Оршаған ортаның химиялық ластануы

Адамдардың шаруашылык қ ызметі қ азіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі кө зі болып отыр. Табиғ и ортағ а кү н сайын, сағ ат сайын енеркә сіптің газ тә різдес, сұ йық жә не қ атты қ алдық тары тү сіп отырады. Осы калдық тардағ ы ә р тү рлі химиялық заттар ауағ а, суғ а жә не топырақ қ а тү сіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне ө те отырып, соң ынан адам организміне келіп тү седі. Бү кіл жер шарында осы ластаушы заттардың тү спеген жері жоқ деп айтуғ а болады. Тіпті ешқ андай ө неркә сіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бү л жерде адамдар кішігірім ғ ылыми станцияларда тұ рып, ғ ылыми бақ ылаулар ғ ана жасайды. Ғ алымдар осы заманғ ы ө нер-кә сіптердің ә р тү рлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқ ан. Олар бү л жерге басқ а жерлерден ауа ағ ындарымен келіп тү скен. Табиғ и ортаны ластаушы заттар ә р тү рлі болып келеді. Ол заттар ө зінің табиғ атына, шоғ ырлануына жә не адам организміне ә сер ету уақ ытына қ арай ә р тү рлі жағ ымсыз нә тижелер туғ ызады. Осындай заттардын қ ысқ а мерзімде болса да адамғ а ә сері - адамның басын айналдырады, қ ү скысын келтіреді, тамағ ын жыбырлатып, жө телтеді. Егер де адам организміне осындай улы заттар кө п мө лшерде ә сер етсе, қ атты уланып есінен танады, тіптен ө ліп кетуі де мү мкін. Ондай улы заттарғ а ірі ө неркә сіптік қ алалардың ү стіне желсіз кү ндері жиналғ ан қ ара тү тіндер немесе ө неркә сіптік кә сіпорындардың қ алдық тары мысал бола алады. Электр станциялары, тү рлі-тү сті металл ө ндіретін зауыттар, химиялык жә не мү найды қ айта ендейтін кә сіпорындар атмосферағ а тү тін шығ аратын ү лкен мү ржалар арқ ылы кө птеген адам организміне зиянды улы заттарды ауағ а шығ арады. Қ азіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бү л заттар ауада кү н сә улесінің ә серімен бір-бірімен реакцияғ а тү сіп, жаң а косындылар тү зеді. Ө неркә сібі дамығ ан елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі кү кіртгің қ ос тотығ ы (80,) коксхимия зауыттарымен, тау-кен ө ндіру жә не целлюлоза-кағ аз ө неркә сіптерінің жү мысы нә тижесінде ауағ а шығ арылады. Олар ауада ылғ алдың ә серінен кү кірт қ ышқ ылына айналады. Қ ү рамында кү кірт кышқ ылы бар тү ман немесе ылғ алды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей қ абаттарына, терісіне ә сер етеді жә не ө сімдік те кө п зардап шегеді. Ауадағ ы кү кіртті сутек адам организмін улап кана қ оймайды, сонымен катар адамдардың жү йке ауруларын туғ ызады. Ауадағ ы фторлы сутек ө те улы. Азык-тү ліктің кү рамындағ ы фторлы сутек адамды, жануарларды қ ү стырып ө те жаман ауру туғ ызады. Хлорлы сутек пластмасса қ алдық тарын жақ қ анда пайда болады. Осы газбен тыныс алғ анда адамның тыныс жолдарының кілегейлі қ абығ ын зақ ымдап, ө кпенің ісік ауруын туғ ызады. Қ оң ыр кө мірді жағ удың нә тижесінде ауағ а кү л бө лініп шығ ады. Ол ауыл шаруашылығ ы мен орман ө сімдіктеріне ә сер етеді. Ә сіресе, кө кө ніс, жеміс-жидек ө сімдіктеріне де зиянын тигізеді. Ластанғ ан ө сімдікпен қ оректенген жануарлардың, адамдардың организмдерінде физиологиялық ө згерістер болады. Цемент зауыттарынан шық қ ан цемент шаң дары топырақ та калий, кальций, магний элементтерінің кө беюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақ ын жерлерде фосфордың мө лшері кө бейеді. Қ ү рамында мырыш пен қ орғ асын бар металлургия зауытының калдық тары да ө те улы ә сер етеді. Осындай улы заттар жиналғ ан ө сімдікпен адам не жануар қ оректенгенде олардың денсаулығ ына кауіп тө нуі мү мкін.Организмнің осы улы заттарғ а тө зімділігі ә р адамның ө зінің жеке басының гигиенасына байланысты, ен алдымен денсаулығ ы, жасы мен жынысына байланысты болып келеді. Аталғ ан улы заттарғ а балалар, қ арт адамдар жә не денсаулығ ы нашар ауру адамдар ө те сезімтал келеді. Улы заттар адам организміне біртіндеп жү йелі тү рде жинала берсе, онда созылмалы улануғ а ү шырайды. Оның басты белгілері - адамнын тез шаршағ ыштығ ы немесе ү немі шаршап тү ратыны, сезімі, ү йқ ы басуы немесе ү йқ ысының қ ашуы, бейжайлық, ү мытшақ тық, кө ң іл-кү йінің тез ө згеруі, зейінінің тө мендеуі. Улы заттар адамдардың қ ан айналым мү шелеріне, жү йке жү йесіне, бауырына ә р тү рлі ә сер етеді. Улы химия-лық қ осылыстар адамның ә рбір органдарының созылмалы қ абынуына, жү йке жү йесінің ө згеруіне, адам ү рығ ының дамуына, жас нә рестенін ауру болып тууына ә келіп соғ ады. Дә рігерлер адамдардың ә р тү рлі аллергиялық аурулары, ө кпе демікпесі, катерлі ісік ауруларының болуы гал аймақ тың экологиялық жағ дайымен тығ ыз байланысты екенін анық тап отыр. Сонымен қ атар, хром, никель, бериллий, бензопирин, асбест, тү рлі улы химикаттар сияқ ты тағ ы басқ а ө неркә сіп қ алдық тары - канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда катерлі ісік ауруларын туғ ызатындығ ы анық талды. Егер ө ткен ғ асырда балалардың катерлі ісік аурулары сирек болса, қ азір балалардың арасында ол ауру ө те жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нә тижесінде бұ рын кездеспеген жаң а аурулар пайда болуда. Адам денсаулығ ына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қ атарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі тү тінінің қ ұ рамына 4 мың ғ а жуык химиялық заттар кіреді, олардың кө бі улы заттар. Олардың қ ырық қ а жуығ ы қ атерлі ісік ауруын туғ ызады. Темекінің уы сонымен қ атар колқ аның созылмалы ауруын туғ ызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жө теледі. Темекі шегетін ата-аналардың жаң а туғ ан нә рестелерінің организмінде улы газ сә би бойындағ ы қ ан қ ү рамында бірнеше сағ атқ а дейін болады. Есірткі заттары да қ олқ а, ө кпенің қ атерлі ісік ауруларын туғ ызады. Кө птеген органикалық еріткіштер: авиациялық бензин, желім, бензин, эфир, еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауағ а кө теріледі. Егер осы зат-тардың буы кө п мө лшерде организмге тү ссе жү йкені, миды, асқ азанды жә не ө кпенің ауруын туғ ызады. Кейде ол ө лімге де ә келіп соғ уы мү мкін.

Қ азіргі кезде бізді қ оршаган ортаның ластаушы кө здерін тө мендегідей топқ а бө леміз: 1. Физикалык ластану - радиактивті заттар, электрмагнитті толқ ындар, жылу, шулар жә не тербелістер. 2. Химиялық ластану - кө міртегі ө німдері, кү кірт, кө мірсулар, шайынды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы косылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар. 3. Биологиялық ластану - ауру қ оздырғ ыш бактериялар мен вирустар, кү рттар, карапайымдылар, шектен тыс кө бейіп зиян келтіретін жә ндіктер. 4. Эстетикалық зиян - табиғ аттың қ айталанбас сү лу ландшаф-тарының бү лінуі, орман-тоғ айлардың жойылуы, т.б.

Биосферадағ ы ластану процесін 3 кезең ге бө леміз: - ластаушы заттардың таралуы; - ластағ ыштардың биомассағ а енуі; - ластағ ыш заттардың биологиялык топтануы немесе корлануы. Адам баласының организмі жоғ арыдағ ы ластаушы заттарды кабылдағ ан кезде белгілі бір дең гейге (мө лшерге) дейін ғ ана кө тере алады. Ал, зиянды заттардын одан ә рі оргинизмде кө бейе тү суі денсау-лыкты бү зып, ауруғ а шалдық тырады. Қ оршағ ан ортанын химиялық ластануының кейбір тү рлері казіргі кезде глобальды экологиялық проблемаларды туғ ызып отыр. Олар жер шарындағ ы жиі-жиі байқ алып отырғ ан " Жылу эффектісі", " Озонның жү қ аруы", " Қ ышкыл жауындар", " Фотохимиялық тү мшалар" жә не осылардың ә серінен туындайтын аурулар. Адам баласы ә сіресе, атмосфера (ауа бассейіні) ауасының ластану кө здерін терең ірек білгені жө н. Жоғ арыда біз, атмосфераның лас-тануына жалпы сипаттама берсек, ендігі жерде оғ ан толығ ырақ тоқ талуды жө н кө рдік. Оның себебі, барлык зиянды заттар атмосфера арқ ылы тү рлі химиялық қ осылыстарғ а айналып, газ, сү йық немесе коспа тү рінде топырақ, суғ а косылып, одан адам организіміне тү седі. Атмосферадағ ы тіршілікке қ ажетті барлық процестер оның тропосфера қ абатында жү реді. Оның жер бетінен қ алындығ ы 10-18 км. қ ашық тық ты (қ алың дық ты) қ амтиды. Енді біз жекелеген зиянды заттардың ө зіне жө не коршағ ан ортағ а тигізетін ә серіне тоқ таламыз. Кө міртегі оксиді (СО₂) жә не монооксид (СО). Жалпы отын жакқ ан кезде кө міртегінің екі газы тү зіледі. Екеуі де ластағ ыш газдар. Оның бірі кө міртегі диоксиді - улы емес, ал монооксид улы болып келеді. Ол адамның канындағ ы гемоглобинмен ө те тез қ осылып зиянды қ оспа тү зіп, ауру туғ ызады. Соң ғ ы жылдары атмосферадағ ы кө міртегі оксидтері тез кө бейіп ө сімдіктерде жү ретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нә тиже-сінде, кеміртегі оксиді ә рбір 10 жыл сайын 2 %-ке ө сіп, атмосферада жылу эффектісін туғ ызуда. Ад жылу эффектісі ө з кезегінде жер шары климатының орташа температурасын кө теріп, тү рлі экологиялық апаттардың (мү хиттардың кө терілуі, ауа райының ө згеруі, кдуіпті циклондар мен цунамилар, шө лейттену, ө рттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталғ ан газдармен қ атар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар кү н сә улесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кең істігіне кететін ү зын толкынды жылу сә улелерін ө ткізбей, кө мір қ ышқ ылы газдарының кызып, жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде. Мә селен, XIX ғ асырдың 20-жылдарында кө мір Қ ышқ ылы газының атмосферадағ ы мө лшері 0, 029 % болса, ал 90-жылдары - 0, 035 %-ке жетіп, 20 %-ке кө бейіп отыр. Бү л кө рсеткіш БҰ Ұ -ның зерттеулері бойынша 2000 жылдары 30 %-ке жетпек. Ол жағ дайда жер шарының орташа температурасы 0, 1°С-қ а, ал 2005 жылдары екі есеге ө се тү сетіні дә лелденген. Осы мә ліметтерді компью-терлік жү йе арқ ылы есептегенде жер шарының орташа температу-расының ө суі жақ ын жылдары 1, 5-4, 5°С-қ а жетуі ә бден ық тимал. Жер шарының осылайша жылып кетуі дү ниежү зілік мү хиттардың дең гейін 1, 5 метрге кө теріп, планетамызда " топан су" каупін туғ ызары сө зсіз. Мү хиттардың дең гейінің кө терілуі адамзат ү шін кауіпті проблема. Міне, осының бә рі жылу эффектісінің ә рекеті болғ андық тан оның жү ру механизмін бә ріміздің де білгеніміз жө н. " Озонның жұ қ аруы". XIX ғ асырдың 80-жылдарында атмосфера қ абатында озонның кейбір жерлерде жү қ аруы байқ алғ ан. Мә селен, 1987 жылы Антарктида тү сында байкалып озонның мө лшері кү рт азайып, (космостық станциясының фотосуреті бойынша) ол 7 млн км² аумақ ты қ амтығ ан. Ал осы жағ дай 1992 жылы Оң тү стік Америка тү сында байқ алғ ан.Осығ ан байланысты БҮ ¥ жанынан ғ ылыми кең ес қ ү рылып " озонның жү қ ару" себебін зерттеу басталды. Нә тижесінде, оның негізгі кө зі - хлорфторкө міртектік (фреондар) қ осылыстар екені анық талды. Осы химиялық қ осылыс атмосферағ а кө теріліп, фотохимиялық ыдырауларғ а ү шырап, хлор тотығ ын тү зеді. Ол ө з кезегіндегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады. Нә тижесінде озонның жү қ ару процесі басталып, Космостан келетін зиянды ультракү лгін (УК) сә улелердің еркін ө туіне жол беріліп, бү кіл тіршілік атаулығ а қ ауіп тө ндіреді. Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау (ВОЗ) ү йымының мә ліметі бойынша атмосферадағ ы озонның 1 %-ке азаюы қ ауіпті ісік ауруларын кө бейтіп жіберетіні анық талғ ан. Сол сияқ ты УК сә уленің жерге кө бірек ө туі адам баласының иммундық қ орғ аныс қ абілетін кемітіп, жү қ палы ауру-лардың мендеп кетуіне жол ашатыны дә лелденіп отыр. Осығ ан орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу ү шін халық аралық Конвенция қ абылданды. Оның мақ саты - озон қ абатын бү лдіретін заттарды шығ аруды тежеу немесе тоқ тату. Осы бағ ытта Ресей мен ТМД елдерінің біріккен ғ алымдар ү жымы ең бек етуде. Қ ышқ ыл жауындар - атмосферағ а байланысты қ азіргі кезендегі ү лкен проблема. Оның негізгі кө здері кү кіртті ангидрид (SО²) пен азот тотығ ы (NO, азот қ ос тотығ ы NО₂), жә не азот тетраоксиді (Sі₂О₄).Кү кіртті ангидрид. Адам баласы жылу алу ү шін кө мір мен мазутты жағ у кезінде кү кірт ангидриді ауағ а тү седі. Мә селен, 1 млн тонна кө мір жаккан кезде 25 мың тонна кү кірт бө лінеді екен. Ә рине, кү кірт жеке элемент кү йінде емес, оның кү кірт тотығ ы ретінде ауағ а шығ арылады. Осы газ атмосферағ а тү сіп, оттегімен тотығ ып ә рі су буымен қ осылып одан кү кірт қ ышкылы тү зіледі. Қ ұ рамында қ ышқ ыл бар тү мандыктар жауын тү рінде биосферағ а тү сіп кауіпті зиян келтіре бастайды. Сол сияқ ты отынды жақ қ ан кезде де кү кірт қ ышқ ылы тү зіліп, ауа ағ ысымен алыс жерлерге жетіп, кү тпеген аймақ тарда да фауна мен флорағ а, адам баласына зиян келтіріп отырады. Азот оксидтері. Азоттың қ осылыстары атмосферағ а кө бінесе орман-дардағ ы ө рттерден, ірі ө неркә сіп орындарынан бө лінетін заттар тө ң ірегінде жинакталады. Жалпы атмосферағ а азот кышқ ылының 95 % кө мірді пайдаланғ анда бө лінеді. Оның 40 % автокө лік, 30 % электростанциялар, 20 % ө ндіріс орындарында қ азба отындардың ү лесіне тиеді. Нә тижесінде, жер шары бойынша жыл сайын атмосферағ а 60 млн. тонна азот оксиді шығ арылып отырады. Ол одан ә рі су буымен реакцияғ а тү сіп, азот қ ышқ ылын тү зеді. Азот қ ышқ ылы табиғ атта нит-раттарғ а айналып, одан жауын қ ү рамында жер бетіне тү седі. Нә тижесінде, бү кіл тіршілікке зиянын тигізеді. Адам баласы азот оксидтеріне душар болғ ан жағ дайда тыныс жолдарының қ абыну, бронхит, ентікпе жә не ө кпе-тыныс жолдарының ауруынан зардап шегеді. " Смог" (улы тұ ман). Смог ағ ылшын сө зі, тү тін деген мағ ынаны білдіреді. Аталғ ан улы тү тін ө неркә сіп, басқ а да қ ажеттіктер ү шін кө мір мен мазутты жақ қ анда пайда болады. Тү манның 2 типі бар. Лондондық тү ман типі - негізгі кө зі кө мір мен мазутты пайдалан-ғ анда тү зілетін кү кіртті газдың атмосферада концентрациясының кө бейіп кетуі. Бү л қ ү былыс Лондон қ аласының ауа бассейінінде алғ аш рет есепке алынғ ан. Мә селен, 1952 жылы ауа бассейінінде (ү стінде) улы қ ара тұ мандық (смог) 2 жү ма бойы тү рып алғ ан. Нә тижесінде 4000-нан астам адам қ аза болғ ан. Осы азапты тарихи оқ иғ адан Лондон тү рғ ындары 1873, 1882, 1891, 1948, т.б. жылдары зардап шекті. Фотохимиялық тұ ман. Атмосфера қ абатында азот оксидтері, кө мірсулар, озон, кү ннің радиациясының фотохимиялық реакцияғ а ү шырауы нә тижесінде пайда болатын улы тү тін. Оның Лондондық тү маннан айырмашылығ ы автокө лік моторларынан шығ атын газдарды кү рап кү ндізгі жағ дайда улы тү тін тү зуге бейім келеді. Фотохимиялық тү ман алғ аш рет 1930 жылдары Лос-Анджелес қ аласы ү стінде есепке алынғ ан. Одан соң бү л қ ү былыс Нью-Йорк, Токиң Сеул, Афин, т.б. Қ алаларда байқ алғ аны тарихқ а мә лім. Жоғ арыдағ ы фактілер қ оршағ ан ортаның химиялық ластануы тү рінде сипат алып, бү кіладамзат қ ауымын алаң датып отыр.