Азақстандағы экологиялық проблемалары.

Айнала қ оршағ ан ортадағ ы ә р тү рлі факторларғ а организмдердің бейімделуі де тү рліше болып келеді. Ә сіресе, абиотикалык фактор-лардың ролі ерекше. Факторлардың организмдерге тигізетін ә серіне кө рнекті эколог А. К. Бродский жоғ ары дең гейде жан-жақ ты зерттеулер жү ргізген. Абиотикалық факторлардың ә серін жә не организмдердің оғ ан бейімделу ерекшеліктерін жә не организм (особь), популяция, тү р жә не экожү йе дең гейінде қ арастырғ ан.

Жеке организмдер дең гейінде абиотикалық факторлар ең алдымен мінез-қ ү лқ ына ә сер етіп, олардың кө бею қ абілетіне, ө сімталдығ ына, ө су жылдамдығ ына жә не тіршілігінің ү зақ тығ ына ә сер етеді. Ал, ө з кезегінде организмдер жоғ арыдағ ы факторларғ а екі жолмен жауап бере отырып бейімделеді. Олар - мінез-қ ұ лық тық жә не организмнің физиологиялық тұ рғ ыда қ айта реттелуі. Нә тижесінде, организмдер тіршілігінде эволюция барысында экологиялық факторларғ а қ атысты бейімделулер пайда болады.

Ө сімдіктердің бейімделу механизмінде жануарлармен салыстырғ анда кө птеген ерекшеліктер бар. Олар ө сімдіктердің қ ү рылымына, дамуына жә не заттар алмасуына қ атысты болады.

Мә селен, ө сімдіктердің бір тү рінің екі тү рлі ортада ө сірілген тү рлерін салыстырсақ факторлардың ә серін жә не ө сімдіктің оғ ан бейімделу белгілерін бірден байқ ауғ а болады. Ө сімдіктің " жарық тық " Жә не " кө лең келік" формасын салыстырсак, екеуі бір-бірімен сыртқ ы пішіндері, биіктігі, жапырак ауқ ымы, жү йкелену, т.б. мү шелеріндегі ерекшеліктер мен айырмашылық тарды байкаймыз. Кейбір жағ дайда бейімделудің пайдалы жактары басым болады. Яғ ни, факторлардың; ә сер етуі ө сімдіктің тұ қ ым, жеміс беру сапасын жақ сартуы мү мкін.

Жануарлар дү ниесінде бейімделудін жеке организмдер денгейіндегі кө ріністері де сан алуан болып келеді. Олардың ас қ орыту, кө ру, козғ алыс, т.б. мү шелерінде бейімделу нышандарын кө руге болады. Мә селен, адам аскаридасының паразиттік тіршілік етуге байланысты кө ру, ас қ орыту жә не тыныс алу мү шелерінің ө згеруін айтуғ а болады.

Популяциялық дең гейдегі бейімделулер кө бінесе организмдердің ө сімталдық, ө лім-жітім, тіршілік ү зақ тығ ы, популяцияның ө су жыл-дамдығ ы жә не кең істікте таралуы жағ дайларында кө рініс береді. Айталық, популяциялардың жекелеген топтары ө здерінің таралу аймағ ына байланысты орын тепкен жеріне (стация) қ арай олардың бірігей қ асиеттерімен сипаты калыптасады. Мә селен, стация сипатына карай қ ышкылдық, тү здылык, ылғ алдық, кө лең келі, т.б. болады. Популяциялар мү ндай жерлерге кездейсоқ, т.б. жолдармен тү суі мү мкін. Мысалы, қ ү рғ ақ жерлерде тіршілік етуге бейімделген ксерофильдер солтү стік аймақ тарғ а тү скен жағ дайда олар мү мкіндігінше микро стацияларғ а дейін іздеп, одан ә рі болмағ ан кезенде жойылып кетеді.

Организмдердің тү рлік дең гейдегі бейімделулері де ерекше. Тү р дең гейінде бейімделу организмдердің ареалдар шегінде климаттық, сыртқ ы ортаның физикалық жә не химиялық қ асиеттерінің ә р алуандығ ы, ә детте тү рлердің географиялық ө згергіштігінің пайда болуына ә келіп соғ ады.

Абиотикалық факторлардың ө згеруіне тү рлердің бейімделуінің негізгі жолы - бейімделу эволюциясы. Ал, экологиялық факторлар - географиялық таралуды анық таушы шарттар, яғ ни ареалдың алмасуына, пішініне жә не кө леміне ьщпал етеді. Бү л кө рсеткіштер бір мезгілде бірнеше факторғ а тә уелді болады. Қ ү рлық та тіршілік ететін тү рлер ү шін, ә сіресе, ауа температурасы ерекше роль атқ арады.

Дегенмен, кө птеген факторлардың ішінде біреуі шешуші ә рі шектеуші фактор дең гейінде болады. Ол бір организмдер ү шін корек, екіншілерінде - температура немесе ылғ ал, жарық, т.б. болуы мү мкін. Мә селен, қ азіргі кезде бү дан 60-70 жыл бү рын Еуропағ а кездейсоқ жолмен енген колорадо қ оң ызы Евразия материгіне кең інен таралып, ауыл шаруашылығ ының қ ауіпті зиянкесіне айналуда. Қ азір олар Қ азақ станның барлық аймақ тарына кең інен таралып, алқ а тү қ ым-дастарғ а жататын картоп, томат, баклажан кө кө ністерінің тү сімін кемітуде. Сонау Америка материгінен енген бү л жә ндіктің еркін тара-луының басты себебі - қ оректік фактор. Ал қ алғ ан факторлар оның тіршілігінде шектеуші роль аткармайды. Қ азір оның Америка матери-гінен енген популяциясы жан-жақ қ а таралуда.

Колорадо қ оң ызының Қ азақ стандық популяциясын ө зінің отандық популяцияларымен салыстырғ анда олардың морфологияльщ айыр-машылыктарын байқ ауғ а болады. Қ азақ стандық популяциялар отандық тү рлеріне қ арағ анда дене тү рқ ы жағ ынан кішілеу, ал кө бею, ө сімталдық жағ ынан жоғ ары кө рсеткіш кө рсетуде. Мү ның ө зі Бергман ережесіне сай зандылыкты дә лелдейді.

Экологиялық жү йелер дең гейі - барлық экофакторлардың орга-низмдерге комплексті тү рде ә сер ету жиынтығ ы экожү йенің климаттық режимін тү зеді, тү рдің барлык тіршілік процестері жә не тү рлердің ө зара ә серлесуі соның ауқ ымында жү зеге асырылады. Екіншіден, экожү йенің қ ү рамына кіретін барлық особьтар абиотикалық факторлардың ық пал ету обьектісі болып табылады. Абиотикалық факторлардың тиімсіз ә сері особьтар санын кемітіп немесе жойып жіберуі мү мкін. Нә тиже-сінде, экожү йе қ ү рамына кіретін популяциялардың тығ ыздығ ын кемітеді. Ал, бү л ә серлер ө з кезегінде бү кіл экожү йедегі зат жә не энергия алмасулар тепе-тендігін, биологиялық ө німділікті ө згерте келіп, сукцессия кү былысына ә келіп соқ тыруы мү мкін. Сондық тан, эко-факторлар экожү йеге ық пал ете отырып, сол жү йенің қ асиеттерін, сипатын жә не даму эволюциясын да анық тайды.

Организмдердің маусымның қ олайсыз жағ дайларына бейімделу жолдары да ә р тү рлі. Мә селен, ө сімдіктер кү зге қ арай қ ысқ а дайындық кезең іне кө шеді. Негізгі белгілері - ө судің тоқ тап, тыныштық қ алыпқ а кө шуі. Ө сімдіктердің органикалық, терең жә не амалсыз тыныштық қ а кө шу тү рлерін ажыратуғ а болады.

Органикалық тыныштық кезең кө бінесе жеміс, тамыр, бү ршіктерге тә н. Мә селен, картоп кү зде жоғ ары температурада сақ талса да ө нбейді. Сол сиякты осы кезде ағ аш бү тақ тарын кесіп ү й жағ дайында суғ а ө сіру де нә тиже бермейді. Себебі, органикалық тыныштық кезенде ө сімдіктердің клетка жә не ү лпалық дең гейде ө згерістердің болуына байланысты.

Терең тыныштық кезең органикалық кезбен тү тас келіп, ө сімдіктің суық немесе ү сікке тө зімділігі қ алыптасады.

Ө сімдіктердің амалсыз тыныштық кү йге кө шуі кө ктем кезінде байқ алады. Оны біз ө сімдіктердің кө ктемде ү зак уақ ыт бойы ө спей тү рып қ алуынан кө реміз.

Жануарлар дү ниесінде климаттың қ олайсыз жағ дайларына бейім-делу жолдары ө сімдіктерге қ арағ анда кө п салалы болып келеді. Оның негізгі белгілері - жануарлардың қ ысқ а дайындығ ынан: қ ор жинау,

тү сінің ө згеруі, қ оң дануы, мінез-қ ұ лқ ының езгеруінен кө руге болады. Соның бірі - жануарлардың кысқ ы ұ йқ ығ а кетуі. ¥ йқ ының қ ысқ ы жә не жазғ ы тү рлері болады. Жазғ ы ұ йқ ы жоғ арғ ы температурадан болса, ал қ ысқ ы ұ йкы тө менгі температурағ а тә уелді.

Жануарлардың ұ йқ ығ а кету кезең і мен сол уакыт аралығ ында организмдер денесінде тү рлі физиологиялық, биохимиялық ө згерістер болады. Қ ысқ ы ұ йқ ығ а кету сұ тқ оректілер, бауырымен жорғ алаушылар, қ осмекенділер, омыртқ асыз, т.б. организмдер ө кілдеріне тә н қ ұ былыс. Кейбіреулері кысқ ы ұ йқ ы кезең ін ә лсін-ә лсін оянып, тіпті активті ө ткізеді. Мә селен, кә дімгі біздің қ оң ыр аю кысқ ы кезенде қ онжығ ын дү ниеге ә келеді.

Кө птеген организмдер ү шін кө беюдің бейімделуге қ атысты кайта-ланудың маусымғ а тә уелділігі байқ алады. Жалпы кө беюге ә сер ететін қ озғ аушы фактор сол ортаның жарық режимі больш келеді. Ал, кейбір қ ос мекенділер, бауырымен жорғ алаушылар ү шін қ озғ аушы кү ш ылғ ал немесе температура болуы мү мкін.

Организмдердің тыныштық (диапауза) кезең і, ә сіресе, жә ндіктерде, ө рмекші жә не шаян тә різділерде жиі білінеді. Олардың біздің жерімізде қ ыстық жә не жаздық тыныштық кезең ін кездестіреміз. Тағ ы бір ерекшелік жә ндіктер кысқ ы немесе жазғ ы тыныштық кезең ін даму фазаларының ә р тү рлі сатысында ө ткізуге бейімделген. Мә селен, тү т жібек кө белектерінің қ ыстық жү мыртқ алары, кә дімгі қ арағ ай кө бе-легінің гусеницалары, ал қ алақ ай мен қ апуста кө белегінің ересектері қ ыстап шығ ады.

Жануарлар дү ниесінің кө птеген тү рлері ауа райының қ олайсыз жағ дайынан орын ауыстыруғ а (миграция), ү зақ сапарлар шегуге (жыл кү стары) бейімделеді. Бү л бейімделулер кө бінесе фотопериодизм кү былысына тә уелді. Орын ауыстыру ү зақ немесе кысқ а мерзімді болып бө лінеді. Олардың тә уліктік, маусымдық жә не жылдық тү рлерін ажыратуғ а болады. Ең ү зақ сапар шегетіндер қ ү стар мен жарқ анаттар. Мысалы, біздің республикамыздың жеріне сонау тундра, Қ иыр Шығ ыс аймақ тарынан қ ү стар келсе, ал біздің кү стар ө з кезегінде Жерорта тең ізі, Африка, Австрия, Ү нді жағ алауларына сапар шегеді. Қ ү стардың кейбіреулері осы кезең де 400-13000 шақ ырымғ а дейін ү шатыны аныкталғ ан. Аныктаудың бірден-бір жолы қ ү старғ а кө ктемде немесе кү зде сақ ина салу. Сол арқ ылы қ ү стардың қ ай жерлерге баратынын дә л аныктап отырады. Оны бү кіл дү ниежү зілік орнитология ү йымы жү зеге асырады.

Организмдердің бейімделу процесіндегі ерекше қ ү былыстың бірі -анабиоз. Анабиоз организмдердің бейімделу дең гейінің ең тө менгі

сатысы. Бү л кезде организмдердің тіршілік нышанының барлық белгілері токталып, ө лім шекарасында тү рады. Оларғ а негізінен ө сімдік тү кымы, спора бір клеткалы организмдер, колевратка, дө ң гелек кү рттар, буын аяқ тылардың кө птеген ө кілдері жатады. Мә селен, аталғ ан организмдер анабиоз кезінде ең тө менгі - 18°С -тан тө мен немесе +27°С жоғ арғ ы температураны да кө теретіні туралы деректер бар. Организм-дердің аталғ ан қ асиеттері олардың даму эволюциясындағ ы ең жоғ арғ ы бейімделу дең гейін кө рсететін фактор екені сө зсіз.

Жер шарында ө сімдіктердің 500 млн. астам тү рі бар. Жыл сайын ғ ылыми лабораторияларда олардың бірнеше жаң а тү рлерін ө сіріп шығ арады. Ө сімдік - жер шарының " ө кпесі" деп бекер айтылмағ ан. Тіршілік атаулыны ө сімдіксіз елестетуге болмайды. Жер шарында ө сімдіктер жамьшғ ысы біркелкі таралмағ ан.

Қ азақ станда орман қ оры 21, 8 млн. га жерді алып жатыр. Яғ ни, республикамыздың барлық жерінің 3, 35 %-ын қ ұ райды. Біздің еліміздегі ормандар жү йесі, негізінен, солтү стік жә не шығ ыс аймақ тарда шоғ ырланғ ан. Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар - сексеуіл қ арағ ай, шырша, самырсын, қ айың ормандары, тоғ айлар мен бү талар.

Орман қ оры жер шары бойынша жылдан-жылғ а азая тү суде. Қ ұ рылық тың 62 млн. км² жерін ө сімдіктер мен орман алып жатыр. Республикамызда ормандар аз жә не олардың жағ дайы мә з емес. Оның негізгі себептері - адам факторы, ө рт, ауа райының ө згеруі мен айнала қ оршағ ан ортаның ластануы.

Орманды қ орғ ау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы биосфера ү шін маң ызы зор.

Орман топырақ тағ ы ылғ алды сақ тай отырып, су балансын тү рактан-дырады. Ылғ алды жер ө сімдік жамылғ ысы мен жан-жануарлардың кө бейе тү суіне ық пал етеді. Орманды алкаптардағ ы жер асты сулары ө зен мен кө лдерді қ оректендіреді. Орман аң мен қ ү стың мекені, дә рі-дә рмектік ө сімдіктер мен жеміс-жидектердің панасы ә рі қ олайлы тіршілік ортасы болып табылады.

Ормандардың егістік алқ аптарын қ орғ ауда да рө лі зор. Орманды жерде топырақ, су жә не жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің топырағ ы кеуіп, шө лге айналады. Ағ аштарды қ ар тоқ тату ү шін де отырғ ызады.

Орманның ауаны тазартатын да қ асиеті бар. Мысалы 1 га орман бір кү нде 220-280 кг кө мірқ ышқ ыл газын сің іріп, 180-200 кг оттек бө ліп шығ арады. Яғ ни, ауаның кү рамын толық тырып отырады.

Орман сонымен бірге денсаулық сақ тау ортасы. Сондық тан курорт пен сауық тыру кешендері, т.б. демалыс орындарының тек қ ана орманды жерде салынуы тектен-тек емес.

Қ азақ станда орманғ а қ арағ анда табиғ и жайылымдар басым. Ө сімдіктің біздің жерімізде 57000 тү рі ө седі. Оның 506 тү рі қ орғ ауды кажет етіп отыр. Жойылып бара жатқ ан ө сімдіктерді сактап калу мақ сатымен 1981 жылы " Қ ызыл кітап" шығ арылды. Оның мақ саты қ ү рып бара жатқ ан ө сімдіктерді есепке алып, оларды сақ тап қ алу. Ол ү шін кө птеген мемлекетгік шаралар жү ргізіледі. Солардың бірі - сиреп бара жатқ ан ө сімдіктер ө скен жерлерді адам қ амқ орлығ ына алып қ орық тар ұ йымдастыру.

Қ орық ұ йымдастыру ісіне біздің республикамызда соң ғ ы жылдары кө п кө ң іл бө ліне бастады. Қ азірдің ө зінде 9 мемлекеттік қ орык, 5 ұ лттық парк, 17 ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық -геологиялық қ орық қ орлар қ ұ рылғ ан. Алматы, Шымкент, Қ арағ анды, т.б. ірі қ алаларда ботаникалық бақ тар жү мыс істейді. Осының бә рі сиреп бара жаткан ө сімдіктерді қ алпына келтіру жү мыстарымен айналысады. Орман мен ө сімдіктерді корғ ау ересектермен қ атар мектеп оқ ушыла-рының да міндеті. Кө птеген аймақ тарда жастардың белсенділігін арттыру мақ сатымен " Жас орманшылар", " Жасыл патрулыпілер", " Жас экологтер", " Жас натуралистер" атты ү йірмелер ү йымдастырылғ ан. Олар - еліміздегі орман шаруашылығ ыны? белді кө мекшілері.

Сирек жә не дә рілік ө сімдіктерді де қ орғ ау баршаның ісі. Біздің жеріміз дә рілік ө сімдіктерге ө те бай. Олар кө бінесе Іле Алатауы, Жоң ғ ар Алатауы, Алтай таулары мен Қ аратау тау жоталарында кө п шоғ ырланғ ан Ә сіресе алтын тамыр, марал оты, дә рмене, жусан, қ ылша, шайқ урай, жалбыз, бә йшешек, тартар жапырақ, тү ймедақ, мың -жапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарғ ан, алтай рауғ ашы, қ ызылжидек, сасыр, т.б. ө сімдіктер медицинада кең інен қ олданылады. Мә селен, Шымкент қ аласында осындай дә рілік ө сімдіктерден дә рі-дә рмек жасайтын формоцевтік зауыт жү мыс істейді.

Қ азақ станда дә рілік ө сімдіктермен қ атар сирек кездесетін, сә ндік ү шін ө сірілетін ө сімдік тү рлері де бар. Олардың саны азайып барады. Мысалы, Қ аратау аймағ ында ө сімдіктердің 1500 тү рі ө седі. Сондық тан болар Қ аратау ө сімдіктердің " Меккесі" деп аталады. Табиғ аптың.ә сем кө ріністері табиғ и ортаның ластануынан, жайылымдардың тозу * салдарынан сирек кездесетін ө сімдіктердің азаюынан бү лінуде. Қ азір кең -байтақ даламыздан кызғ алдақ тардың кө птеген тү рлері, қ ызыл адыраспан, сө геті сасыры, іле бө ріқ арақ аты, іле ү шқ аты, жатағ ан шырша, алтай қ асқ ыр жидегі, кә дімгі пісте, жің ішке кө кнә р, алмү рт- -шө п, сарытү ң ғ иық, шық шө п, меруертгү л, жабайы жү зім, т.б. бірте-бірте жойылып барады. Оларды қ орғ ау біздің міндетіміз.

Республикамыздың шө л-шө лейтті белдемдерінде орналасқ ан Мойын-Қ ү м, Тауқ ү м, Сарыесікатырау, Жалпаккү м, Қ ызылқ ү м сияқ ты ерекше қ ү м жоталары бар. Олардың бә рі біріншіден, тү нып тү рғ ан ө сімдіктер ортасы болса, екішіден, жайылым қ оры болып саналады. Бірақ елімізде полигондар мен жел эрозиясына ү шырағ ан жердің кө лемі 25 млн. гектарғ а жетіп отыр. Осығ ан орай, біз шү райлы жайылымдар қ орын сақ тап қ алу ү шін осы жерлерді ерекше қ орғ алатын аумақ тарғ а жатқ ызып, қ амқ орлық қ а алуымыз керек.

Сирек ө сімдіктердің қ атарына ағ аштар да жатады. Оларды кесіп отын, қ ұ рьшыс материалы ү шін пайдалануды азайту керск. Қ азірдің ө зінде Іле шыршасы, самырсын, шетен, ырғ ай, тораң ғ ыл, долана, шырғ анақ, емен, т.б. ағ аштары қ орғ ауды қ ажет етіп отыр. Ә сіресе орман ағ аштарьш кесу етек алуда. Орманды қ орғ аудың ең маң ызды бағ ыты -жасанды жолмен орман қ орын кө бейту. Жыл сайын орхман шаруа-шылығ ы мың дағ ан тұ п ағ аштар отырғ ызады. Осылайша ормандарды қ алпына келтурі жү зеге асады. Орманды корғ ау мен қ алпына келтіру шараларына оқ ушылардың араласуы қ ажет.

Орманды жерге саяхат жасағ андағ ы ең қ ауіпті нә рсе - ө рт. Ө рт кө бінесе адамдардың жіберген ағ аттынығ ан болады. Олар негізінен отқ а деген жауапсыздық тан туады. Яғ ни, сірің кені, темекі қ алдығ ын ө шірмей тастаудан болатын орман ө рті ө те қ ауіпті. Ә сіресе қ ылқ ан жапырақ ты ормандар ө ртін сө нідру қ иынғ а соғ ады. Кейде орман ө ртін басуғ а ұ зақ уақ ыт қ ажет болады. Жыл сайын адамдардың ағ аттығ ынан мың дағ ан гектар ормандар, тоғ айлар ө рт қ ұ шағ ына оранды. Дү ние жү зінде болып жататын ө рттердің 97 %-ы адамдардың табиғ атқ а селқ ос қ арауынан болады. Кейбір тропикалык ормандардағ ы ө рттер 2-3 айғ а созылып, ү лкен қ ауіп-қ атер туғ ызады. Сондық тан орман ережелерін сақ тау баршаның міндеті.

Орманның ө рттен басқ а да жаулары бар. Олар - орман зиянкестері -кемірушілер, ү сақ жә ндіктер, ө сімдік аурулары, паразиттер, саң ырау-қ ү лақ тар мен вирустар. Зиянкестердің кесірінен қ ү рылыс материалдары ү шін дайындалатын ағ аштардың 45 %-ы сапасыз болып шығ ады. Кейбір жылдары жү здеген гектар ормандардағ ы зиянкес-термен ү збей кү ресуге тура келеді. Олар химиялық жә не биологиялық кү рес жолдарымен жү зеге асады. Химиялық кү ресте химиялық заттарды қ олдану тә ртібін қ атаң сақ тау қ оршағ ан орта мен барлық тірі организмдер ү шін ү қ ыптылық ты қ ажет етеді.