Еліктеу сөздер-мимема

Еліктеуіш сөздер- өзіне тән лексика-семантикалық мағынасы, морфологиялық тұлға тұрпаты бар ешқандай жалғаулар жалғанбайтын сөйлемде пысықтауыш болатын етістіктер жасалатын сөздер. Еліктеуіш сөздерде 3 түрлі мәселе ескерілуі тиіс: дыбыстық құрамы, буын жігі, айтылу ырғағы. Еліктеу сөздер морф құрылысына қарай жалаң және күрделі болады.

Көмекші сөздер- үнемі жәрдемщі сөздер есебінде қолданылуға қарай деп аталады. Ол іштей көмекші есімдер және көмекші етістіктер деп бөлінеді.

Шылаулар- сөз бен сөздің немесе сөйлем араларын байланыстыру құрастыру үшін қолданылатын өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңк үстеп оларға ортақтасып тұлға жағынан тиянақталған лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. 3 ке бөлінеді: септеулік, демеулік, жалғаулық. Жеке сөздер мен сөйлемдерді байланыстыру қабілеті жағынан: Салаластырғыш-ыңғайластық(мен,және,әрі, да,де,та,те,), талғаулықты(әлде,бірсе, я,яки,немее,болмаса,мейлі,құй). Сабақтырғыш жалғаулықы – қарсылықты(бірақ,алайда, сөйтсе,дегенмен) себептік (себебі,өйткені) салдарлық(сондықтан,сол себепті) шарттық(егер,егерде, плдп-жалда) айқындағыш(яғни,демек) ұштастырғыш (ал, ендеше, олай болса)

Демеуліктер-өздері тіркескен сөздерге әр қилы қосымша реңктер жамайтын сөздер. Сұраулық-ма-ме-ба-бе-па-пе, ше, Күшейткіш-ақ-ау-еу бар, жоқ, да,де,та,те Нақтылық қой,ғой-ды-ті. Шектік қана,ғана-ақ. Болжалдық–мыс-міс-ау Болымсыздық- тұрсын, тұрмақ Қомсыну демеулігіекеш шылауы.

Одағайлар біріншіден- сөздердің мағыналары адамның әр түрлі сезіміммен байланыстышығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді. Екіншіден- адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан одағай сөздердің көпшілігінің мағыналары да құбылмалы, деек көп мағыналы. Үшіншден-сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық жағынан байланыспайды, өзі жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі болмайды. Түрлері.Негізгі және туынды. Туынды: мәссаған, бәрекелді, әттегенай,жаракімалла, масқ ара, о тоба, астапыралла, япырмай,о дариға т.б. негізгі:ау,па,ей,әй,е,уа,уау,уай.ә,я,пай,о,ие,аһа,ау,беу. Көрсету, нұсқау тыю мағыналарын беретин одағай-ишарат одағай дейді. Одағай 2 түрлі жағдай да ғана сөйлем мүшесі бола алады: 1) кейбір көмекші етістіктермен тіркесіп күрделі мүшенің құрамына кіреді. 2) субстантивтеніп, түрлі қосымшалар қабылдап сөйлемнің қалыпты мүшесі бола алады. Мыс: Аллаңнан ойбайымтыныш.

Үстеу– сын е, зат е , есімдік, етістік сөздерді толықтыру, күшейту үшін айтылатын сөздер.

Үстеу

Нықтаулық

Сынаулық

Өлшеулік

Мезгілдік

Мекендік

Нақтылық үстеу – басқа сөздердің мағынасын нығыздау үшін айтылатын сөздерді айтады: ең жақсы, бек нашар,нақ осы, нағыз арзан

Сынаулық үстеу - істің сынын көрсететін Сұрағы: қалай, қалайша? М\лы жаман оқыды, жақсы жазады. Т.б

Өлшеулік үстеу – сынның істің шамасын көрсететін сөздер. Сұрақтары: қанша? Неше есе?

Мезгілдік үстеу – істің мезгілін көрсететін сөздер, Сұрағы: қашан, қашаннан

Мекендік үстеу - істің мекенін көрсетеді. Сұрағы: қайда? Қайдан? Онда, мұнда

Демеу

Демеу – сөздің я сөйлемдердің арасын үйлестіруге демеу болатын сөздер Қазақ тілінде түбір демеу сөздер тіпті жоқ.

Сұрау демеу: ма ,ме, ба, бе,

Жай демеу: ғой, ақ, бәсе, әлде, тағы, бәлкім

Жалғаулар:

Жалғау орнына жүріп, жалғау сияқты басқа сөздердің шылауында тұрмаса, өз алдына мағына шықпайтын сөздер. Қазақ тілінде жалғаулық сөздер аз. Тек қана мыналар: менен (бенен, мен, бен) үшін, шейін, дейін, таман, сайын, гөрі, арқылы, тақырыпты, туралы.

Етіс

Сабақты етіс - еткен іске бір нәрсе сабақтаулы болса. Хат жаздым, шөп шаптым, қармақ салдым

Салт етіс – өткен іске сабақталып, байланып тұрған ешнәрсе болмаса, мен жүрмін, ммен жүрмін, сен тұрсың, ол тұр.

Ортақ етіс - іс жеке істелмесе, бала жарысты, жау соғысты, балуан күресті

Өздік етіс – істеуші басқаға іскерлік ісін өзіне істесе. М\лы: мен жуындым, сен тарандың, ол мақтанды.

Өзгелік етіс - біреудің ісіне себепкер болу, атты жүргізді, қойды өргізді, түйені тұрғызды.

Беделді етіс: - істі біреу арқылы істеуді. М\лы: хат жаздырды, өлең айттырды т.б

Ырықсыз етіс: - істелу арқылы істеушіден басқада болған іс. М\лы: ат жегілді, қоян қуылды, қозы сойылды.

ШЫғыс етіс: ортақ істі істеуге себепкер болу. М\лы: балаларды күрестірдім, елді табыстырдым.

Дүркінді етіс – қайта – қайта істелетін іс. М \лы: хат жазғыладым, мылтық атқылады, қолыннан жұлқыладым

Өсіңкі етіс: - күшейген етіс. Бала ұйықтаңқырады, су тасыңқырады.