Инфляция салдарынан туындайтын проблемаларды талдау

Сонымен біз инфляцияны екі типке бө лдік – сұ раныстың артуынан жә не шығ ындардың ө суінен болатын. Кү нделікті ө мірде бұ л екі типті ажырату ө те қ иын. Мысалы, денсаулық сақ тау шығ ындары тез арада ө сті, артынан жиынтық шығ ыны кө бейді, бұ л сұ раныс инфляциясын тудырады. Егер тауарларғ а, ресурстарғ а сұ раныс ө ссе, онда кейбір фирмаларда материалдарғ а, ресурстарғ а, жанармайғ а шығ ын ө сіп жатқ андығ ы байқ алады. Сол кезде ө ндіріп жатқ ан тауарлардың бағ асын кө теруге мә жбү р болады. Ө ндірістік шығ ындар ө суі салдарынан сұ раныс инфляциясы пайда болады. Бірақ кө птеген фирмалар оны инфляция шығ ыны деп ойлайды. Бұ л екі типтің қ айсысы екенін ажырату қ иын. Сұ раныс инфляциясы жиынтық шығ ындар болғ анда байқ алады. Ал инфляция шығ ыны автоматты тү рде ө з-ө зінен жоқ болады. Ұ сыныс азайғ ан кезде нақ ты ішкі ө нім кө лемі жә не айналым қ ысқ арады. Бұ л шығ ындардың ө суіне кедергі болады.

Инфляцияның ү йлестірімді ә сері.Аленді инфляцияның зардабын зерттейік. Біріншіден, инфляция табысты қ алай жіктейтінін жә не ЖІӨ -ге қ алай ә сер ететінін кө релік.

Бағ а дең гейі жә не ЖІӨ арасында белгілі бір қ арым-қ атынас бар. Нақ ты кө лем жә не ө ндірістік бағ алардың дең гейі бір қ алыпта кө теріледі немесе қ ысқ артылады. Бірақ соң ғ ы 20 жыл ішінде кө птеген оқ иғ алар болды. Мысалы, нақ ты ө ндірістік кө лем қ ысқ артылып, ал бағ алар ө сіп жатады. Нақ ты ө ндірістік кө лем белгілі бір дең гейде тұ р, барлығ ы жұ мыс істеп жатыр. Нақ ты ө ндірістік кө лемнің жә не табыстың ө скенін елестетелік. Бұ л жерде инфляцияның ә сер етуін жә не табыс жіктелуін кө ре аламыз. Егер ұ лттық табыс ө згермеген болса, онда инфляция қ алай ә сер етеді?

Атаулы жә не нақ ты табыс.Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін біз атаулы табыс жә не нақ ты табыстың айырмашылығ ын білуіміз керек. Атаулы табыс – бұ л айлық немесе пайыз тү рінде алынғ ан ақ шаның саны. Нақ ты табыс – бұ л тауарлар саны немесе қ ызмет, яғ ни біз осы табыс арқ ылы атаулы табысты сатып аламыз.

Егер атаулы табысың ыз бағ аның ө су дең гейіне қ арағ анда тезірек ө ссе, онда нақ ты табыс ө седі. Жә не, керісінше, егер бағ а ө су дең гейі атаулы табыс дең гейіне қ арағ анда тезірек ө ссе, онда нақ ты табыс азаяды. Біз нақ ты табыс қ алай ө згеретінен мына формуламен шығ ара аламыз:

Нақ ты табыстың Атаулы табыстың бағ а дең гейінің

-

пайыздық ө згеруі = пайыздық ө суі пайыздық ө згеруі

Егер атаулы табыс 10% ө ссе, ал бағ а дең гейі 5% ө ссе, онда нақ ты табыс 5% ө седі жә не керісінше, 5%-дай атаулы табыс болса, инфляция 10%, сонда нақ ты табыс 5% болады. /17, 67б./

Тұ рақ ты атаулы табыс алушылар. Атаулы жә не нақ ты табыс арасындағ ы айырмашылық бізге белгілі. Тұ рақ ты атаулы табыс алғ ан адамдарғ а инфляция жазалаудың бір тү рі. Инфляция тұ рақ ты табыс алушылар арқ ылы, басқ а адамдар тобына табысты жіктейді.

Классикалық мысалғ а зейнеткерлерді алуғ а болады, оларғ а тұ рақ ты зейнетақ ы атаулы табыс ә келеді. 1980 жылы зейнеткерлікке шық қ ан адамның тауарларды мол сатып алуғ а мү мкіншілігі бар еді, ал 1995 жылы сатып алу қ абілеті жартысына дейін тө мендеп кетті, бұ ғ ан жалдау тө лемақ ысын жатқ ызуғ а болады.

Мү лік иелері. Инфляция мү лікті сақ таушыларғ а да ү лкен зардап ә келеді. Бағ а ө суінен нақ ты тауардың бағ асы тө мендейді. Мысалы, бір кісі 1980 жылдан бастап 1995 жылғ а дейін 1000 доллар тығ ып қ ойды делік, сонда нақ ты бағ а қ ұ ны жартысына дейін тө мендейді. Бірақ, сақ тау формаларының бә рі пайыздық табыс ә келеді. Егер инфляция пайыздық мө лшерлемеден жоғ ары болса, онда сақ тап қ ойғ ан тауардың қ ұ ны тө мендейді. Мысалы, А. отбасы 1000 доллар 6%-бен банкке салды дейік. Инфляция 13%-ғ а ө сті. Жылдың соң ында 1000 доллар қ ұ ны 938 доллар болады. Сонда ақ ша салушы 1060 алады.(1000долл.+60долл. пайзбен). /17, 69б./

Қ арыз алушы жә не несие беруші (дебитор жә не кредитор). Қ арыз алушы жә не несие беруші арасында инфляция табыстарды ү йлестіреді. Болжалды инфляция қ арыз алушыларғ а несие берушілер арқ ылы пайда ә келеді. Мысалы, сіз банктен 1000 доллар алдың ыз, оны екі жылдан кейін қ айтару керек; егер осы екі жылдың ішінде жалпы бағ а дең гейі ө ссе, онда 1000 доллардың орнына 500 доллардай бересіз; сонымен инфляция кезінде бағ аның қ ұ ны тө мендейді. /17, 71б./

2004 жылдан бастап Ұ лттық Банктің негізгі мақ саты ретінде бағ алардың тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету ақ ша – кредит саясатындағ ы мү лдем жаң а айқ ындама болып табылады.

Негізгі мақ сатты орындау ү шін Ұ лттық Банкке мынадай міндеттер жү ктелген:

- мемлекеттің ақ ша – кредит саясатын ә зірлеу жә не жү ргізу;

- тө лем жү йелерінің жұ мыс істеуін қ амтамасыз ету;

- валюталық реттеуді жә не валюталық бақ ылауды жү зеге асыру;

- қ аржы жү йесінің тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етуге ық пал ету.

Ұ лттық Банктің негізгі мақ саты мен міндеттерін осылайша тү йіндеу инфляция бойынша мақ сатты кө рсеткіштер ү шін Ұ лттық Банк жариялағ ан Еуроодақ стандартына жә не инфляциялық таргеттеу принциптеріне кө шуді едә уір нақ ты кө рсетеді.

Инфляциялық таргеттеу принциптерін пайдаланатын кө птеген елдер инфляция жө нінде қ ойылғ ан мақ саттарғ а қ ол жеткізу жауапкершілігін кү шейту жағ дайларында инфляция бойынша бағ дарлар ретіндегі тұ тыну бағ аларының индексіне сү йенбейтін болады.Оның орнына инфляциялық ү рдістердің негізгі бағ ыттарын кө рсететін бағ а индекстерін қ арастырады жә не монетарлық емес тұ рғ ыдағ ы («базалық инфляция» индекстері) тү рлі дә режедегі кү йзелістердің ық палын жояды.

Ұ лттық Банк 2004 жылдан бастап «базалық инфляция» индексіне қ арай бағ дарлар белгілейтін болады.

2004 жылы ақ ша – кредит саясатының негізгі мақ саты орташа жылдық «базалық инфляцияны» 4-6% шегінде ұ стап тұ ру ретінде қ алыптастырылғ ан. Мұ ндай бағ дарлар базалық инфляцияны есептеу ә дістемесі бекітілгеннен кейін жә не ол нақ ты бойынша нақ ты есептеу жү ргізілгеннен кейін тағ ы да тү зетілетін болады.

Инфляция жағ дайында Ү кімет «қ ымбат – ақ ша саясатын ұ стануғ а мә жбү р болды, Ұ лттық банк несие беру «процентін жә не міндетті резерв нормасын ө те жоғ ары дең гейде ұ стап отырды. Осылай жү ргізілген монетарлық (ақ ша – қ аржы) саясаттың нә тижесінде инфляция ауыздық талды, сонымен бірге ішкі ө ндіріс пен нарық екі – ү ш есе кысқ арды, ұ лттық ө ндіріс орындары тоқ тап қ алды, жұ мыссыздық кү рт ө сті. Негізінен сыртқ а ө нім шығ аратын шикізат ө ндіру салалары жұ мысын тоқ татқ ан жоқ, керісінше экспорт кө лемін айтарлық тай ө сірді. Нарық қ а кө шу жылдары Қ азақ станда бұ рынннан қ алыптасқ ан ө ндірісаралық диспропорциялар қ ысқ арғ анның орнына арта тү сті. /17, 75б./

Жалпы алғ анда, инфляцияғ а қ арсы саясаттың ұ зақ мерзімдік стратегиялық жә не кү нделікті жү ргізіліп отыратын ағ ымдық, тоқ таусыз тактикалық тү рі болды. Монетарлық саясат негізінен кү нделікті жү ргізіліп отыратын, айналымдағ ы ақ ша кө лемін қ адағ алап реттейтін тактикалық саясат тү ріне жатады. Ә рине, белгілі бір жағ дайларда, мысалы, гиперинфляция кезінде, бұ л ә діс негізгі реттеу ә дісіне айналуы заң ды да. Бірақ, жалпы алғ анда, дамығ ан Батыс елдерінің тә жірибесі кө рсеткендей, кү нделікті тактикалық, ұ зақ мерзімдік стратегиялық даму саясатының шең берінде жү ргізіліп отырады екен. Қ азақ станда 2001-2003 жж. арналғ ан Ұ лттық ө ндірісті дамыту бағ дарламасы жасалғ ан. Қ азақ стан Ү кіметі 2001 – 2005 жж. арналғ ан қ ысқ а мерзімдік Ұ лттық ө ндіріс салаларын қ олдау бағ дарламасын бекіткен болатын. Сонымен қ атар, қ азіргі уақ ытта Қ азақ станнның барлық ә кімшілік – экономикалық аймақ тарының (облыстарының) Экономикалық - ә леуметтік бағ дарламалары жасалып, іске асырылуда. Осы бағ дарламаның барлығ ын стратегиялық саясаттың қ ұ ралы ретінде қ арастыруғ а болады. Қ азақ станда да монетарлық қ аржы саясаты ұ зақ жә не орта мерзімдік реалды экономиканы қ олдау жә не дамыту бағ дарламаларының шең берінде жү ргізілетін болады.

Қ ұ нсызданудың (инфляцияның) жағ ымсыз ә леуметтік жә не экономикалық салдары кө птеген елдер ү кіметтерін белгілі экономикалық саясат жү ргізуге мә жбү р етеді. Бұ л жерде экономистер ең алдымен мына сұ рақ тың жауабын табуғ а ұ мтылады: кү рделі де тегеурінді іс – шаралар арқ ылы инфлияцияны жою керек пе, ә лде инфляция жағ дайына икемделген дұ рыс па?

Инфляцияғ а қ арсы саясатты сипаттағ анда, екі ә дістемені бө ліп айтуғ а болады. Бірінші ә дістеме шең берінде белсенді бюджет саясаты жү ргізіледі – сұ ранымғ а ық пал жасау мақ сатында мемлекеттік шығ ындар мен салық тар реттеледі. Инфляция жағ дайында мемлекет шығ ындарын қ ысқ артып, салық тарды кө тереді. Осының нә тижесінде сұ раным қ ысқ арады, инфляция қ арқ ыны тө мендейді. Бірақ сонымен бірге ө ндіріс ө суі де тырып, жұ мыссыздық ты арттырып жіберуі мү мкін. Ол қ оғ ам ү шін инфляцияны тежеудің қ ұ ны болады. Қ ұ лдырау жағ дайында бюджет саясаты сұ ранымды кең ейтуге бағ ытталады. Егер сұ раным жеткіліксіз болса, онда мемлекеттің инвестиция бағ дарламасы іске қ осылады жә не шығ ындар артады, салық тар тө мендетіледі. Ең алдымен табысы тө мен нарық субъектілеріне салынатын салық қ ысқ артылады. Бұ л бірден нә тиже береді: сұ раным тез ө седі, ол ө ндіріске ық пал жасайды, жалпы экономикалық ө су басталады. бірақ 60 – 70 жылдары дамығ ан елдердің тә жірибесі кө рсеткендей, сұ ранымды бюджет арқ ылы ынталандыру инфляцияны кү шейтуі мү мкін екен. Сонымен бірге бюджет шығ ындарының артуы бюджет тапшылығ ын қ алыптастырады жә не салық пен шығ ын арқ ылы экономиканы реттеудің мү мкіншілігі қ ысқ арады. /17, 76б./

Екінші ә дістемені жаң а классикалық бағ ыттағ ы экономистер ұ сынады. Олар бірінші орынғ а ақ ша – несие арқ ылы реттеу ә дісін қ ояды. Бұ л ә діс экономика жағ дайына жанама тү рде икемлді ық пал жасайды. Бұ л саясатты ү кіметке тікелей бағ ынбайтын Орталық банк жзү ргізеді. Орталық банк айналымдағ ы ақ ша кө лемін ө згертеді жә не қ арыз пайызы (процент) келісімін реттейді, сонымен экономикағ а ық пал жасайды.

Сонымен инфляция салдары барлық ә леуметтік топтарғ а, экономикалық секторларғ а ә серін тигізбей қ оймайтындығ ын айтуғ а болады. Қ азіргі таң да кө птеген экономистер оны шешудің сан алуан жолдарын талдау ү стінде. Бірақ кө птеген білікті экономистердің пайымдауынша оны ақ ша-кредит саясаты арқ ылы жү ргізу керек.