Еліктеу сөздер-мимема

Еліктеуіш сө здер- ө зіне тә н лексика-семантикалық мағ ынасы, морфологиялық тұ лғ а тұ рпаты бар ешқ андай жалғ аулар жалғ анбайтын сө йлемде пысық тауыш болатын етістіктер жасалатын сө здер. Еліктеуіш сө здерде 3 тү рлі мә селе ескерілуі тиіс: дыбыстық қ ұ рамы, буын жігі, айтылу ырғ ағ ы. Еліктеу сө здер морф қ ұ рылысына қ арай жалаң жә не кү рделі болады.

Кө мекші сө здер- ү немі жә рдемщі сө здер есебінде қ олданылуғ а қ арай деп аталады. Ол іштей кө мекші есімдер жә не кө мекші етістіктер деп бө лінеді.

Шылаулар- сө з бен сө здің немесе сө йлем араларын байланыстыру қ ұ растыру ү шін қ олданылатын ө здері тіркескен сө здерінің ұ ғ ымдарына ә р қ илы рең к ү степ оларғ а ортақ тасып тұ лғ а жағ ынан тиянақ талғ ан лексика-грамматикалық мағ ынасы бар сө здер. 3 ке бө лінеді: септеулік, демеулік, жалғ аулық. Жеке сө здер мен сө йлемдерді байланыстыру қ абілеті жағ ынан: Салаластырғ ыш- ың ғ айластық (мен, жә не, ә рі, да, де, та, те,), талғ аулық ты(ә лде, бірсе, я, яки, немее, болмаса, мейлі, қ ұ й). Сабақ тырғ ыш жалғ аулық ы – қ арсылық ты(бірақ, алайда, сө йтсе, дегенмен) себептік (себебі, ө йткені) салдарлық (сондық тан, сол себепті) шарттық (егер, егерде, плдп-жалда) айқ ындағ ыш(яғ ни, демек) ұ штастырғ ыш (ал, ендеше, олай болса)

Демеуліктер- ө здері тіркескен сө здерге ә р қ илы қ осымша рең ктер жамайтын сө здер. Сұ раулық -ма-ме-ба-бе-па-пе, ше, Кү шейткіш-ақ -ау-еу бар, жоқ, да, де, та, те Нақ тылық қ ой, ғ ой-ды-ті. Шектік қ ана, ғ ана-ақ. Болжалдық –мыс-міс-ау Болымсыздық - тұ рсын, тұ рмақ Қ омсыну демеулігі екеш шылауы.

Одағ айлар біріншіден- сө здердің мағ ыналары адамның ә р тү рлі сезіміммен байланыстышығ атын дыбыстық ишараттарды білдіреді. Екіншіден- адамның кө ң іл кү йі қ ұ былмалы болатындық тан одағ ай сө здердің кө пшілігінің мағ ыналары да қ ұ былмалы, деек кө п мағ ыналы. Ү шіншден- сө йлемнің басқ а мү шелерімен грамматикалық жағ ынан байланыспайды, ө зі жарыса айтылғ ан сө йлемнің мү шесі болмайды. Тү рлері. Негізгі жә не туынды. Туынды: мә ссағ ан, бә рекелді, ә ттегенай, жаракімалла, масқ ара, о тоба, астапыралла, япырмай, о дариғ а т.б. негізгі: ау, па, ей, ә й, е, уа, уау, уай.ә, я, пай, о, ие, аһ а, ау, беу. Кө рсету, нұ сқ ау тыю мағ ыналарын беретин одағ ай- ишарат одағ ай дейді. Одағ ай 2 тү рлі жағ дай да ғ ана сө йлем мү шесі бола алады: 1) кейбір кө мекші етістіктермен тіркесіп кү рделі мү шенің қ ұ рамына кіреді. 2) субстантивтеніп, тү рлі қ осымшалар қ абылдап сө йлемнің қ алыпты мү шесі бола алады. Мыс: Аллаң нан ойбайым тыныш.

Ү стеу – сын е, зат е, есімдік, етістік сө здерді толық тыру, кү шейту ү шін айтылатын сө здер.

Ү стеу

Нық таулық

Сынаулық

Ө лшеулік

Мезгілдік

Мекендік

Нақ тылық ү стеу – басқ а сө здердің мағ ынасын нығ ыздау ү шін айтылатын сө здерді айтады: ең жақ сы, бек нашар, нақ осы, нағ ыз арзан

Сынаулық ү стеу - істің сынын кө рсететін Сұ рағ ы: қ алай, қ алайша? М\лы жаман оқ ыды, жақ сы жазады. Т.б

Ө лшеулік ү стеу – сынның істің шамасын кө рсететін сө здер. Сұ рақ тары: қ анша? Неше есе?

Мезгілдік ү стеу – істің мезгілін кө рсететін сө здер, Сұ рағ ы: қ ашан, қ ашаннан

Мекендік ү стеу - істің мекенін кө рсетеді. Сұ рағ ы: қ айда? Қ айдан? Онда, мұ нда

Демеу

Демеу – сө здің я сө йлемдердің арасын ү йлестіруге демеу болатын сө здер Қ азақ тілінде тү бір демеу сө здер тіпті жоқ.

Сұ рау демеу: ма, ме, ба, бе,

Жай демеу: ғ ой, ақ, бә се, ә лде, тағ ы, бә лкім

Жалғ аулар:

Жалғ ау орнына жү ріп, жалғ ау сияқ ты басқ а сө здердің шылауында тұ рмаса, ө з алдына мағ ына шық пайтын сө здер. Қ азақ тілінде жалғ аулық сө здер аз. Тек қ ана мыналар: менен (бенен, мен, бен) ү шін, шейін, дейін, таман, сайын, гө рі, арқ ылы, тақ ырыпты, туралы.

Етіс

Сабақ ты етіс - еткен іске бір нә рсе сабақ таулы болса. Хат жаздым, шө п шаптым, қ армақ салдым

Салт етіс – ө ткен іске сабақ талып, байланып тұ рғ ан ешнә рсе болмаса, мен жү рмін, ммен жү рмін, сен тұ рсың, ол тұ р.

Ортақ етіс - іс жеке істелмесе, бала жарысты, жау соғ ысты, балуан кү ресті

Ө здік етіс – істеуші басқ ағ а іскерлік ісін ө зіне істесе. М\лы: мен жуындым, сен тарандың, ол мақ танды.

Ө згелік етіс - біреудің ісіне себепкер болу, атты жү ргізді, қ ойды ө ргізді, тү йені тұ рғ ызды.

Беделді етіс: - істі біреу арқ ылы істеуді. М\лы: хат жаздырды, ө лең айттырды т.б

Ырық сыз етіс: - істелу арқ ылы істеушіден басқ ада болғ ан іс. М\лы: ат жегілді, қ оян қ уылды, қ озы сойылды.

ШЫғ ыс етіс: ортақ істі істеуге себепкер болу. М\лы: балаларды кү рестірдім, елді табыстырдым.

Дү ркінді етіс – қ айта – қ айта істелетін іс. М \лы: хат жазғ ыладым, мылтық атқ ылады, қ олыннан жұ лқ ыладым

Ө сің кі етіс: - кү шейген етіс. Бала ұ йық таң қ ырады, су тасың қ ырады.