Атмосфералық ауаның ластануы. Атмосфераға жасалған антропогендiк ықпал. Озон қабатының бұзылуы. Жылыжай эффектiсi.

Атмосфера - бү кіл ә лемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халық тарының ортақ байлығ ы болғ андық тан оның сапасы, тазалығ ы адамзат ү шін ешнә рсеге тең ге-рілмейтін биосфераның кү рамдас бө лігі. Оның массасы 5, 157*10¹⁵ т. тең. Атмосфера бірнеше қ абаттан - тропосфера, озон, стратосфера, мезосфера, термосфера жә не экзосферадан тү рады. Ә рбір кабаттың ө зіне тә н атқ аратын қ ызметі, газдық қ ү рамы, тіршілік нышаны болады. Ә сіресе, трофосфера мен озон қ абатының тіршілік ү шін маң ызы ерекше.

Бү гінгі таң да атмосфера ауасының тазалық сапасы бү рынғ ы кезден нашарлауда. Оның негізгі себептері - ауағ а адамның іс-ә рекетінен болатын ә р тү рлі газдардың шығ арылуы. Оларды біз ауаны ластағ ыш заттар дейміз.

Негізінен атмосфераның адам ү шін атқ аратын қ ызметі ө те жоғ ары. Атмосфера - бү кіл ә лемді таза ауамен қ амтамасыз ете отырып, тір-шілікке қ ажетті газ элементтерімен (оттегі, азот, кө міркышқ ыл газы, аргон т.б.) байытады жә не Жерді метеорит ә серлерінен, кү н жә не ғ арыштан келетін тү рлі зиянды сә улелерден қ орғ айды, зат жә не энергия алмасуларын, ауа райының қ ызметін реттеп, жалпы жер шарындағ ы тұ рақ тылық ты ү йлестіріп отырады.

Бірақ та адам баласы ү шін орасан зор пайдалы ауа бассейні соң ғ ы жылдары кү рделі ө згерістерге ү шырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы. Атмосфера ауасының сапалық кү йінің кө рсеткіштері оның ластану дә режесі болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластағ ыш заттардың шекті мө лшерлі концентрациясы қ алыпты кү рамнан асып кетсе, онда ауаны ластанғ ан деп санайды.

Ластағ ыш заттардың негізгі кө здері - ө неркә сіп, автокө ліктер, зауыт, жылу энергетикасы, соғ ыс қ аруларын сынау, космос корабльдері мен ү шақ тар т.б. Жоғ арыда аталғ ан объектілерден атмосферағ а тү скен заттар ауа қ ү рамындағ ы компоненттерінің катысуымен химиялык немесе фотохимиялық ө згерістерге ү шырайды. Содан соң пайда болғ ан химиялық ө німдер суғ а, жерге тү сіп, барлық тірі организмдерді, ғ имараттарды, қ ү рылыс материалдарын бү лдіреді.

Атмосфера қ ү рамындағ ы оттегі мен кө мірқ ышкыл газының тү рақ ты болуы жалпы ауа бассейінінің тепе-тендігіне ә сер етеді. Мә селен, оттегі тірі организмдер ү шін тыныс алуды камтамасыз ете отырып, топырақ пен судағ ы бү кіл химиялық реакцияғ а қ атысады. Оттегі жетіспеген жағ дайда жануарлар мен адамдар тү ншығ а бастайды. Оның ө ндіруші кө зі - жасыл ө сімдіктер ә леміндегі ү здіксіз жү ріп жатқ ан фотосинтез процесі. Кө мірқ ышқ ыл газының да ауадағ ы шекті мө лшері кө бейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондық тан ауа қ ү рамындағ ы негізгі екі газдың тепе-тендік мө лшері қ атаң сақ талуы тиіс. Міне, осы жағ дайлардан бү кіл ә лемдік атмосфера экологиялық дағ дарысқ а ү шырап отыр. Ауаны ластауғ а жер шарындағ ы мемлекетгер ө зінің экономикалық даму дең гейіне қ арай тү рліше ү лес қ осып отыр.

Біздің республикамызда атмосферағ а шығ арылатын зиянды заттар мен газдар, т.б. бө где химиялық қ осылыстар Қ азгидромет ғ ылыми-зерттеу институтының ү немі бақ ылауында болып отырады. Ол кө рсеткіштер ә р жылғ а жә не тоқ санғ а жіктеліп " Ақ параттық экологиялык бюллетень" журналы арқ ылы кө пшілікке хабардар етеді.

Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағ алау бойынша 1995-2000 жылдар аралығ ында ауасы ең кеп ластанатын қ алаларғ а (Лениногор, Зырян, Ө скемен, Жезқ азғ ан, Балқ аш, Қ арағ анды, Павлодар, Екібастү з, Теміртау, Алматы қ алалары жатады. Ә рине бү л кө рсеткіштер ү немі ө згеріп отырады. Ө йткені аталғ ан қ алалардағ ы ө неркіә сіптің т.б. ластану кө здерінің жү мыс істеу қ арқ ыны бірдей емес. Мә селен, 1995 жылдары ең кө п ластанғ ан қ алалардан бірінші орынғ а Жезқ азғ ан, Балқ аш қ алалары шық са, ал 1999-2000 жылдары Лениногор мен Ө скемен шығ ып отыр. Бү л жерде қ ара жә не тү сті металлургия кә сіп-орындарынан шығ атын коқ ыс кө п. Алматы мен Зырян қ алалары негізінен зиянды заттарды сейілтуге метрологиялық жағ дайы қ олайсьіз болып отыр.

Республика жағ дайында атмосфераның ластануына ө неркә сіптердің техникалық жағ ынан мамандануы нашар. Яғ ни, ескірген технология-лық процестер нә тижесінде кү рамында қ атты жә не сү йық бө лшектері бар газ тә різді заттар орасан кө п мө лшерде бө лінеді ә рі осы химиялық қ осылыстар ө те қ ауіпті улы келеді. Олар негізінен кү кірт диоксиді, кө міртегі оксиді, азот оксиді, кү кіртті сутегі, аммиак жә не ә р тү рлі Қ атты жә не сү йық заттар.

Тү рақ ты кө здерден атмосферағ а жылына шығ атын зиянды заттардың мө лшері: Павлодарда 763, 0 мың т., Қ арағ андыда 601, 6 мың т., Шығ ыс Қ азақ стан қ алаларында 170, 0 мың т., Қ останайда 170, 0 мың т., Ақ молада 120, 0 мың т., Атырауда 90, 0 мың т. болды. Бұ л аймақ тарда жылу энергетикасы, металлү ргия, мұ най-газ кә сіпорындары шоғ ырланғ ан. Сондық тан, атмосферағ а кө терілген қ оқ ыстар мен газдардың кө пшілігі осы облыстар мен қ алалардың аумағ ына тү сіп, ө сімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғ имараттарды жалпы коршағ ан ортаны ластап жатыр. Казгидромет мә ліметі бойынша республиканың ә рбір километріне жылына орта есеппен 1, 13 тонна зиянды заттар келетіні байқ алғ ан.

Қ азақ стан жағ дайында кө птеген қ алалардың ауа бассейні автокө ліктерден шығ арылатын зиянды заттармен ластанып отыр. Мә селен, автокө ліктерден бө лінетін қ оқ ыс заттар калалар бойынша: Қ останайда 119, 4 мың т., Оң тү стік Қ азақ станда 87, 3 мың т., Алматыда 85, 0 ^ың т., Павлодарда 74, 7 мың т., Кө кшетауда 53, 6 мың т. кө рсеткішке жетіп отыр. Автокө ліктерден бө лінетін кө міртегі оксиді барлык шығ арылатын заттардың 70-80 % қ ұ райды.

Соң ғ ы 2000 жылдың мә ліметі бойынша Ө скемен қ аласының ауасында кү кірт диоксиді жә не фенол, формальдегид, азот диоксиді қ алыпты дең гейден 1-4 РЗШ-ғ а жетіп отыр. Сол сияқ ты ауаның лас-тануы Ақ тау, Теміртау, Шымкент, Тараз қ алаларында ө се тү суде. Ә сіресе, улы формальдегидтің 3 есе кө бейгені Шымкент, Тараз жә не Петропавл қ алаларында байқ алып отыр. Ауадағ ы аммиак пен фенолдың мө лшері Теміртауда 2, 3 РЗШ, Петропавлда 3 РЗШ-ке жетсе, ал Астанада фторлы сутегі 4 РЗШ мө лшерін кө рсетуде.

Қ азақ стан жағ дайында ауа бассейнінің ластануы кө бінесе қ атаң континентальды ауа райына да байланысты. Жауын-шашын мө лшері ө те аз болғ андық тан, ауаның табиғ и тазаруы нашар. Оның ү стіне ү немі соғ атын кү шті желдер біркелкі емес. Мә селен, Алматы, Шымкент, Лениногор, Зырян қ алаларының ауа бассейндерінде табиғ и ауа ағ ыс-тары болмайды, соның есебінен қ алалар ү немі қ алың зиянды улы тү мшамен оранып жатады.

Ауа бассейнінің қ ұ рамында ауыр металдардың болуы да ө те қ ауіпті. Ә сіресе, қ орғ асын, мырыш, сынап мө лшері ү немі бакылауғ а алынады. Ауыр металдармен ауаның ластануы республика бойынша жоғ ары болмағ анымен жекелеген калалар бойынша жағ дай мә з емес. Мә селен, қ орғ асьш кө рсеткіші Лениногорде - 17 РЗШ, Балкашта - 8, Шымкентге -6 есе болып отыр. Бү л кө рсеткіштер кейбір жылдары 17-81 РЗШ-ғ а жететіні қ ауіпті болса да шындық.

Қ азақ станның ауа бассейнінің ластануы кө ршілес мемлекеттердін ауағ а шығ арылатын зиянды заттардың есебінен де кө бейе тү седі. Ө йткені, ауа бассейнінің бә рімізге ортақ екенін айтқ анбыз. Тө мен-

дегідей кызыкты мә лімет осыны дә лелдейді. Мә селен, Қ азақ станның ө з ластану кө здерінен тү скен (1) жә не шекаралас ауа (2) арқ ьшы епскт заттардың ү лесі тө мендегідей болғ ан:

1. Кү кірт - 46 % немесе 380000 т.

Азот (тотық қ ан) - 19 % немесе 46400 т.

Азот (тотық сызданғ ан) - 51 % немесе 11300 т.

2. Кү кірт - 54. %

Азот (тотық қ ан) - 81 %.

Азот (тотық сызданғ ан) - 49 %.

Ә рине, ө з кезегінде Қ азақ станның ауа бассейнінен де Ресей, Қ ырғ ыз, Ө збек республикаларына да кү кірт пен азот қ осылыстары ауысып отырады.

Атмосфера ауасын ластайтын заттардың мө лшері дү ние жү зі бойынша жылына 200 млн. тоннағ а жетіп отыр. Ал, оның қ ұ рамы 20 химиялык элементтен тү рады. Соның ішінде қ орғ асын мен мырыштың ауада таралуы жә не онымен адамдардың улануы жиі байқ алуда. Олардың мө лшері ауада 0, 0003 мг/м3 аспауы керек. Оның негізгі кө зі -автокө ліктер мен оғ ан қ олданылатын қ орғ асын аккумляторы. Жапония, Ирак т.б. елдерде осы заттармен адамдардың улануы жиі болатын-дық тан, қ азір кө птеген елдерде балық аулауда, мылтык оқ тарына қ орғ асынды пайдалануды шектеп отыр.

Сондық тан, ауағ а зиянды заттардың шығ арылуын реттеу, техно-логияны жетілдіру, ө ндіріске қ алдық сыз жә не аз қ алдыкты техноло гияны енгізу мен шығ арынды заттарды қ айта ө ң деп пайдағ а асыру бү гінгі кү ннің қ атаң талабы болмақ.