Гидросфераға жасалған антропогендiк ықпал.Әлемдiк Мұхиттың ластануы. Биосфера құрамындағы гидросфера.

Дү ниежү зілік су қ орларының ластануы бү кіл адамзат қ ауымын алаң датып отыр. Бү л мә селе Қ азақ станғ а да тә н. Судың ластануы кө п тү рлі ә рі ең соң ында су экожү йесін бү лдірумен аяқ талады.

Су айдындарының ластануын былайша топтайды:

Ø биологиялық ластану: ө сімдік, жануар, микроорганизмдер жә не аш бейімді заттар;

Ø химиялық ластану: уытты жә не су ортасының табиғ и қ ү рамын бү лдіретіндер;

Ø физикалық ластану: жылу-қ ызу, электрмагнитті ө ріс, радиактивті заттар.

Судың сапасы, ластану денгейі ү немі бақ ылауғ а алынып отырады. Судың қ ү рамындағ ы химиялык коспалар, тү здық қ ү рамы, еріген бө лшектер, температура ә р тү рлі болуы мү мкін. Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымы ауыз судың 100-ден астам сапалық кө рсеткішін ұ сынғ ан. Ал, Қ азақ станда ауыз су сапасы МемСТ 287482 бойынша 30 тү рлі міндетті кө рсеткішпен анық талады.

Су бассейнінің ластануының негізгі себептері - тазартылмағ ан ағ ын суларды ө зен-кө лдерге жіберу. Бү ғ ан жол беретіндері:

Ø тү рғ ын ү й коммуналдық шаруашылық тар;

Ø ө неркә сіп орындары;

Ø ауыл шаруашылығ ын химияландыру;

Ø халық шаруашылығ ының баска да салалары.

Ағ ын суларғ а кү йылатын лас сулар да бірнеше топқ а бө лінеді. Оларды қ оспалар (ерімейтіқ коллоидты, еритіндер), лас сулар (мине-ралдык, органикалык, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді.

Лас сулардың ішінде тү рмыстық сарқ ынды суларда органикалық заттар 58 %, минералдық заттар 42 %-тей болады. Ө неркә сіпте пайда-ланатын сулар мен синтетикальщ жуатын заттармен судың ластануы ө те қ ауіпті. Бү л заттар - химиялық ластану кө здері. Соның ішінде сулы экожү йелердің пестицид, гербицид жә не басқ а да химиялық улы препараттармен ластануы Қ азақ станда кен етек алғ ан. Мә селен, мақ та мен кү ріш, жеміс-жидек, бау-бақ ша, теплица (жылы жай) зиянкестеріне қ арсы бү рынғ ы Кең ес ө кіметі кезең інде ө те кө п химиялық заттар қ олданылғ ан. Нә тижесінде, су ластанып, оның сапасы мен микрофло расы жә не микрофаунасы, ірі хайуанаттар, қ ү стар зардап шеккен. Ө з кезегінде химиялық заттардың зиянды қ осылыстары азық -тү лікпен адам организіміне кері ә серін тигізеді.

Қ азіргі кезде ашық ө зен, кө л суларымен қ атар жер асты сулары да сарқ ынды, шайынды сулармен жә не еріген зиянды заттармен лас-танып отыр.

Негізгі ластаушы кө здері мыналар:

Ø ө неркә сіп ө німдерін сақ тайтын қ оймалар;

Ø химиялық заттар жә не тың айтқ ыштар;

Ø тү рмыстық қ алдық тар;

Ø жер асты суымен жалғ анатын қ ү бырлар;

Ø ірі қ ү рылыс учаскелері;

Ø сү згі аландар, бү рғ ы-скважиналар болып табылады.

Жер асты суларында ә р тү рлі жү қ палы ауру тарататын микробтар, вирустар кездеседі.

Қ азақ стан жағ дайында ө зен-кө лдердің ластануы кө бінесе ө неркә сіп шоғ ырланғ ан аймақ тарда, полигондар мен мү най-газ ө ндіретін жер-лерде жаппай сипат алуда.

Ө зендердің ішінде Ертіс су алабы Ө скемен корғ асын-мырыш ком-бинаты, Лениногор қ орғ асын зауыты, Березов кені, Зырян зауыты секілді ө ндіріс орындарының сарқ ынды лас суларымен ластануда. Су қ ү рамында корғ асын, мырыш, сынап, т.б. ауыр металдар шекті мө л-шерден асып кетуі жиі байқ алады.

Іле-Балқ аш бассейіні суының сапасы да мә з емес. Мү ндағ ы ластағ ыш заттар - ауыр металдар, мү най ө німдері мен фенолдар. Ә сіресе, " Балкашмыс" ө ндірістік бірлестігі, " Балқ аш балық ө неркә сібі", " Сарышағ ан ракета полигондары", т.б. кен рудаларын байыту комбинаттары Балқ аш кө ліне мың дағ ан тонна зиянды заттарды тө гуде. Іле ө зенінің ортаң ғ ы ағ ысы, жалпы ө зен экожү йесі, кү ріш алқ аптары " Акдала, Шарын массивтері" жә не Шең гелді массивтерін игеруге байланысты минералды тың айтқ ыштар мен химиялық препараттар ө те кө п қ олданылуына байланысты сапалык қ ү рамы тө мен. Оның ү стіне Іле ө зені арқ ылы мү най тасымалдау, Қ апшағ ай су қ оймасы, Қ ытай жеріндегі судың ластануы ондағ ы экологиялық жағ дайды ү шық тыра тү суде.

Сырдария, Шу, Талас, Қ аратал, Ақ су, Лепсі, Тентек, Кө ксу ө зен-дерінің сулары біршама таза деп есептелінеді. Соның ішінде Сырдария, Шу, Талас ө зендері ауыл шаруашылығ ын химияландыру мен дренажды сулармен ластануда. Ә сіресе, Арыс, Келес ө зендері кү ріш пен мақ та егісінде жиі қ олданылатын пестицидтермен ластанып отыр.

Соң ғ ы жылдары Каспий тең ізінде мү най ө ндіруге байланысты жә не тең із дең гейінің табиғ и кө терілуі аймақ тың экологиялык тыныс-тіршілігін шиеленістіріп отыр. Тең іздің кө терілуі жү здеген мү най бұ рғ ы-скважиналарын, мү най қ оймалары мен ө ң деу объектілерін істен шығ арды. Қ азір бү л жерлерде 6 мұ най газ кені, жү здеген елді мекендер, коммуникациялар, ө неркә сіп орындары су астында қ алды. Нә тижесінде, тенізге кө птеген мө лшерде лас заттар, мұ най ө німдері, органикалық қ осылыстар, ауыр металдар суғ а араласуда. Оның ү стіне Еділ жә не Жайық ө зендерінің лас сулары тең із суын уландыра тү суде. Мә селен, 1995-2000 жылдар аралығ ындағ ы кә сіптік балық тар мен бағ алы қ ара уылдырық жә не ет беретін бекіре тү қ ымдас балық тардың азайып кетуі тіркелді. Ал, 1999 жылы қ ырылып қ алғ ан 20-30 мың итбалық тың жә не жү здеген мың қ ү стардың ө луі тең із суының бү гінгі сапасының кө рсеткіші - биоиндикаторы болса керек. Қ азір Каспий мү найын игеру бү кіл ә лемді дү рліктіріп, шетелдік инвестрлер тең із кара алтынын" игеруге 9мтылуда. Ал, олардың судың сапасы мен ластануына кө ң іл бө луі, экологиялық нормаларды сақ тауы кү мә н туғ ызып отыр.

Атырау, Маң қ ыстау аймақ тарында техниканың ескілігінен бұ рғ ы-скважиналардың бү лінуі, мұ найдың жерге, суғ а тө гілуі коршағ ан ортағ а зиянын тигізуде. Жерге сің ген мұ найдың калындығ ы 10 метрге жетіп жер асты суына косылуда. Қ азір мұ наймен ластану аймағ ы 200 мың га алып жатыр. Қ оймаларда 200 мың т. мұ най қ алдығ ы, 40 мың т. кө мірсутегі жинақ талғ ан.

Ақ тө бе облысындағ ы су айдындарының да экологиялык жә йі нашар. Мә селен, Елек ө зені амин ө неркә сібі есебінен жә не бормен ластануда.

Қ орғ алжын, Наурызым, Марқ акө л, Алакө л, Зайсан кө лдерінің экологиялық жағ дайы біршама тә уірлеу деп есептелінеді. Десе де су айдындары Орталық, Солтү стік, Шығ ыс Қ азакстандағ ы ө неркә сіп орындары, полигондар есебінен ластануда.

Қ арағ анды металлургия комбинатының жә не Теміртау қ аласындағ ы " Карбид" ө ндірістік бірлестігінен шық кан сулар Нұ ра ө зенін барынша ластауда. Жамбыл фосфор зауытының сарқ ынды лас сулары Талас, Асы ө зендері мен оның алқ аптарын фтор жә не сары фосформен ластап отыр.

Оң тү стік Қ азақ стан облысында ең кө п ластану Бадам, Сайрам кен орындарында байқ алуда. Ә сіресе, Бадам ө зені бойындағ ы қ орғ асын, фосфор, химия ө неркә сіптерінен бө лінетін қ орғ асын, мырыш, сынап кей жерлерде шекті мө лшерден 50 есеге дейін асып кететіні тіркелген.

Су ресурстарының биологиялық ластануы Арал аймағ ы мен Батыс Қ азакстанда жиірск ү шырасуда.

Қ азақ станның су ресурстарының сапасын жақ сарту жә не корғ ау шараларын жү зеге асыру бағ ытында мемлекет тарапынан кө птеген игі істер жү ргізілуде.