Инфляцияға қарсы саясатты жетілдіру жолдары

Инфляцияның ө рістеп, кү шеюі экономикалық жө не ә леуметтік қ арама - қ айшылық тарды асқ ындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны жою жө не ақ ша айналысын тү рақ тандыруғ а арналғ ан шаралар қ олдана бастайды. Инфляция кезінде мемлекет іс - қ имылының екі нұ сқ асы болады:

1) бейімделу саясатынжү ргізу немесе инфляцияғ а бейімделу;

Бұ л кезде табыстарды, жалақ ыны, пайыздық ө лшерлемелерді, инвестицияларды индекстеу жө нінде шаралар қ олданылады;

Компаниялар мен фирмалар қ ысқ а мерзімде жобаларды ө ткізеді, жеке тұ лғ алар табыстың қ осымша кө здерін іздестіреді жә не т.с.с.

2) инфляцияны тө мендету немесе басу жө нінде инфляцияга қ арсы шаралардың кешенін жү ргізу.

Инфляцияны жою жө ніндегі шаралардың кешені қ оғ амның іс-ә рекет етуінің ө ндірістік — экономикалық, қ ү қ ық тық, институционалдық, моралдық -адамгершілік сфераларының ә р тү рлі жақ тарына ә рекет етуді қ амтиды десекте олардың шешушісі базалық, ө ндірістік — экономикалық сфера болып табылады.

Сұ раным инфляциясын жоюғ а ақ ша жө не фискалдық саясатты пайдаланудың біршама қ атардағ ы макроэкономикалық ә дістермен жетуге болады.

Инфляцияга қ арсы саясат — инфляциямен кү реске бағ ытталғ ан экономиканы мемлекеттік реттеу жө ніндегі шаралар кешені. Мү ндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген дефляциялық саясат жә не кірістер саясаты.

Дефляциялык, саясат — мемлекеттің шығ ындарын азайту, несие ү шін пайыздық мө лшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығ ын кү шейту, ақ ша массасын шектеу жолымен ақ ша-несие жә не салық механизмі арқ ылы ақ ша сұ ранымын реттеуді қ арастырады. Бұ л саясат экономиканың ө суін тежейді.

Кірістер саясаты — бағ ағ а жә не жалақ ығ а оларды толық тай матау немесе олардың ө су шегін белгілеу жолымен параллелді бақ ылау жү ргізуді қ ажет етеді. Оны жү зеге асыру ә леуметтік қ айшылық тарды қ оздыруы мү мкін. /16, 506б./

Инфляцияғ а қ арсы саясат ақ шалай ұ сынымды шектеудің ә р тү рлі ә дістерін кіріктіреді:

1. Орталық банктің нақ ты ақ ша эмиссиясын қ ысқ арту арқ ылы айналыстағ ы ақ ша массасының ауқ ымын азайту.

2. Барлық несие ресурстарын қ ымбаттату жә не оларғ а қ ол жететіндігін азайту мақ сатында орталық тандырылғ ан кредитер ү шін қ айта қ аржыландырудың есептік мө лшерлемесін арттыру.

3. Кредит мультипликаторын қ ысу жә не коммерциялық банктердің кредит экспансиясын шектеуге жету ү шін Орталық банктің коммерциялық банктерге резервтік талаптарын арттыру.

4. Сондай мақ саттарда Орталық банктің кедитерін тікелей қ ысқ арту.

Инфляцияғ а қ арсы фискалдық саясат салық тарды кө бейту, мемлекеттің шығ ыстарын қ ысқ арту жө не осының негізінде мемлекеттік бюджеттің тапшылығ ын тө мендету арқ ылы жү ргізіледі.

Салық саясаты инфляция жағ дайында екі ө зара байланысты, бірақ қ айшылық ты міндеттерді шешуі тиіс:

бірішіден, мемлекеттік бюджеттің тендестігіне жету жә не тапшылығ ын жою ү шін оның кірістерінің дең гейін кө теру керек;

екіншіден, экономиканың бастапқ ы буындарында - ө ндіріс пен айырбас сферасында экономикалык белсенділікті жандандыру қ ажет.

Инфляцияғ а қ арсы салық саясаты жанама салық салуды қ ысқ артуда болып отыр. Жанама салық тардың инфляциялық сипаты болады, ө йткені олар бағ аны ө сіреді, сү ранымды қ ысқ артады. Жоғ ары салық тардың іс - ә рекетінің екінші аспекті ө ндіріске олардың қ ысымы болып табылады, бұ л ұ сынымды шектейді. Ү шіншіден, едә уір салық ауыртпалығ ы, ә деттегідей, салық жү йесін кү рделілендіретін кө птеген салық тардың іс-ә рекетімен байланыстырылады, мү ның ө зі салық тан жалтарынуғ а ә кеп соқ тырады.

Сондық тан инфляция кезінде тұ тынуғ а салық салуғ а акцентпен жең ілдіктеудің шарттарымен ауыртпалық тү сірмейтін қ арапайым жә не сенімді салық жү йесі тә уірірек болады. Бұ л талаптарғ а айтарлық тай дә режеде табысқ а салынатын салық пен мү лік қ ұ нына қ арай мө лшерлемелерді жіктеудің жоғ ары дә режесі бар мү лік салығ ы сай келеді.

Мемлекеттің шығ ыстарын қ ысқ арту бұ л процесті бюджет сферасына да, мемлекеттің шаруашьшық жү ргізуші субьектілеріне қ атысты материалдық ө ндіріс сферасына да таратуды қ ажет етеді. Бұ л жерде мынаны ойда ұ стағ ан жө н: соң ғ ы жағ дайда инфляцияғ а қ арсы шаралар инфляцияның екінші қ ұ рамдас бө лігіне - шығ ындар немесе ө ндірушілер инфляциясына қ атысты болып отыр, сондық тан олардың ық палы бө лек қ арастырылатын болады. Бұ л жө нінде инфляцияның екі тү рі мен қ арсы ә рекеттің кешенді ә дістері себептерінің ө зара байланысы байқ алады.

Жалпы мемлекеттік жә не жергілікті дең гейлердің бюджет шығ ыстары жайында басты бағ ыт барлық мү мкін болатын баптар бойынша оларды барынша қ ысқ арту болып табылады. Ә лбетте, зейнеткерлерді, оқ ушыларды, тіркелген кірістері бар қ ызметкерлерді қ орғ ау жө ніндегі ө міршендік маң ызды ә леуметтік қ ажеттіліктер қ амтамассыз етілуі тиіс.

Бюджет шығ ыстарын шектеуге мыналар арқ ылы жетуге болады:

а) тура ә дістермен — шектеумен(рестрикциялармен), яғ ни заң намалық актілер немесе ө кілетті мемлекеттік органдардың ө кімі негізінде қ ол жеткен дең геймен салыстырғ анда оларды мә жбү рлеу арқ ылы;

ө) секвестірлеуә дісімен — барлық шығ ыстарды ә ртү рлі факторлармен анық талатын тө мендетудің берілген жалпы мө лшеріне сә йкес ү йлесімді тө мендетумен;

б) қ олда бар кірістердің дең гейін бақ ылаумен;

в) мемлекеттік бюджет тапшьшылығ ының дең гейін шектеумен.

Кез келген жағ дайда шығ ыстарды қ ысқ арту дамудың кө птеген ү лттық бағ дарламаларының іс-қ имылын, тез қ айтарым бермейтін ә ртү рлі лайық ты жобалардан, шаралардан бас тартуды жә не т.с.с. шалады.

Мыналардың нә тижесінде инфляцияның екінші типін—шығ ындардың (ө ндірушілер инфляциясының) ө суінен туатын инфляцияны жою проблемаларын шешу неғ ү рлым қ иынырақ болып келеді:

1) жалақ ыны кө бейту;

2) ү йымдық сипаттағ ы себептер бойынша шаруашылық механизмінің бұ зылуына байланысты ең бек ө німінің тө мендеуі;

3) шикізат жө не энергетикалық ресурстар иелерінің инфляциялық тосулары, осығ ан қ арай олар ө ндірістің бастапқ ы ө німдеріне бағ аны кө тереді.

Ө ндіріс шығ ындарымен байланысты болатын инфляцияны жою ө зара байланысты проблемалардың бірнеше кү рделі блоктарын шешуді қ ажет етеді. /16, 508б./

Инфляцияны тө мендету проблемаларының бірінші блогы экономикалық тұ рақ тандырудың бү кіл жү йесінің орталық буыны ретіндегі ө ндірістің қ ұ лдырауын жоюда болып отыр. Ө з кезегінде ол мына ө зара тә уелді проблемаларғ а ұ шырайды.

Біріншіден, ең бек ө німділігінің уә ждемелік ынталандырмаларын, оның тиімді нә тижелеріне ынталылық ты кү шейту меселелерін шешу, басымдық ретіндегі ө ндірістік ең бек қ ызметін қ алпына келтіру. Бұ ғ ан қ ажырлы ең бек пен оның нә тижелерінің арасында тікелей байланыс болатын жекеше ө ндірістік секторды дамыту негізінде қ ол жетеді.

Сауда - делдалдық сферағ а қ арағ анда ө ндірістік сфераның басымдығ ын қ амтамасыз ету қ ажет. Ө ндірістік сфераның дамуын кө термелеуге салық тардың жең ілдік жү йесімен, несиені кедергісіз алумен жә не несиелер бойынша тө мендетілген пайыздық мө лшерлемелермен, ұ дайы ө ндіріс, ең бекке ақ ы тө леу қ орларына даму ү шін қ олайлы экономикалық нормативтерді, аударымдарды белгілеумен жә не т.с.с. жетуге болады, қ ажетті жағ дайда ө ндірістік сектор қ ызметінің басым тү рлерін қ аржыландыру жолымен тікелей қ олдау жү зеге асырылды.

Инфляцияны жең іп шығ у жө ніндегі шаралар жү йесіндегі қ ажетті элемент нарық тық бә секе механизмі мен меншіктің барлық нысандарының шаруашылық жү ргізуші субъектілерінің экономикалық жауапкершілігі механизмін жасау болып табылады; аталғ ан механизмдердің іс-қ имылы мына сызбағ а саяды: шығ ындардың тө мендеуі — бағ алардың тө мендеуі — ө ндірістің ө суі есебінен таза табыс кө лемінің сақ талуы - ұ сынымның кө беюі— сү ранымның қ анағ аттандырылуы.

Бә секе механизмін жасау монополияғ а қ арсы шараларды жү ргізумен, меншіктің тү рлі нысандарын дамытумен, шаруашылық - қ аржы қ ызметіндегі олардың тең дігін заң намалық тү рде қ амтамасыз етумен байланысты болады.

Инфляцияғ а ық пал етудің ең тү бегейлі қ ұ ралы экономиканы мемлекеттік реттеу шең берінде бағ амен жалақ ығ а бақ ылау қ ою болып табылады. Бағ а мен жалақ ыны реттеудің ауқ ымдарын тандау қ ысқ а мерзімді саясат бағ дарламаларында айқ ындалады жә не кең інен инфляция дең гейіне, ө ндіріс қ арқ ынына, халық ты ә леуметтік қ орғ аудың қ ажеттіліктеріне қ арай тү рленіп оырады. Базалық технологиялық шекте - шикізат, отын, басқ а бастапқ ы ө німдерді ө ндіруде бағ аны реттеуді жү ргізудің маң ызы зор.Тап олардың қ ұ ны келесі технологиялық шектердің ө німі бағ асының бү кіл пирамидасының негізіне қ ойылады.

Жалақ ыны реттеу бастапқ ы (қ ол жеткен) дең гейден ең бек ө німділігінің нақ ты артуына қ атаң байланыста жү зеге асырылады, ө йткені номиналды жалақ ы мө лшерлемелерінің ең бек ө німділігі ө суінің қ арқ ынына тең ө сімі ө зінің сипаты бойынша инфляциялық емес болып табылады.

Сыртқ ы экономикалық қ ызметті қ амтып кө рсететін тө лем балансы тарапынан инфляцияны тө мендету шаралары оның қ ұ рлымын жақ сартуда болады. Бірінші кезекте бұ л тауарлар мен қ ызметтердің, яғ ни экспорттық - импорттық операциялардың қ озғ алысымен байланысты болатын ағ ымдағ ы операциялар бойынша тендікке жетуге қ атысты болады.

Тө лем балансының ағ ымдағ ы тапшылығ ын қ ысқ артуғ а жалпы импортталатын тауарлар мен қ ызметтерге ішкі сү ранымды отандық тауарлар мен қ ызметтерге ауыстыру есебінен, сондай-ақ сыртқ ы сұ ранымғ а қ арағ анда экспорттық ө ндірістің икемділігін арттыру есебінен жету керек. Бұ ғ ан реалистік дең гейде валюта бағ амын белгілеу саясатын жү ргізу, инфляция-лық серпіліс кезең інде сауда жә не валюталық шектеулердің ұ тымды ұ штасуы жә не инфляция қ арқ ыны тө мендеген кезде сыртқ ы экономикалық қ атынастарды ырық тандыру арқ ылы жетеді.

Инфляцияны басқ аруды жақ сарту жә не инфляцияғ а қ арсы саясат шараларының бірі ретінде қ азіргі кезде инфляциялық таргеттеугеү лкен маң ыз беріледі.

Ұ лттық Банктің негізгі міндеті ретінде бағ алардың тү рақ тылығ ын қ амтамасыз ету ақ ша-кредит саясатындағ ы мү лдем жаң а айқ ындама Ұ лттық Банк жариялағ ан Еуроодақ стандарттарына жә не инфляциялық таргеттеуге кө шумен ү йлеседі. Инфляциялық таргеттеу қ ағ идатарына дайындық жә не оғ ан кө шу ақ ша базасы бойынша мақ сатты кө рсеткіштерден біртіндеп бас тарта отырып, инфляция бойынша мақ сатты кө рсеткіштерге кешуді болжайды. Соң ғ ы жылдары формалды мақ сатты инфляциялық кө рсеткіштерді белгілеуге негізделген ақ ша-кредит саясаты ө неркә сібі дамығ ан елдерде ғ ана емес, рыноктық экономикасы қ алыптасып келе жатқ ан елдерде де кең інен қ олданылуда. Инфляцияның мақ сатты кө рсеткіштер жү йесі жү ргізілетін ақ ша-кредит саясатына деген сенімді артырады. Инфляция бойынша мақ сатты кө рсеткіштерді қ олданатын ө тпелі экономикасы бар елдер қ атарының ө суі осы жү йенің артық шылық тары бар екендігінің жанама белгісі болады.

Австралия, Канада, Финляндия, Жаң а Зеландия, Испания, Швеция, Ұ лыбритания инфляцияның мақ сатты таргеттеуіне кө шті. Сонымен қ атар, рыноктық экономикасы қ алыптасып келе жатқ ан кө птеген елдер де: Бразилия, Чили, Чехия, Израиль, Польша, Оң тү стік Африка Республикасы инфляцияны таргеттеуге кө шеді. Инфляцияны мақ сатты таргеттеудің тү рлі тү рлендірулері болады. /16, 511б./

Ұ лттық Банк рыноктық мө лшерлемелерді репо мө лшерлемесімен айқ ындалатын кейбір дә лізде ү стап тұ ру арқ ылы инфляцияны басқ аруды кө здейді. Сонымен бірге инфляциялық таргеттеу тетігінің мынадай тү рі болады. Ұ лттық Банк репо мө лшерлемесі мен оның ө згерістері дә лізінің енін ө згерте отырып банктік резервтер мен банкаралық пайыздық мө лшер-лемелер арасындағ ы белгілі бір балансқ а қ ол жеткізеді. Банкаралық мө лшерлемелер ө з кезегінде, кредиттер мен депозиттер бойынша банктік мө лшерлемелерге ық пал етеді, сонымен қ атар банктік ө тімділікті, яғ ни инфляцияны да айқ ындайды. Инфляциялық таргетгеу кезіндегі негізгі қ ұ ралдар ашық рынок операциялары болады. Ашық рынок операцияларына ішкі рыноктан мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды, оның ішінде кері сатып алу міндеттемесімен (репо операцияларымен) сатып алу жә не сату кіреді. Репо операцияларының кө лемі мен мө лшерлемелері оперативтік кө рсеткіштер болып табылады. Мемлекеттік бюджет орнық ты болғ анда, макроэкономикалық тұ рақ тылық жә не қ аржы жү йесінің тұ рақ тылығ ы, орталық банктің тә уелсіздігі, ақ параттың ашық тығ ы жағ дайларында инфляциялық таргеттеу табысты енгізілуі мү мкін. Қ азіргі кезде Қ азақ станда осы алғ ышарттардың бә рі бар.

Қ азіргі уақ ытта инфляциялық таргеттеуді ең гізуге дайындық шең берінде мынадай шаралар қ абылданды. Ұ лттық Банк 2000 жылдан бастап ақ ша-кредит саясатын жоспарлаудың ү ш жылдық дең гейін белгіледі. 2004 жылдан бастап инфляция бойынша мақ сатты керсеткіштер — " базалық инфляция" индексі қ олданыла отырып белгіленеді. Бұ л индекс монетарлық емес факторлар бағ аларының дең гейіне дағ дарыстық ыкдалын жояды жә не инфляциялық процестердің негізгі ү рдістерін кө рсетеді. 2004 жылдың қ аң тарынан бастап Ұ лттық Банктің мақ саты ретінде бағ аларды тұ рақ тандыру жә не мемлекеттік бюджеттің тапшылығ ын қ аржыландыруғ а тиым салу міндеті заң мен бекітілді, бұ л инфляциялық таргеттеу енгізудің қ ажетті шарттарының бірі болып табылады. Еліміздің орталық банкі ретінде Ұ лттық Банктің тә уелсіздігін кү шейтетін нормативтік-қ ұ қ ық тық актілер ә зірленіп жатыр. Тұ рақ ты негізде қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесін белгілеу мү мкіндігі қ арастырылуда. 2002 жылдың қ азан айынан бастап Халық аралық валюта қ оры Ұ лттық Банкке инфляциялық таргеттеу тетігін ә зірлеу мә селелеріне қ атысты ақ параттық жә не консультациялық кө мек кө рсетіп келеді. /16, 512б./

Инфляциялық таргеттеуге кө шуге қ ажетті база жасау ү шін Ұ лттық Банктің алдында бірқ атар мынадай ірі проблемаларды шешу міндеті тү р:

- ашық рынок операцияларын кең ауқ ымды кө лемде жү ргізуге кө шу ү шін жағ дайлар жасау;

- ө зінің бағ алы қ ағ аздар портфелін ұ лғ айту;

- бағ алы қ ағ аздардың қ айталама рыногын дамыту;

- трансмиссиялық тетіктің ү лгісін, яғ ни репо мө лшерлемесі ө згерісінің инфляция дең гейіне ық палын бағ алауғ а мү мкіндік жасайтын ү лгіні ә зірлеу;

- инфляциялық таргеттеуді пайдалана отырып, шешім қ абылдау қ ағ идаттарын іске асыру рә сімін ө зірлеу жә не т.б.

Жоғ арыда жазылғ ан мә селелерді қ ортындылай келе қ азіргі таң да біздің экономикамызда жү ргізіліп жатқ ан ақ ша-кредит саясатындағ ы ең тиімді жолы – инфляциялық таргеттеуді қ олдану. Ә лемдік тә жірибе кө рсеткедей бұ л ең дұ рыс та, тиімді бағ ыт болып табылады.