Инфляция түсінігі, пайда болу себептері

Инфляция – бұ л кү рделі де кө пфакторлы қ ұ былыс. Ол ақ ша айналым арналарының артық ақ ша белгіліремен аса толып кетуінің нә тижесінде тауар мен кө рсетілетін қ ызметтердің бағ асының ө суі. Латын тілінен аударғ анда инфляция «кө терілу, қ абыну» дегенді білдіреді. Ол қ ағ аз ақ ша айналымына негізделген экономикағ а тә н жә не ұ дайы ө ндіріс процесінің бұ зылуымен сипатталады.

Инфляция ең алдымен тауар бағ аларының ө суі жә не шетел валюталарының қ ымбаттауы ретінде кө рінеді

Алтын немесе кү міс ақ ша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десең із, ақ ша ол кезде қ ұ ндылық тың белгісі емес нақ ты қ ұ ндылық тың ө зі болғ ан; қ ажетті ақ ша кө лемі алтын – кү міс қ орымен реттелген. Қ ағ аз ақ ша айналымында жағ дай басқ аша қ алыптасады. Мұ нда қ ағ аз ақ ша байлық тың тек белгісі ғ ана. Қ ағ аз ақ ша қ азына сақ тау қ ызметін толық атқ ара алмайды. Қ ор сақ тау ү шін адамдар ақ шасына қ ұ нды заттар алуғ а ұ мтылады. Қ ор ретінде қ ағ аз ақ ша шектеулі кө лемде ғ ана сақ талады. Олардың кө бі айналымғ а шығ арылады, айналымдағ ы ақ ша кө лемі қ ажеттіліктен тыс ө седі.

Артық ақ ша сұ ранымды арттырады. Артық сұ раным, ө з кезегінде, бағ аларғ а қ атты ық пал жасап, оларды кө теріп жібереді.

Батыс елдерінде 10 %-ке дейінгі баяу инфляция қ ауіпті деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағ дайда баяу инфляция экономиканың дамуын жеделдететін фактор ретінде тү сіндіріледі. Бағ а ө скенде тұ рғ ындар тауарды кө бірек сатып алады, себебі кейін ол одан да қ ымбат тү сетінін біледі. Бұ л, ө з кезегінде ө ндірушілерді ұ сынысты арттыруғ а ынталандырады, нарық тауарғ а тез толады. Инфляция жағ дайында ә ртү рлі салаларда бағ а бір қ алыпты ө спейді. Сондық тан, инфляция экономикада қ алыптасқ ан диспропорцияларды тү зетуге жә не нарық шаруашылығ ын сауық тыруғ а мү мкіндік береді. Баяу инфляция кезінде бағ алар ең бекақ ыдан тезірек ө седі. Бұ л жағ дайда ө ндіріс шығ ындары тө мендеп, кә сіпкерлік дамиды.

Бірақ 10 %-тен асқ анда инфляция қ ауіпті. Экономика ә сіресе гиперинфляция кезінде тез кү йрейді. Гиперинфляция жағ дайында бағ алар дең гейі бірнеше процентке емес, бірнеше есеге ө седі, ақ ша тез қ ұ нсызданады, ө ндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондық тан қ аржы ресурстары айналым мерзімі қ ысқ а сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасынан қ оғ амғ а тигізетін зияны кө птеу, алып – сату (спекуляция) тү рі тез қ амтиды. /2, 287б./

Спекулятивті бизнес ұ сыныстың ө ндірістің ө суіне ық пал жасамайды, керісінше ө ндіріс тоқ ырауғ а ұ шырайды. Тоқ ырау мен инфляция қ осылғ ан соң нарық тық тың оң ды ә серлері толық жойылып, нарық механизмі енді экономикағ а теріс ә сер ететін болады. Сондық тан стагфляциядан шығ у ү шін мемлекет тарапынан инфляцияғ а қ арсы жедел жә не жү йелі іс – шаралар бағ дарламасы жасалып іске асырылуы қ ажет болады.

Инфляция – бағ алардың жалпы ө суі, табыстардың қ ұ нсыздануы. Елдегі тауар рыноктарының кө бінде тепе – тендік бұ зылса, бағ алар тоқ таусыз ө седі. Инфляция – бұ л жалпы ұ сыныс пен сұ раным ұ сынымнан артық болса, бұ л тауарғ а бағ а дең гейі ө седі. Бірақ мұ ндай жекелеген нарық сә йкесіздігі инфляцияны қ алыптастармайды. Инфляция – бұ л рыноктардың кө бінде сұ ранымның артуынан қ алыптасқ ан тепе-тең діктің бұ зылуына байланысты пайда болғ ан елдегі бағ а дең гейінің жалпы ө суі.

Ақ ша сұ ранысынан тыс тауар бағ алары ең бек ө німділігіне, нарық тың монополизациялануына, жаң а салық ставкаларына, сыртқ ы экономикалық жағ дайғ а, мемлекеттік реттеуге жә не басқ а да себептерге байланысты ө згеруі мү мкін. Яғ ни бағ аның ө суін кө птеген себептер қ алыптастырады. Бірақ бағ аның кез келген ө суі де инфляция емес. Сондық тан жоғ арыда келтірілген себептердің арасынан инфляцияны қ алыптастыратынын анық тап алу қ ажет.

Инфляцияның негізгі себептері: ақ ша тауарларды сатып алу қ абілеті, кү шті валютамен салыстырғ анда қ ұ нсызданады. Инфляцияны былай тү сіндіру, яғ ни ақ шаның алтынғ а қ атысты қ ұ нсыздануы, алтынды бұ рынғ ыша ақ ша сияқ ты жалпылама эквивалент деп қ арастыруда жатыр. Ең алдымен, бағ аның ө суі – тауарғ а сұ раныстың оның ұ сынысынан артық болуымен байланысты. Белгілі тауар нарығ ында сұ раныс пен ұ сыныстың сә йкестігінің бұ зылуы, ә лі инфляция емес. Инфляция – елдегі бағ а дең гейінің ө суі. Бағ аның кө терілуіне нақ тылы экономикалық жағ дайлар да ә сер етеді. Сонымен бағ а ө суінің инфляциялық себептеріне нені жатқ ызамыз?

Мысалы, экономиканың конъюнктуралық ауытқ уына байланысты бағ алардың ө суін инфляцияғ а жатқ ызуғ а болмайды. Ең бек ө німділігі ө скенде бағ а дең гейі тө мендейді. Бірақ егер негізгі ө ндіріс салаларында ең бекақ ы дең гейі ең бек ө німділігінен тез ө скен болса, онда ұ лттық шаруашылық та «шығ ын инфляциясы» деп аталатын жағ дай қ алыптасып, бағ алардың жалпы дең гейі ө седі. /2, 288б./

Инфляция негізінен шаруашылық та қ алыптасқ ан ә ртү рлі диспропорцияғ а байланысты болатынын ескере отырып, оның негізгі себептерін қ арастырып кө релік.

Инфляцияның пайда болу себептері:

Біріншіден, бұ л мемлекеттік шығ ындар мен табыстар арасында қ алыптасқ ан диспропорция немесе тепе – тең діктің бұ зылуы. Бұ л мемлекет бюджетінің тапшылығ ы тү рінде кө рінеді. Егер тапшылық Орталық банктің несиесі, яғ ни айналымғ а қ осымша ақ ша шығ ару арқ ылы қ аржыланғ ан болса, онда бұ л айналымдағ ы ақ ша массасын арттырады, сондық тан инфляцияны қ алыптастыруы мү мкін.

Екіншіден, егер инвистицияларды қ аржыландыру, жоғ арыда айтылғ ан ә діспен, яғ ни Орталық банктің несие беруімен жү ргізілетін болса, онда бұ л да инфляцияның себебіне айналуы мү мкін.

Ү шіншіден, осы кү нгі экономикалық теория бағ алардың жалпы ө суін ХХ ғ асырда нарық қ ұ рылымының ө суімен тү сіндіреді. Бү гінгі нарық – кө біне олигополия тү рінде қ алыптасқ ан. Осы кү нгі ірі фирмалар (тауар ө ндірушілер, ұ сынушылар) белгілі бір дең гейде нарық бағ асына ық пал жасап, ө з ө німіне бағ аны ө зі белгілей алады. Фирма – олигополия бағ аның ө суін қ олдамаса да оның дең гейін тү сірмеуге ұ мтылады, нарық та қ алыптасқ ан бағ а дең гейінің тұ рақ ты болуына мү дделі. Қ алыптасқ ан ө ндіріс тү ріне жаң а фирмалардың келуіне шек қ ою арқ ылы олигополиялық фирмалар жалпы сұ раным мен ұ сыным арасындағ ы диспропорцияны мү мкін болғ анша ұ зақ ұ стап қ алуғ а ұ мтылады.

Тө ртіншіден, ұ лттық экономикалардың «ашыла» тү суіне, олардың дү ниежү зілік шаруашылық қ атынастары жү йесіне тартылуына байланысты инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы қ ауіпі артады. «Импортталғ ан инфляциямен» кү ресу мү мкіншіліктері де шектеулі келеді. Ә рине, ұ лттық валютаның бағ асын арттырып импортты арзандатуғ а болады, бірақ бұ л жағ дайда экспорт қ ымбаттап, ұ лттық ө німнің ә лем нарығ ындағ ы ө тімділігі кемиді.

Бесіншіден, «инфляцияны тосу» деген жағ дайда байланысты инфляциялық процесс ө зін-ө зі қ олдап жалғ аса береді. Батыс елдерінде, кө птеген экономистердің пікірінше, «инфляцияны тосу» психологиясын жең у антиинфляциялық саясаттың негізгі мақ саты деп анық талады. /10, 110б./

«Инфляцияны тосу» механизмі экономикағ а қ алай ә сер етеді? Мә селе мынада: адамдар біраз уақ ыт бағ алардың ө суін кө ріп, олардың болашақ та тө мендеуінен кү дер ү зеді де, жаппай тауар сатып алуғ а кө шеді. Сонымен қ атар олар ең бекақ ы дең гейін кө теру туралы ү кіметке талап қ ояды. Ең бекақ ының ө суі тұ тынушылық сұ ранымын одан ә рі арттыра тү седі.

Инфляцияның себептері сан қ илы, бірақ ә р кезде олардың белгілі бір комбинациясы (қ ұ рамасы) қ алыптасады. Айталық, Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін Батыс Европа елдерінде тапшылық қ а байланысты ө те кү шті инфляция қ алыптасқ ан. Соң ғ ы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себебі мемлекет шығ ындарының ө суі, «бағ а - ең беқ ақ ы», «инфляциялық тосу», «инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы» жә не басқ алары болды. Бұ рынғ ы Кең ес Одағ ындағ ы инфляцияның негізгі себебі ретінде ә кімшілік жоспарлау жү йесінде қ алыптасқ ан экономикалық диспропорцияларды айтуғ а болды.