Азақстандағы инфляцияның пайда болуы және оның ерекшеліктері

Осы кү ндері Қ азақ станда қ алыптасып отырғ ан инфляцияның ерекшеліктерін жә не негізгі себептерін бұ рынғ ы Кең ес Одағ ының тарихи – экономикалық даму процесінде қ алыптасқ ан ө ндіріс, қ аржы жә не бағ а жү йелерінің қ ұ рылымдылық диспропорцияларынан іздестірген дұ рыс болады.

Қ оғ амдық ө ндіріс қ ұ рылымы қ аржы бағ а жү йелерін анық тайды. Ө ндірісте диспропорциялар қ алыптасса, қ аржы мен бағ а жү йелерінде де сә йкессіздіктер пайда болады.

Қ ең ес экономикасының 70 – ші жылдың даму кезең дерінде қ оғ амдық ө ндірістегі диспропорциялар ә р бесжылдық сайын тоқ таусыз ұ лғ айып терең деп отырғ ан. Кең ес экономикасында тарихи тү рде қ алыптасқ ан диспропорцияларды бірнеше топқ а бө ліп анық тауғ а болады:

1) ө неркә сіп ө ндірісі мен ауыл шаруашылығ ы арасындағ ы алшақ тық;

2) ауыр ө неркә сіп пен жең іл ө неркә сіп арасындағ ы сә йкессіздік;

3) шикізат ө ндірісі мен дайын (тү пкі) ө німдер ө ндірісінің арасындағ ы диспропорция;

4) ә скери ө ндіріс пен азаматтық ө ндіріс арасындағ ы сә йкессіздік;

5) материалдық ө ндіріс пен материалдық емес ө ндіріс арасындағ ы диспропорция т.б.

Бұ л диспропорциялар Кең ес экономикасының ө зінде бағ алардың инфляциялық ө суін тұ рақ ты тү рде қ алыптастырып келді. Кең ес шаруашылық жү йесінде ә рбір 10 -15 жылда бір рет жү ргізіліп келген бағ аларды реформалау шаралары осы инфляцияның нә тижесін заң дастыру ғ ана болғ ан.

Қ азақ станда қ алыптасқ ан ө ндірісаралық, оның ішінде шикізат ө ндірісі мен тү пкі ө німдер ө ндірісі арасындағ ы диспропорция, тіпті бұ рынғ ы Одақ тас Республикаларғ а қ арағ анда, бірнеше есе жоғ ары. Қ азақ станның экономикасы негізінен Кең ес Одағ ының, тіпті бү кіл социалистік елдер қ ауымдастығ ының шикізат пен энергия ө ндіруші базасы ретінде дамып қ алыптасқ ан. Қ азақ станда ө ндірілетін шикізат ө німдерінің 90-95 % шетелдерге жіберіліп отырғ ан, ал ө зіне қ ажетті ө ндіріс қ ұ ралдарының 90 %, тұ тыну тауарларының 60% сырттан тасымалданатын. Кең естік жү йе ыдырап кү йреген кезде Қ азақ станда тауар тапшылығ ы қ алыптасқ аны белгілі. 1991-1993 жылдары Ресейден тауарлар алу ү шін алынғ ан несие кө лемі бір жарым млрд. доллардан артып кеткен болатын. 1993-1998 жылдары Қ азақ стандығ ы бағ алардың ө суі мен ақ шаның қ ұ нсыздануы 2000% - тен 20% - ке тө мендеді. Бұ л кездері Қ азақ станда гиперинфляция қ алыптасты, тек ө зіміздің ұ лттық валютаны (тенгені) енгізгеннен кейін ғ ана, Қ азақ стан инфляцияғ а қ арсы саясат жү ргізіп, оның дең гейін 3 жылдың ішінде 100 есе тө мендетті. Бұ л ө тпелі кездегі Қ азақ станның макроэкономикалық дең гейдегі айтарлық тай жетістігі болды. Бірақ Қ азақ стан ү шін бұ л жең іс тегіннен тегін келген жоқ, оның нә тижесінде ұ лттық ө ндіріс кү рт қ ұ лдырап кетті. Мысалы, жең іл ө неркә сіп пен машина жасау кө лемі 90 % - ке, ауыл шаруашылық пен азық – тү лік шаруашылық пен азық – тү лік ө ндірісі – 50 -60% -қ ысқ арды.

Сонымен тү йіндей келе, Қ азақ стан Республикасындағ ы инфляцияның дамуы – мемлекеттік бюджет тапшылығ ына байланысты болғ ан болатын. Бюджет тапшылығ ы Қ азақ станның егемендінгі жағ дайында да сақ талынып тұ рды: ол 1991 ж. бюджеттің шығ ыс бө лігінде 20, 4 %, 1992 – 8, 6 %, 1993 – 11, 9 %, 1994 – 10, 2 %, 1995 – 17, 4%, 1996 – 15, 4 %, 1997 – 17, 7 %, 1998 – 18 %, 1999 – 14, 3 %, 2000 – 9, 8 %, 2001 – 6, 4 %, 2002 – 5, 2 % қ ұ рады. 2008 жылы республикалық бюджеттің тапшылығ ы 1, 453 млрд. тең гені (ЖІӨ -ге 0, 11 %) қ ұ рады. Бюджет тапшылығ ы инфляцияның қ айталама факторы болып табылады, ө йткені ол шығ ындардың инфляциясынан жә не осығ ан байланысты мемелкет кірістерінің қ ұ нсыздануынан туады. /8, 45б./