Сыпайылық рет жекеше

1-ші жақ: атамыз, анамыз, баламыз. 2 жақ) атаң ыз, анаң ыз, балаң ыз 3 жақ) анайылық ретше

Кө пше;

1 жақ) аталарымыз, аналарымыз, балаларымыз, астарымыз, бастарымыз.

2 жақ) аталарының, аналарының, балаларының ыз

3 жақ) анайылық ретте

Зат есімннен туғ ан сө здер

Тү пкі затқ ак қ атысқ ан екінші зат болса, ол екінші затты атау ү шін тү пкі заттың есіміне һ ә р тү рлі жұ рнақ тар жалғ анады.

- шы, -ші арқ ылы ү йші, жылқ ышы

«лық» (ЛІК, ДЫҚ, ДІК, ТЫҚ ТІК) жұ рнақ зат есімге жалғ анады.

Шылық, шілік, адамшылық, егіншілік

«Шыл» жұ рнақ зат есімге жалғ анады.

«шық», «шік» қ апшық

– ша, - ше

«қ ой» (кө й, гө й) сық ақ қ ой

«нікі», «дікі» кісінікі, малдікі

«Лы» ды, ты балалы, ұ лақ ты.

«Сыз» баласыз, жансыз

«Лас» лес, дас, дес, тес, тас жолдас, кө лдес, шектес

«Еке» ағ аке, Ысеке, Ыбеке

«Шаң, шең» шапаншаң

«а», «е», аса, деме

«ЛА» (ле, да, де, те) тағ ала, тұ зда, тісте.

«Ғ ар» (қ ар, кер) аң ғ ар, ескер

«Сын, сін» адамсын, жігітсін

«Шыла, шіле» қ азақ шыла, естекшіле

«Қ», к оттық, желік,

«Гер» саудагер

«дай, дей»

«Дағ ы» «Дегі»

Сын есім.

Нә рселердің сынын кө рсететін сө здерді сын есім дейміз. Сын екі тү рлі: 1) тек сыны; 2) сыр сыны. Тек сыны нә рсенің тегін кө рсетеді, мә селен ағ аш аяқ, кү міс қ асық, алтын жү зік, қ ағ аз ақ ша, жез қ ұ ман, киіз қ алпақ, мақ та жіп, қ айыс жү ген уа м ғ айри сондайлар.

Сыр сыны нә рсенің ішкі, тысқ ы сырын, рең ін яғ ни тү рін, тү сін, тегін, тұ лғ асын, пішінін, жайын, кү йін кө рсетеді.Мысалы, биік, аласа, жуан, жің ішке, толық, нә зік, арық, семіз, тоқ, аш, шебер, шорқ ақ, ұ ста, олақ, ақ, қ ара, қ ызыл, кө к торы, аң қ ау, шадыр, сұ м т.б.

Сыр сынында ү ш шырай бар: 1) жай шырай, 2)талғ аулы шырай, 3)таң даулы шырай.ү

Жай шырай: артық -кем демей, нә рсенің сиқ ын жай кө рсетеді, мә селен, жақ сы атан, жаман қ ой, шорқ ақ кісі, қ ызыл шү берек.

Талғ аулы шырай нә рсе сиқ ының бірінен-бірі артық -кемдігін кө рсетеді; оны кө рсету ү шін жай сындағ ы ө зге «рақ», «рек» - деген талғ ау қ осымшалары тіркеледі.

«Рақ» қ осымша жуан сө зге, «рек» қ осымша жің ішке сө зге тіркеледі; мә селен, жақ сы-жақ сырақ, жаман-жаманырақ, семіз-семізірек.

Талғ ау шырайын кү шейткенде, кө птеген сө з қ осылып айтылады, мә селен сиыр тү йеден кө п* аласа; қ ой аттан кө п арзан; талдан қ арағ ай кө п биік; темірден ағ аш кө п жең іл.

Таң даулы шырай нә рсенің сиқ ы ө те артық екенін кө рсетеді. Оны кө рсету ү шін жай шырайдағ ы сө здің алдына ең, нақ, тап, тым, бек, қ ас деген сө здер қ осылып айтылады, мә селен, ең жақ сы, нақ шешен, тап зерек.

Таң даулы шырай екінші тү рлі де болады: жай шырайдағ ы сө з таң даулы шырайғ а тү суге бас дыбыстары бө лек алынып, оғ ан «п» дыбысы жалғ анып, сол бө лектенген дыбыстар сө з алдына қ ойылып айтылады, мә селен, а-нық – ап- анық, жалпақ - жап- жалпақ.

Есімдер заттың сынын да, істің сынын да кө рсетеді, мә селен, жақ сы: жақ сы кісі деп те, жақ сы еткен деп те айтылады шабан ат деп де, шабан жү реді деп те айтамыз. Бұ лар ү стеу сө здердің орнына жү ргендіктен, сын есім болмай, ү стеу болады.

Сын есімнің кейбіреуі зат есімнің орнына жү реді; мә селен, «арзан нттің сорпасы татымас» дегенің орнына «арзанның сорпасы татымас» деп те айтамыз. Зат пен сын орнына бірдей жү ретін сө здерді зат-сын есім дейміз. Жалғ ыз сынды ғ ана кө рсететін сө зді жай-сын дейміз. Зат-сынның жалғ аулары да, зат есімнің жалғ аулары да бірдей. Жай-сынның жалғ ауы жалғ анбай, соң ындағ ы зат есімге жалғ анады.