Экологиялык жағдайы нашар аумақтардағы халыктың денсаулығы туралы деректер

Республикамызда адам денсаулығ ын жақ сарту мақ сатымен қ ор-шағ ан ортаның сапасына кө ң іл бө лініп, кө птеген шаралар жү ргізілуде. Ең алдымен, ауаның, судың жә не азық -тү ліктің сапасына бақ ылау жасауды кү шейту іс-шараларынан мемлекеттік мониторинг жү йесі жү мыс істеуде. Оның мақ саты - адамғ а қ атысты барлык заттардың қ ү рамын, сапасын анық тап, бағ а беріп, бақ ылау жасау.

Демографиялық қ ысым, урбанизация, олардың табиғ и жү йелерге ә сері. 1. 1.Ресурстық дағ дарыс жә не олардың салдары.

2.Ортаң ғ ы жалпы агрессивті дең гейдің артуы.

3.Мутациялық процестер.

4.Адамның тұ қ ым қ уалаушылық қ аситеттеріне қ оршағ ан орта факторының мутагендің ә серінің кешеуілдеп білінетін зардаптарын бағ алау жү йесі.

5.Жә не қ оршағ ан орта мутагендерінен қ орғ ау.

6..Генофондты қ орғ ауғ а конпенсациялық кө зқ арас проблемасындағ ы антимутагенез.

1. Жербетіндегі адамдардың соң ғ ы тө р жү з жылдық тағ ы ө сімі жоғ ары дең гейге жеткен. 20 ғ асырда ол «демографиялық жарылыс» сипатын алды. Яғ ни жер бетіндегі адамдардың дамуқ арқ ыны 4 есеге кө бейді.

20 ғ асырдың екніші жартысындағ ы ә р бір онжылдық та халық тың кө беюі шамамен 1 милллионғ а жеттті. 1960 жылдары жылына орта есепппен 2, 2 пайызғ а кө бейсе, 1820 жылдары Жер бетіндегі халық алғ ашқ ы милллиардқ а жеткен болатын оғ ан 500 000 жыл уақ ыт қ ажет болды. Жер бетінде халық тың 2 милллиардқ а жету ү шін 107 жыл қ ажет болды. 19820 жылдан 1927 жылғ а дейін 32 жылда 3 миллиард, осыдан кейін 4 миллиардқ а дейін 15 жыл уақ ыт кетсе (1974), 5 миллиардқ а 13 жыл, 1987 жылы, 6 миллиардқ а – 12 жыл 1999жылы жеткен.

Десе де жоғ ары сү т қ оректілерден қ оғ амда еш ауытқ ушылық байқ алмайды. Олардың тү рлік сипатын табиғ атқ а ә сер ету қ арқ ыны тұ рақ тылық дең гейін кө рсетуде. Демографиялық жарылыс қ ұ былысы 20 ғ асырда кө п теген мемлекетттерде ө лім факторлары туу факторының алдына шық ты ә рі ол дамығ ан елдерде кө рініс тапты.

Жаң а қ оғ амғ а ө ндірісте жә не пайдалану орындарында кө п мө лшердегі энергия мен қ ажетті заттарды тұ тынуы адамның биологиялық қ ажеттігінен жү здеген есе асып тү сті.

Қ азіргі экологиялық кризис салдары табиғ атқ а ө з мө лшерінен шамадан тыс антропогендік (техногендік) жағ дайлардың ә сері деп есептейді.

Урбанизация(латын тілінен алғ анда urbanus- қ алалық) бұ л адам ө міріндегі қ алалық ө мірдіғ рө лінің жоғ арылауы. Қ алалық ерекше қ арым - қ атынас адамдардың ө мір сү ру образы, ө ндіріс орындарының орналасуы жә не халық тың орналасуы ә леуметттік- кә сібилік жә не демографиялық қ ұ рылымнан тұ рады.

Жер бетіндегі 35 жылда екі еселенсе кө птеген ірі қ алаларда екі есеге 11 жылда кө бейеді. 19 ғ асырдың дү ние жү зі қ алаларында 29, 3 млн адам болса, 1900 жылы 224, 4 млн ғ а жеттті 1950 жылдары 729 млн 1980 жылдары 1821 млн жеткен. Еуропадағ ы қ алалық тар саны дү ние жү зі бойынша 69 пайызды, Азия 38 пайызды, Орталық Америка 75 пайызды, Латын Америкасы 65 пайыз, Австралия 76 пайыз. Дамығ ан мемлекеттерде АҚ Шта 75. Францияда 78, Германия85, Ұ лыбритания91 пайызды қ ұ райды. Қ алалық танудың оң тайлы ә рі кері жақ тары да кө ріне бастайды. Ғ ылыми индустрализациялану кезең дерінде қ алада жаң а экологиялық орта жә не ө те жоғ ары дең гейдегі антропогендік факторлар қ алыптасады. Олардың біріне атмосфералық ауаның ластануы, ө те жоғ ары шу мен дірілді ырғ ақ тар, электромагнитттік сә улеленудің туындауы жатады. Бұ дан басқ а халық тың тығ ыз орналасуы, кө лік қ озғ алысының кө беюі. Миграциялық процестер т.б.

Ә леуметтік экологиялық дағ дарыс жә не тұ рақ ты даму. Халық санының ө суі жә не оның сапалық кө рсеткіштерінің ө згеруі. Туылым мө лшеріне ә сер ететін факторлар, отбасын жоспарлау ә дістері. Урбандалу проблемалары. Кедейшілік жә не табыстың ә ділетсіз бө лінуі. Энергетикалық дағ дарыс проблемалары жә не олардың шешілу жолдары. Ә лемдік азық -тү лік проблемасы, шешілу жолдары. Ресурстық дағ дарыс, себептері мен салдарлары, шешілу жолдары. Жер генофондарының ө згеруі, ортаның агрессивтілігінің артуы, тірі организмдерге кө рсетілетін ә серлердің жаң а тү рлері. Соғ ыстар жә не лаң кестік: экологиялық зардаптары. Ә скери ө неркә сіптік кешен жә не тіршілік ету ортасы.

Мутациялық процестер. Мутация (лат. мutation-ө згеру) табиғ и жағ дайда кенеттен болатын немесе қ олдан жасалатын генетикалық материалдардың ө згеруі. Соның нә тижесінде организмнің белгілері мен қ асиеттері тұ қ ым қ уалайтын ө згергіштікке ұ шырайды. Ғ ылымғ а мутация терминін 1901 жылы голланд ғ алымы Х.Фриз енгізген болатын. Генетикалық аппаратының ө згеруіне байланысты мутацияның: геномдық, хромосомалық, гендік немесе нү ктелік деген тү рлері бар.

Геномдық мутация-клеткадағ ы хромосомалар санының ө згеруі. Оның бірнеше тү рі бар 1) полиплаидия-хромосома жиынтығ ының бірнеше еселеніп ө суі: 2) анеуплоидия-хромосома жиынтығ ының еселенбей ө суі. 3) гаплоидия-диплоидты 2 еселенген хроосома жиынтығ ының кемуі.

Хромосомалық мутация-микроскоп арқ ылы кө рінетін хромосома қ ұ рылымдағ ы ө згеріс. Бұ л ө згеріс хромосоманың кей бө лімінің ү зіліп қ алуына(делеция), қ осарланып кетуіне (дупликация) немесе оның басқ а бір бө ліміне ауысуына байланысты.

Гендік немесе нү ктелік мутация деп ДНҚ моекуласының белгілі бір бө лігінде нуклеотидтердің қ атар тізбегінің ө згеруін айтады. О молекулалық дең гейде ө теді, микроскоп арқ ылы кө рінбейді. Мутация нә тижесінде биохимиялық, физиологиялық ө згерістерг ұ шырайды. Организмдегі бұ л ө згерістер бірден немесе бірақ уақ ыттан кейін біртіндеп байқ ала бастайды.

Полиплоидты мутанттардың клеткалары мен органдарының кө лемі ұ лғ айып, хромосома жиынтығ ы жұ п болса, оның ұ рпақ беру қ абілеті сақ талады, ал тақ болса бұ л қ абілеті ү лкен ө згеріске ұ шырайды. Кейде бір генінің бірнеше белгі-қ асиеттері ө згереді. Гендік мутация доминантты, жартылай доминантты жә не рецессивті болады. Хромосомалық жә не гендік мутациялардың себебі кө пке дейін белгісіз болып келеді. Бұ л ө згерістер организмге ә р тү рлі химиялық, физикалық факторлардың -мутагендердің ә сер етуінен пайда болады. М: радий сә улелерінің саң ырауқ ұ лақ та тұ қ ым қ уалайтын ө згеріс тудыратындығ ын 1925 жылы орыс ғ алымы Г.С. Филлипов ашты. 1927 жылы АҚ Ш ғ алымы Г.Меллер (1890- 1967) жасанды мутацияның рентген сә улелерінің ә серінен болатынын тә жірибе жү зінде дә лелдеді. Мутация процессі кө бінесе организм ү шін зиянды болып келеді. Тү рлі тұ қ ым қ уалайтын аурулар мен кемістіктерді тудырып, кейде тіпті ө лімге душар етеді. Сонымен қ атар кейбір мутациялар организмге пайдалы ө згерістер де алып келеді. Мысалы гендік мутация ө сімдіктер, жануарлар жә не микроорганиздерді сұ рыптау жолымен жаң а тү рін алғ анда кейбір қ асиеттерін жақ сартады.