Р да инфляцияға қарсы күресінің болашаққа арналған бағыттары

Қ азақ стан экономикасында сақ талып отырғ ан жақ сы жағ дайғ а байланысты Қ азақ стан республикасының Ұ лттық Банкі ақ ша қ атынастарын реттеудегі жаң а режимге, яғ ни инфляциялық таргеттеуге кө шуге бағ ыт алды. Осы бө лімді қ арастырғ анда Ұ лттық Банктің осындай бағ ытты не ү шін, инфляциялық таргеттеудің негізгі бағ ыты туралы мә селелер қ озғ алатын болады.

Еліміздегі макроэкономикалық тұ рақ тылық қ а қ ол жеткізу, қ аржы секторының пә рменді дамуы, сыртқ ы экономикалық конъюнктураның жайлы болуы Ұ лттық Банктің қ ызметінің сапалы жә не жаң а жолғ а тү суіне себепші болды. Бұ л ө з кезегінде ақ ша-кредит саясатының қ ұ рылуына жә не дамуына ық пал етіп, іскерлік ортағ а, коммерциялық емес банктердің жұ мысын бақ ылауғ а жә не ақ ша айналымын тұ рақ тандыруғ а ә серін тигізді.

Ұ лттық Банктің ақ ша-кредит саясаты ақ ша агрегаттары мен тең ге бағ амына ғ ана байланысты емес, сонымен қ атар, басқ а да монетарлық емес факторларғ а: ауыл шаруашылық ө німдері, жанармай жә не тұ рғ ындық -коммуналдық шаруашылық қ ызметтерінің бағ асына да байланысты инфляцияны минимизацияғ а бағ ытталғ ан.

2002 жылдан бастап Ұ лттық Банк ө зінің ең басты мақ сатын ақ ша-кредит саясатын дайындап, негізгі еуростандарттарғ а жақ ындауғ а мү мкіндік беретін инфляциялық таргеттеудің негізгі принциптеріне ауысуды негізгі бағ ыты деп алды. Инфляциялық таргеттеу ақ ша базасының кө рсеткіштерінен, инфляциялық кө рсеткіштерге біртіндеп бағ ытталуды кө здейді. Бұ ғ ан себепші болғ ан инфляцияның «монетарлық» қ ұ штарлығ ының дең гейінің тө мендеуі. Осығ ан байланысты, Ұ лттық Банктің негізгі жә не соң ғ ы бағ ыты – мемлекетте бағ аның тұ рақ тылығ ын сақ тау.

Таргеттеу (ағ ыл. targeting – бағ ыт алу, бағ ыттау, бағ ытталу) монетарлық саясатта – бұ л ортамерзімдік перспективада негізгі макроэкономикалық кө рсеткіштерді бағ ытты басқ ару процесі.

Бү кілә лемдік тә жірибеде таргеттеудің бірнеше стратегиялары ажыратылады, олардың ішінде: номиналды табысты таргеттеу, пайыздық мө лшерлемені таргеттеу, номиналды жалақ ыны таргеттеу, монетарлық таргеттеу, валюта бағ амын таргеттеу (курстық таргеттеу), инфляцияны таргеттеу (6 суретті қ араң ыз). /22, 57б./

6 сурет. Таргеттеу стратегиясының классификациясы

Ең бірінші болып инфляциялық таргеттеуді қ олданғ ан 1990 жылы Жаң а Зеландияның Орталық Банкі. Соң ғ ы он жылдың ішінде инфляциялық таргеттеуді қ олданғ ан монетарлық саясатты енгізген елдердің саны кү рт ө сті. Олардың ішінде: Канада (1991ж.), Ұ лыбритания (1993ж.), Финляндия (1993ж.), Швеция (1993ж.), Испания (1994ж.). Біртіндеп инфляциялық таргеттеу элементтерін қ олдануғ а келесі елдер келді: Чехия, Бразилия, Израиль, Чили, Норвегия, Исландия, Польша жә не Венгрия.

Инфляцияның Ұ лттық Банк болжамының дең гейіне жақ ын болуы монетарлық сасаттың жең ісі болып табылады. Қ азақ станда да болжамды деректер жасалынып, олар нақ ты деректермен салыстырылып жү р (2-кестеден қ араң ыз). Инфляция дең гейі кө рсеткішінің қ ажеттілігі тек ақ ша нарығ ын кө рсетіп қ ана қ оймай, сонымен қ атар экономиканың бү кіл жағ дайын кө рсететіні екендігі тек ІІ Дү ниежү зілік соғ ыстан кейін ғ ана ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелденді. /22, 57б./

Инфляциялық таргеттеудің негізгі элементтері:

1) ортамерзімдік кө рсеткіштерді жария ету;

2) ақ ша-кредит саясатының негізі ретінде бағ а тұ рақ тылығ ының институционалды келісімі;

3) ортамерзімдік бағ дар алудағ ы тә уелсіздік;

4) ақ ша-кредит саясатының жоғ ары транспаренттілігі;

5) қ адағ алау органдарының жоғ арғ ы жауапкершілігі.

Ұ лттық Банктің инфляциялық таргеттеуге кө шуінің қ ажеттілігінің терең тү сіндіру ү шін 4 бө лімнен тұ ратын инфляциялық таргеттеудің негізін кө рсетуге болады:

1. кү шті жақ тары (strenght);

2. ә лсіз жақ тары (weakness);

3. мү мкіншіліктер (opportuinies);

4. қ атерлер (threans);

Кү шті жақ тары.

Соң ғ ы жылдардың қ орытындылары бойынша Қ азақ стан бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы республикалырының арасында кө шбасшылық позиция тұ р (экономикалық қ арқ ынды даму, инфляция дең гейінің тұ рақ ты болуы, ұ лттық валютаның тұ рақ тылығ ы, бюджет дифицитінің аздығ ы, халық тың ә л-ауқ атының жақ саруы, Қ азақ станғ а инвестициялық рейтингтің берілуі). Елдегі саясаттың тұ рақ тылығ ы да жаң а ақ ша бағ ыттарына кө шуде басты рө лдерді алады. /22, 58б./

2004 жылдан бастап қ аржы нарығ ындағ ы бақ ылаушы жә не тұ рақ тандандырушы функцияларды Қ азақ стан Республикасының бақ ылаушы жә не тұ рақ тандандырушы Агенттігі атқ арады. Қ аржы нарығ ындағ ы бақ ылаушы жә не реттеуші функцияларының бө лінуі Ұ лттық Банктің ерекше статусын белгіледі. Бү кіл ТМД елдерінің арасында Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі орталық банкке қ атысты функциялары бар бірғ ана банк.

Ұ лттық Банк – елдегі инфляцияны тө мендетуге бағ ытталғ ан ақ ша-кредит саясатын тә уелсіз ө ткізуші болып табылады. Инфляцияны тө мендетуге бағ ытталғ ан ақ ша-кредит қ ұ ралдарының толық арсеналы Ұ лттық Банктің иелігінде.

Елдегі инфляция процесстерін жә не ликвид дең гейлерін қ азіргі таң да аса маң ызды жә не оптималды қ ұ ралдарының бірі ақ ша нарығ ындағ ы айырбастау ставкалары арқ ылы реттейді. Инфляция қ ызуын тө мендету ү шін Ұ лттық Банк ақ ша-кредит саясатын қ атаң тә ртіпке бағ ыттап, қ айта қ аржыландыру ставкаларын кө теріп, 8%-ғ а дейін жеткізді. Ә лемдік тә жірибе кө рсеткендей, қ айта қ аржыландару ставкасы жылдық инфляция дең гейінен сә л жоғ ары болу керек.

Ақ ша-кредит қ ұ ралын қ олдану дең геінде де, Ұ лттық Банктің дербестігі инфляциялық таргеттеуді енгізудің ең бірінші талабы болып табылады. Бірақ Ұ лттық Банк дербес болса да, ө з қ ұ ралдарын фискалдық бағ ытта, яғ ни бюджет дефицитінің (сеньораж) эмиссиялық қ аржыландыруында мү мкіншіліктері шектеулі. 1998 жылдан бастап Ұ лттық Банктің бюджетті қ аржыландыруы тоқ татылды жә не заң жү зінде бекітілді: «Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі туралы». /22, 59б./

Соң ғ ы жылдары тең ге енгізілгені кезден бастап алғ аш рет ұ лттық валютамыздың АҚ Ш долларына шақ қ анда тұ рақ тандырылғ аны байқ алды жә не ол Қ азақ станның бү кіл қ аржы секторында кө рініс тапты. Ұ лттық валютаның ревальвациясы коммерциялық банктердің депозит базасының дең гейінің ө суіне ә сер етті. Сақ талып отырғ ан тең генің тұ рақ тылығ ы болашақ та Қ азақ стан экономикасын дедолларизацияғ а ә келуі мү мкін. Қ аржы сегментіндегі жайлы жағ дайдың сақ талып отыруы пайыз ставкаларының процесін қ ұ рудағ ы маң ызды рө лін атқ арып тө мендеуіне себепші болады.

Ә лсіз жақ тары. Қ азақ станның шикізатқ а бағ ытталғ ан экономикасы, экспортқ а шығ арылатын кө лемі мен дү ниежү зілік шикізат ресурстарының бағ асына тә уелділігі тө лем балансымен ұ лттық валютағ а ә серін тигізеді.

Қ азақ станның қ аржы секторы реалды секторғ а қ арағ анда жоғ арғ ы дең гейде даму ү стінде. Депозиттік базаның жә не несиелік экономиканың кең еюіне қ арамастан, реалды секторды қ анағ аттандыруғ а қ аржының жетіспеушілігі, оның кейінгі экономикалық дамуына ә серін тигізеді. Соның салдарынан басқ а жаң а қ аржы кө здерін іздеуге тура келеді.

Экономикағ а «долларизация» дең гейіндегі монетарлық қ ұ ралдардың ә сері қ аржы-несие сферасын ә лсіретеді. Бұ л оның инфляцияғ а ә серін тигізе алатындағ ын кө рсетеді. Экономикадағ ы «долларизация» дең гейін жоғ арғ ы дең гейде сақ тап қ алу қ аржы-несие саясатына жә не Қ азақ стан экономикасына асау жеріне кері ә серін тигізеді.

Ұ лттық Банктің бағ алы қ ағ аздар портфелі кө лемінің жетіспеушілігі – ашық рынокта кең кө лемде операциялар жасауғ а кедергі келтіреді. Міне осы операциялар инфляциялық таргеттеуге жоғ ары талаптар қ ояды.

Қ азақ станның 2015 жылғ а дейінгі индустриалды-инновациялық даму стратегиясының қ абылдануы жә не Қ азақ стан экономикасындағ ы диверсификация процесінің жылдамдығ ы – экономикалық ә р жақ тылығ ы. /22, 60б./Бұ л ө з кезегінде экономиканың дү ниежү зілік конъюктурағ а тә уелділігін тө мендетеді. Бұ л жерде ішкі жә не сыртқ ы рыноктарда бә секеге тү се алатын елдің индустриалды комплексін қ ұ ру туралы айтылғ ан.

Инфляция инфляциялық таргеттеу кезінде маң ызды рө лді атқ арады. Сонымен қ атар, ауыспалы ұ сыныс пен сұ раныс, ақ ша агрегаттары, пайыздық ставкалар, валюталық бағ ам, мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар нарығ ы, инфляция жә не бағ а мен инфляциялық тосу бірге қ олданылады. Осығ ан байланысты Ұ лттық Банк трансмиссиондық модель дайындап, ақ ша-кредит саясатының экономикағ а ә серін бақ ылап, «базалық инфляцияның» индексі саналуда.

Бү кіл ә лемдік мұ найғ а деген бағ а тербелісі Қ азақ стан экономикасына кері ә серін тигізу қ аупі тұ р, себебі айырбастау курсы тұ рақ ты болмай мұ най шығ ару экспортының кө лемінің ұ лғ аюына байланысты ұ лттық валютамыздың курсының ревальвациясына, ол ө з кезегінде «Голланд ауруының» симптомдарына ә келуі мү мкін. Кө рші елдердегі экономикалық тұ рақ сыздық та біздің елдің экономикасына зардабын тигізу қ аупі бар.

Отандық қ аржы нарығ ының сиымдылығ ының жеткіліксіздігі оғ ан шетел капиталын толық жұ туғ а мү мкіншілік бермейді. Қ ысқ а мерзімді спекулятивті капиталдың келуі экономиканың кү йреуіне, сонымен қ атар, елде экономикалық кризиске қ ақ тығ ысу қ аупі болуы мү мкін.

Сонымен қ орыта келе, инфляциялық таргеттеу принциптеріне кө шу процесі, кө птеген элементтердің институционалдық негізі инфляцияның бағ ыт кө рсеткішінің Қ азақ станда жұ мыс жасауымен жә не осы режимді орнық тыруғ а барлық жағ дайлар жасалғ анымен жең ілдетіледі. Бірақ, тек қ ана практика жү зінде ғ ана қ орытындығ а келіп, осы режимнің ақ ша-кредит саясатындағ ы орнын анық тауғ а болады.