Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық салдары

Инфляцияның ішкі жә не сыртқ ы факторларын (себептерін) айыра білу қ ажет. Ішкі факторлардың арасында ақ шағ а жатпайтын жә не ақ шалай — монетарлық факторларды бө луге болады. Ақ шағ а жатпайтындары — бұ л шаруашылық сә йкестігінің бұ зылуы, экономиканың циклдық дамуы, ө ндірістің монополизациялануы, инвестициялардың тең герімсіздігі, ә леуметтік - саяси сипаттағ ы ерекше жағ дайлар жә не басқ алары. Ақ шалай факторларғ а мемлекеттік қ аржының дағ дарысы ү бюджет тапшылығ ы, мемлекеттік борыштың ө суі, ақ ша эмиссиясы, сондай - ақ несие жү йесінің кең еюі, ақ ша айналысы жылдамдығ ының артуы нә тижесінде несие қ ұ ралдарының ө суі жә не басқ алары жатады.

Дү ниежү зілік қ ұ рылымдық дағ дарыстар (шикізат, энергетика, валюта дағ дарыстары), басқ а елдерге инфляцияны экспортқ а шығ аруғ а бағ ытталғ ан мемлекеттік валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқ а шығ ару инфляцияның сыртқ ы факторларыболып табылады.

Сө йтіп, кө пфакторлы процесс ретінде инфляция - бұ л ақ ша айналысы заң ының бұ зылуымен байланысты болатын қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріс дамуындағ ы алшақ тық тың кө рінісі.

Инфляцияның іс - ә рекетін қ аржы проблемаларымен байланыстырып отыру қ ажет, ө йткені инфляция қ ұ былысы мынандай қ аржылық факторларғ атә уелді болып келеді:

- белгілі бір салық нысандары мен ә дістерін қ олдану; инфляциялық сипаттағ ы шараларды мемлекеттік бюджет арқ ылы қ аржыландырудың ауқ ымы;

- мемлекеттік бюджеттің тапшылығ ын жабудың ә дістері; мемлекеттік берешектің кө лемі.

Нарық тық экономика кезінде қ аржы инфляциялық процеске бірқ атар факторлар арқ ылы айтарлық тай ә сер етеді (инфляциялық тенденцияларды кү шейте тү седі).

Бірінші фактор — мемлекет шығ ыстарының ө суі, бұ л ерекше тө лей алушылық сұ ранымының артуына жеткізеді, сө йтіп тікелей бағ а белгілеуге ә сер етеді. Тауарлар мен қ ызметке бағ аның кө терілуіне байланысты ақ шаның қ ұ нсыздануы бюджет шығ ыстарының кө беюіне соқ тырады, ал оның кірістері, ең алдымен, салық тү сімдері қ ажеттіліктен артта қ алып қ ояды. Бұ л сө зсіз болатын ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан тапшылық қ а ұ рындырады.

Екінші фактор — табысқ а (пайдағ а) салынатын салық тың кө беюі. Салық тың едә уір бө лігі бағ а механизмі арқ ылы тұ тынушығ а ауысады жә не нарық тағ ы бағ аның кө терілуінің басты себебі болады.

Ү шінші фактор — бюджеттердің ұ зақ уақ ытты тапшылық тары (ө ндірістік емес шығ ындардың неғ ү рлым ө суімен байланысты).

Инфляция қ аржы қ атынастарын да ө згерістерге ұ шыратады.

Біріншіден, инфляция тауарлар мен қ ызметтерге бағ аның ө суі салдарынан мемлекет шығ ыстарының ө суін жандандырады.

Екіншіден, инфляция қ аржы ресурстарын қ ұ нсыздандырады жә не салық тү сімдерін арттырудың қ ажеттігін тудырады.

Ү шіншіден, инфляциялық процесс мемлекеттің берешегі проблемаларын шиеленістіреді. /15, 219б./

Сө йтіп, қ аржы мен инфляция ө зара тә уелді болып келеді. Қ аржы инфляциялық процестердің тездеткіші бола алатыны сияқ ты, инфляция да қ аржы қ атынастарына ә сер етеді. Ақ шаның қ ұ нсыздануы жә не бағ аның кө терілуі мемлекеттің шынайы кірістерін тө мендетуге, бюджеттің шығ ыстарын кө бейтудің қ ажеттігіне, салық ауыртпалығ ының кү шеюіне, мемлекеттік бюджет тапшылығ ынан болатын мемлекеттік борыштың ө суіне ұ рындырады. Инфляцияның жоғ арғ ы қ арқ ыны мемлекеттің қ аржы ресурстарын қ ұ нсыздандырады, ө йткені салық тық кірістер мен қ арыздар оларды есептегеннен кейін уақ ыттың белгілі бір межелдемелері арқ ылы тү седі, сондық тан мемлекеттің алу сә тінде олар қ ұ нсызданады. Осығ ан ұ қ сас мемлекеттік берешектің проблемасы шиеленіседі, ө йткені қ арыздарды тарту ү шін мемлекет ө зінің бағ алы қ ағ аздарының табыстылығ ын несиелік пайыз дең гейінен жоғ ары кө теруге мә жбү р болады, бұ л мемлекеттік борыштың атаулы ө суін тудырады. /16, 504б./

Қ аржы қ атынастары мен инфляциялық процестердің бір бағ ытты келең сіз сипаты, бірін-бірі ө зара толық тыра отырып, экономикалық жү йедегі келең сіз нә тижелерге апарады. Мә селен, инфляция бірқ атар ә леуметтік-экономикалық проблемаларды тудырады: ақ шалай табыстардың қ ұ нсыздануы, ұ зақ мерзімді инвестицияларғ а деген экономикалық ынтаның тү суі, ақ шалай жинақ тардың қ ұ нсыздануы, нақ тылы пайыздың тө мендеуі, экономикалық байланыстардың бұ зылуы жә не т.б.

Тө мен инфляция немесе оның болмауы ұ лттық шаруашылық тың тү рлі дең гейлерінің қ аржылық кө рсеткіштерін жақ сартатыны секілді ү қ сас жағ дайда қ аржы қ атынастарының оң бағ ыттылығ ы инфляция дең гейін тө мендетеді.

Инфляцияны бағ алау жә не ө лшеу ү шін бағ алар индексінің кө рсеткіші — 16пайдаланылады. Бағ алар индексі тұ тыну тауарлары мен қ ызметтердің (" нарық себеті") белгілі бір жиынтығ ының сатып алу бағ асы мен базалық кезең нің бағ асы арасындағ ы арақ атынасты ө лшейді. Ағ ымдағ ы жылдың индексінің қ арқ ыны былайша анық талады. Ағ ымдағ ы жылдың бағ алары индексінен ө ткен жылдың бағ алары индексі шегеріліп, ө ткен жылдың бағ а-лары индексіне бө лінеді, сонан соң жү зге кө бейтіледі.

Қ азақ станда тұ тыну тауарларының бағ асы мен қ ызметтер кө рсетудің тарифтері ө ткен жылғ а қ арағ анда былайша ө сіп отырды (есе):

1990 - 1; 1992- 2, 5; 1993- 30, 6; 1994- 22, 7; 1995-1, 60; 1996-1, 39; 1997-1, 17; 1998- 1, 07; 1999- 1, 18; 2000- 1, 13. /16, 500б./

Дү ниежү зілік практикада егер инфляцияның қ арқ ыны жарты жыл ішінде жә не одан басқ а жағ дайда кө бірек айына 50 пайыз немесе аптасына 11, 5 пайыз қ ұ рса, онда мұ ндай дең гей гиперинфляцияғ а сә йкес келеді. Сө йтіп, Қ азақ станда бұ л дең гей 1992 -1995 жж. ішінде айтарлық тай асып тү сті.

Инфляциялық процестің қ уаттылығ ын бағ алауды жә не инфляцияның тү рлерін мынандай критерийлер бойынша ажыратады:

бағ алар ө суінің қ арқ ыны бойынша:

баяу — бағ а жылына 10 пайыз ө скенде; бұ л кезде ақ шаның номиналдық қ ұ ны сақ талады, кә сіпкерлік тә уекел болмайды;

ө ршімелі — бағ а 100 пайыз шегінде ө скенде; ақ шаның затталынуы ө седі;

гиперинфляция — бағ а жү здеген пайызғ а ескенде; бағ а мен табыстардың арасындағ ы алшақ тық ұ лғ ая бастайды;

бағ алар ө суінің тең герімділік дә режесі бойынша:

тең дестірілген жә не тең дестірілмеген инфляция; тең дестірілген инфляция кезінде ә ртү рлі тауарлардың бағ асы бір-біріне қ атысты ө згерусіз қ алады, тең дестірілмегенинфляция кезінде - олардың бір-біріне ара қ атысы ө нбойы ө згеріп отырады, оның ү стіне ә ртү рлі ү йлесімде;

болжаулық (болжап айтушылық) дә режесіне қ арай:

- кү тілген, болжалды жә не кү тілмеген;

- шығ у немесе пайда болу орнына қ арай:

- импортталынғ ан жене экспортталынғ ан;

- сондай-ақ дамудың ә ркелкілігімен сипатталатын сатылы, бағ а шамалы ө скен немесе ө згерусіз қ алғ ан, бірақ тауар тапшылығ ы кү шейген кездегі тұ қ ыртылғ ан инфляцияны ажыратады.

Қ аржы мен инфляцияның ө зара байланысын инфляцияның екі типібойынша бақ ылап отыруғ а болады: сұ раным инфляциясы (тұ тынушылар инфляциясы) жә не шығ ындар инфляциясы (ө ндірушілер инфляциясы).

Бірінші жағ дайдаол заң ды жә не жеке тұ лғ алардың ақ ша массасының ө суімен байланысты ө німге, тауарларғ а жә не қ ызметтерге сұ ранымның ө суінің салдары болып табылады.

Екінші жағ дайдакә сіпорындардың ең бекке ақ ы тө леуге, кредиттер бойынша пайыздық мө лшермелердің кө беюіне, тұ тынатын шикізатқ а, материалдарғ а бағ аның, қ ызметтер кө рсетуге (тасымалдауғ а, электр қ уатына, ақ паратқ а жә не т.т.) тарифтердің ө суіне жұ мсалатын шығ ындардың кө беюі инфляцияны тудырады. Нақ ты экономикалық ө мірде инфляцияның бұ л тү рлері жә не оларғ а ілеспелі салдарлар тығ ыз тоқ айласады, ө зін ө зара толық -тырады, бұ л инфляциялык шиыршық деп аталынатын факторды тудырады, бұ л кезде ө ндірістің тұ тылынатын компоненттері бағ а мен ең бекке ақ ы тө леудің ө суі нә тижесінде шығ ындардың кө беюі шығ арылатын ө нім қ ұ нының артуына соқ тырды, мұ ндай ө німді тұ тыну жалақ ының жә не экономиканың шектес секторларында материалдық шығ ындардың қ осымша ө суін талап етеді жә не осылайша шексіздікке кете береді.

Инфляция ө ндірістік сферағ а, халық тың кө птеген жігінің материалдық жағ дайына, инвистициялық қ ызметке қ ауіпті ә сер етеді.

Инфляцияның классикалық кө зі — мемлекеттік бюджет тапшылығ ы Қ азақ стан ү шін де сипатты. Бюджет тапшылығ ы инфляцияның қ айталама факторы болып табылады, ө йткені ол шығ ындардың инфляциясынан жә не осығ ан байланысты мемлекет кірістерінің қ ұ нсыздануынан туады. Бюджет тапшылығ ы Қ азақ станның егемендігі жағ дайында да сақ талып отыр: ол 1991ж. бюджеттің бө лігінде 20, 4%, 1992-8, 6%, 1993-11, 9%, 1994-10, 2%, 1995-17, 4%, 1996-15, 4%, 1997-17, 7%, 1998-18%, 1999-14, 3%, 2000-9, 8%, 20016, 4% қ ұ райды. 2002 жылы республикалық бюджеттің тапшылығ ы 4, 7 миллиард тең гені (ЖІӨ -ге 0, 12%) қ ұ раса, 2003 жылы ол 53, 4 миллиард тең гені немесе ЖІӨ -ге 1, 2% қ ұ рады.

Инфляцияның дамуына инфляциялық нә тижені тудырғ ан жаң а салық тарды — алғ ашқ ы мө лшерлемесі 28% қ осылғ ан қ ұ нғ а салынатын салық ты, акциздерді, экспорттық жә не импорттық кеден баждарын енгізу, ө німнің ө зіндік қ ұ нына қ осылатын қ аражаттар аударымдарын экономиканы жаң ғ ырту қ орына (бұ рын — инвистициялық қ ор), халық ты жұ мыспен қ амтуғ а жә рдемдесудің мемлекеттік қ орына аудару, ә леуметтік сақ тандыруғ а аударылатын аударымдарды бірден кө бейту сияқ ты қ аржыны жә не ә леуметтік шараларды асығ ыс жү ргізу мү мкіндігін туғ ызды.

Инфляцияның дамуының қ осымша факторы пайдаланылатын кредиттер бойынша пайыздарды жатқ ызудың тә ртібі болып табылады; кредит ү шін тө лемақ ының ө суі жағ дайында бұ л ө німнің ө зіндік қ ұ нының, оның ізін шала бағ аның да ө суіне соқ тырады.

Айтылғ ан факторлар ө ндіріс шығ ындарын — ө ндірушілер инфляциясын арандатушы факторларғ а жатады.

Бағ алардың артуы жағ дайында халық тың, ә сіресе жеке кә сіптік жә не ә леуметтік топтардың ә леуметтік дө мегө йліктерінің ө суін инфляцияның даму факторы деп есептеуге болады. /16, 506б./

Сонымен тү йіндей келе, кенеттен болғ ан инфляция алдын ала тағ айындалғ ан ең бек ақ ы алатындардың, кредиторлардың жә не жинақ иелерінің табысына зиян келтіреді. Алдын ала болжамды инфляцияда адамдар ақ шалары қ ұ нсызданудан сақ тау ү шін ә ртү рлі шаралар қ оладанады. Олар: болашақ ты ойластырып шара қ олдану, бағ аның ө суін ескеріп номиналды индексация жасау.

Егер бағ а жайлап ө се бастаса, ол жағ дайда тұ рғ ындар, кә сіпорындар оғ ан дайындалады. Ақ ша жоғ алмау ү шін тұ рғ ындар тұ тыну тауарларын сатып алады, ал кә сіпорындар инвестициялық тауарларды алады. «Инфляциялық психоз» бағ ағ а қ ысым жасайды, сонымен инфляция ө рши бастайды. Кә сіпорындар шикізат жә не даяр ө нім алуғ а тырысады, ювилирлік тауарларды, алтынды алуғ а талпынады. Тө тенше жағ дайларда: бағ аның шексіз ө суі жағ дайында экономикалық қ арым-қ атынастар кү йрейді. Ақ ша ө зінің функциясын орындай алмайды. Сондық тан заттай айырбас орын алады. Ө ндіріс пен айырбас тоқ тауғ а бағ ытталады. Қ орытындысында экономикалық, ә леуметтік, саяси бейбастақ сыздық болуы мү мкін.