппай қ оныстануы Қ азақ станда орыс жә не қ азақ кедей дихандарының экономикалық жағ ынан жақ ындасуына, бірігіп кү реске шығ уларына қ олайлы шарттардың тууы, Е.Б.Бекмахановтың сө зімен айтқ анда “тамыр болу”[27.41б; 7.67б; 28.173б] “Орыс шаруалары Қ азақ станғ а жетілдірілген ауыл шаруашылық ең бек қ ұ ралдарын, ең таң даулы тұ қ ым сорттарын малды” ә келді деген пікір жаттанды “аксиомағ а” айналды. Тіпті С.А.Нейштадтың “орыс шаруа-қ онысшыларының кө рсеткен ү лгілерінсіз, ә сіресе егіншілік техникасынсыз қ азақ тардың диханшылық қ а ө туі іс-жү зіне аспағ ан болар еді” – деген пікірі ешқ андай сын кө термейді [29]. Ә йтсе де тарихшы-ғ алымдар қ оныстандырудың прогрессивтік жағ ын кө рсетумен бірге оның кейбір кө лең келі тұ старын ашты. Мә селен, С.А.Нейштадт қ оныстандыру саясаты-ның нә тижесінде қ азақ тардың мал шаруашылығ ының деградацияғ а ұ шырағ андығ ын дә лелдейді [29.107б]. И.Ф.Макаров столыпиндік реформа жылдары қ оныстандырудың тиімсіз факторғ а айналғ андығ ын, жерінен айырылғ ан қ азақ тардың ауқ атты бай келімсектерге батырақ қ а жалданғ андарын жазады [30]. О.А.Ваганов қ оныстандыру қ орына жер алуда қ азақ жерлерінің жаппай тоналғ андығ ын, қ азақ тардың жаң а ө ң ірлерге кө шуге мә жбү р болғ андығ ын, “оброктық баптың ” (оброчная статья) жү ргізілуін қ арастырады [31]. Осы кезең дегі жарық кө рген зерттеулерге тә н тағ ы бір жайт, олардың барлығ ы дерлік қ оныстандырудың тиімді жақ тарына кө бірек кө ң іл бө ліп, шиеленісті мә селелерді айналып ө теді, ә леуметтік қ атынастарды таптық негізде қ арастырады.

60-жылдары жарық кө рген зерттеулердің ішінде Б.Сү лейменовтың іргелі монографиясына тоқ талып кету қ ажет[32]. Монографиялық зерттеуде біз қ арастырып отырғ ан мә селеге байланысты бірқ атар тү бегейлі ой-пікірлер айтылады. Автор патша ө кіметінің аграрлық жә не қ оныстандыру саясатына, салдарына, келімсектердің ә леуметтік-экономикалық қ ұ рамына, орналасуына жан-жақ ты талдау жасайды. Ең бектің қ ұ ндылығ ына нұ қ сан келтіретін тұ стары да жоқ емес. Мә селен, патша ө кіметінің қ азақ -тардың отырық шылық пен егіншілікке ө ту процесіндегі тежеу ә рекеттерін толық ашпайды. Зерттеу коммунистік идеология, маркстік-лениндік методология мен соғ ан сә йкес кең ес дә уірінде ғ ылымда берік орнық қ ан біржақ ты жаң сақ пікірлер шең берінен шығ а алмады.

60-жылдардағ ы қ азақ стандық тарих ғ ылымында тарихи ойлаудағ ы ерекшелегімен дараланатын П.Г.Галузоның ең бектері айтарлық тай орын алады [33]. 30-жылдардағ ы сталинизмнің идеологиялық диктаты мен ә кімшілік-ә міршілдік жү йенің қ ыспағ ына қ арамастан аграрлық тарихи мә селелер тө ң ірегінде зерттеулерін жалғ астырды. Ө зінің салиқ алы да салмақ ты тү бегейлі монографиялық зерттеуінде патша ө кіметін ә скери-феодалдық империализм жә не жаң а жерлерде шаруа-қ оныстанушыларды феодалдық езгінің объектісі ретінде қ арастырады. П.Г.Галузо Қ азақ станның оң тү стігіндегі келімсектер қ озғ алысын, қ оныстанушылардың экономикалық жағ дайын, ә леуметтік дифференцияциясын қ амтып, талдайды. Қ оныстандыру саясатын тек Оң тү стік Қ азақ станда ғ ана емес, Солтү стік жә не Орталық Қ азақ станда зерттеудің нә тижесінде автор “қ азақ халқ ының экономикадағ ы, ә леуметтік саладағ ы жә не мә дениеттегі алғ а жылжуы патша ө кіметінен тә уелсіз, реакциялық саясатқ а қ арамастан жү рді”, –деген тұ жырымғ а келді [33.136б]. Алайда мұ ндай пікір қ азақ стандық тарихшылар арасында дау тудырды. Олар П.Г. Галузоны ресейлік империализм жү йесінде саясат пен экономиканы бө ліп қ арайды деп сынады. Ә йтсе де П.Г. Галузоның айтайын дегені мү лде басқ а еді. Ғ алым тарихшылар позициясындағ ы келімсектердің егіншілікті дамытудағ ы ролінің кө піртіп кө рсетілгендігін тү сіндіруге талпынды. Жаң а методологиялық тұ рғ ыда келетін болсақ П.Г.Галузо тұ жырымы дұ рыс болып шығ ады.