Тақырыбы:Табиғатты қорғау және тұрақты даму.

Жер шарында ө сімдіктердің 500 млн. астам тү рі бар. Жыл сайын ғ ылыми лабораторияларда олардың бірнеше жаң а тү рлерін ө сіріп шығ арады. Ө сімдік - жер шарының " ө кпесі" деп бекер айтылмағ ан. Тіршілік атаулыны ө сімдіксіз елестетуге болмайды. Жер шарында ө сімдіктер жамьшғ ысы біркелкі таралмағ ан.

Қ азақ станда орман қ оры 21, 8 млн. га жерді алып жатыр. Яғ ни, республикамыздың барлық жерінің 3, 35 %-ын қ ұ райды. Біздің еліміздегі ормандар жү йесі, негізінен, солтү стік жә не шығ ыс аймақ тарда шоғ ырланғ ан. Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар - сексеуіл қ арағ ай, шырша, самырсын, қ айың ормандары, тоғ айлар мен бү талар.

Орман қ оры жер шары бойынша жылдан-жылғ а азая тү суде. Қ ұ рылық тың 62 млн. км² жерін ө сімдіктер мен орман алып жатыр. Республикамызда ормандар аз жә не олардың жағ дайы мә з емес. Оның негізгі себептері - адам факторы, ө рт, ауа райының ө згеруі мен айнала қ оршағ ан ортаның ластануы.

Орманды қ орғ ау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы биосфера ү шін маң ызы зор.

Орман топырақ тағ ы ылғ алды сақ тай отырып, су балансын тү рактан-дырады. Ылғ алды жер ө сімдік жамылғ ысы мен жан-жануарлардың кө бейе тү суіне ық пал етеді. Орманды алкаптардағ ы жер асты сулары ө зен мен кө лдерді қ оректендіреді. Орман аң мен қ ү стың мекені, дә рі-дә рмектік ө сімдіктер мен жеміс-жидектердің панасы ә рі қ олайлы тіршілік ортасы болып табылады.

Ормандардың егістік алқ аптарын қ орғ ауда да рө лі зор. Орманды жерде топырақ, су жә не жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің топырағ ы кеуіп, шө лге айналады. Ағ аштарды қ ар тоқ тату ү шін де отырғ ызады.

Орманның ауаны тазартатын да қ асиеті бар. Мысалы 1 га орман бір кү нде 220-280 кг кө мірқ ышқ ыл газын сің іріп, 180-200 кг оттек бө ліп шығ арады. Яғ ни, ауаның кү рамын толық тырып отырады.

Орман сонымен бірге денсаулық сақ тау ортасы. Сондық тан курорт пен сауық тыру кешендері, т.б. демалыс орындарының тек қ ана орманды жерде салынуы тектен-тек емес.

Қ азақ станда орманғ а қ арағ анда табиғ и жайылымдар басым. Ө сімдіктің біздің жерімізде 57000 тү рі ө седі. Оның 506 тү рі қ орғ ауды кажет етіп отыр. Жойылып бара жатқ ан ө сімдіктерді сактап калу мақ сатымен 1981 жылы " Қ ызыл кітап" шығ арылды. Оның мақ саты қ ү рып бара жатқ ан ө сімдіктерді есепке алып, оларды сақ тап қ алу. Ол ү шін кө птеген мемлекетгік шаралар жү ргізіледі. Солардың бірі - сиреп бара жатқ ан ө сімдіктер ө скен жерлерді адам қ амқ орлығ ына алып қ орық тар ұ йымдастыру.

Қ орық ұ йымдастыру ісіне біздің республикамызда соң ғ ы жылдары кө п кө ң іл бө ліне бастады. Қ азірдің ө зінде 9 мемлекеттік қ орык, 5 ұ лттық парк, 17 ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық -геологиялық қ орық қ орлар қ ұ рылғ ан. Алматы, Шымкент, Қ арағ анды, т.б. ірі қ алаларда ботаникалық бақ тар жү мыс істейді. Осының бә рі сиреп бара жаткан ө сімдіктерді қ алпына келтіру жү мыстарымен айналысады. Орман мен ө сімдіктерді корғ ау ересектермен қ атар мектеп оқ ушыла-рының да міндеті. Кө птеген аймақ тарда жастардың белсенділігін арттыру мақ сатымен " Жас орманшылар", " Жасыл патрулыпілер", " Жас экологтер", " Жас натуралистер" атты ү йірмелер ү йымдастырылғ ан. Олар - еліміздегі орман шаруашылығ ыны? белді кө мекшілері.

Сирек жә не дә рілік ө сімдіктерді де қ орғ ау баршаның ісі. Біздің жеріміз дә рілік ө сімдіктерге ө те бай. Олар кө бінесе Іле Алатауы, Жоң ғ ар Алатауы, Алтай таулары мен Қ аратау тау жоталарында кө п шоғ ырланғ ан Ә сіресе алтын тамыр, марал оты, дә рмене, жусан, қ ылша, шайқ урай, жалбыз, бә йшешек, тартар жапырақ, тү ймедақ, мың -жапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарғ ан, алтай рауғ ашы, қ ызылжидек, сасыр, т.б. ө сімдіктер медицинада кең інен қ олданылады. Мә селен, Шымкент қ аласында осындай дә рілік ө сімдіктерден дә рі-дә рмек жасайтын формоцевтік зауыт жү мыс істейді.

Қ азақ станда дә рілік ө сімдіктермен қ атар сирек кездесетін, сә ндік ү шін ө сірілетін ө сімдік тү рлері де бар. Олардың саны азайып барады. Мысалы, Қ аратау аймағ ында ө сімдіктердің 1500 тү рі ө седі. Сондық тан болар Қ аратау ө сімдіктердің " Меккесі" деп аталады. Табиғ аптың.ә сем кө ріністері табиғ и ортаның ластануынан, жайылымдардың тозу * салдарынан сирек кездесетін ө сімдіктердің азаюынан бү лінуде. Қ азір кең -байтақ даламыздан кызғ алдақ тардың кө птеген тү рлері, қ ызыл адыраспан, сө геті сасыры, іле бө ріқ арақ аты, іле ү шқ аты, жатағ ан шырша, алтай қ асқ ыр жидегі, кә дімгі пісте, жің ішке кө кнә р, алмү рт- -шө п, сарытү ң ғ иық, шық шө п, меруертгү л, жабайы жү зім, т.б. бірте-бірте жойылып барады. Оларды қ орғ ау біздің міндетіміз.

Республикамыздың шө л-шө лейтті белдемдерінде орналасқ ан Мойын-Қ ү м, Тауқ ү м, Сарыесікатырау, Жалпаккү м, Қ ызылқ ү м сияқ ты ерекше қ ү м жоталары бар. Олардың бә рі біріншіден, тү нып тү рғ ан ө сімдіктер ортасы болса, екішіден, жайылым қ оры болып саналады. Бірақ елімізде полигондар мен жел эрозиясына ү шырағ ан жердің кө лемі 25 млн. гектарғ а жетіп отыр. Осығ ан орай, біз шү райлы жайылымдар қ орын сақ тап қ алу ү шін осы жерлерді ерекше қ орғ алатын аумақ тарғ а жатқ ызып, қ амқ орлық қ а алуымыз керек.

Сирек ө сімдіктердің қ атарына ағ аштар да жатады. Оларды кесіп отын, қ ұ рьшыс материалы ү шін пайдалануды азайту керск. Қ азірдің ө зінде Іле шыршасы, самырсын, шетен, ырғ ай, тораң ғ ыл, долана, шырғ анақ, емен, т.б. ағ аштары қ орғ ауды қ ажет етіп отыр. Ә сіресе орман ағ аштарьш кесу етек алуда. Орманды қ орғ аудың ең маң ызды бағ ыты -жасанды жолмен орман қ орын кө бейту. Жыл сайын орхман шаруа-шылығ ы мың дағ ан тұ п ағ аштар отырғ ызады. Осылайша ормандарды қ алпына келтурі жү зеге асады. Орманды корғ ау мен қ алпына келтіру шараларына оқ ушылардың араласуы қ ажет.

Орманды жерге саяхат жасағ андағ ы ең қ ауіпті нә рсе - ө рт. Ө рт кө бінесе адамдардың жіберген ағ аттынығ ан болады. Олар негізінен отқ а деген жауапсыздық тан туады. Яғ ни, сірің кені, темекі қ алдығ ын ө шірмей тастаудан болатын орман ө рті ө те қ ауіпті. Ә сіресе қ ылқ ан жапырақ ты ормандар ө ртін сө нідру қ иынғ а соғ ады. Кейде орман ө ртін басуғ а ұ зақ уақ ыт қ ажет болады. Жыл сайын адамдардың ағ аттығ ынан мың дағ ан гектар ормандар, тоғ айлар ө рт қ ұ шағ ына оранды. Дү ние жү зінде болып жататын ө рттердің 97 %-ы адамдардың табиғ атқ а селқ ос қ арауынан болады. Кейбір тропикалык ормандардағ ы ө рттер 2-3 айғ а созылып, ү лкен қ ауіп-қ атер туғ ызады. Сондық тан орман ережелерін сақ тау баршаның міндеті.

Орманның ө рттен басқ а да жаулары бар. Олар - орман зиянкестері -кемірушілер, ү сақ жә ндіктер, ө сімдік аурулары, паразиттер, саң ырау-қ ү лақ тар мен вирустар. Зиянкестердің кесірінен қ ү рылыс материалдары ү шін дайындалатын ағ аштардың 45 %-ы сапасыз болып шығ ады. Кейбір жылдары жү здеген гектар ормандардағ ы зиянкес-термен ү збей кү ресуге тура келеді. Олар химиялық жә не биологиялық кү рес жолдарымен жү зеге асады. Химиялық кү ресте химиялық заттарды қ олдану тә ртібін қ атаң сақ тау қ оршағ ан орта мен барлық тірі организмдер ү шін ү қ ыптылық ты қ ажет етеді.

Қ азақ стандағ ы ормандардың экологиялық ахуалы

Қ азакстан бойынша орман қ оры аумағ ының алып жатқ ан жер кө лемі 25, 6 миллион гектар болып, республика жерінің 9, 7 пайызын қ ұ райды. 1989-2000 жылдардағ ы цифрларғ а жү гінсек, бү л аралық та жылына орта есеппен кем дегенде 647 орман ө рті болып, ә рбір ө рттің зардап шектірген жерінің ауқ ымы 18, 9 га болып келеді. 1997-2000 жылдар ішінде болғ ан орман ө рттерінен кем дегенде 300 мың га орман алқ аптары бү лінді.

Бү гінгі кү нге Қ азақ стан бойынша сексеуіл орман қ орының кө лемі 5, 4 млн. га болып отыр. Кейінгі 10 жылда сексеуіл екпе ағ аштарының жалпы ауданы 591, 2 мың гектарғ а кө бейді. Бү л негізінен сексеуіл ормандары аумағ ында ағ ашы кесілген жерлерде сексеуілдің табиғ и ұ рық тануына кө мектесу шаралары мен табиғ и ө здігінен жетілу барысына тү рақ ты тексеру, бақ ылау жү мыстарын жолғ а қ ойғ андыктан болса, ормандану дә режесінің тө мендеуіне жол бермеу мақ сатында орман қ оры жерлерінде сексеуіл тү қ ымдарын себу арқ ылы оның кө лемін артгыру іске асады. Сексеуіл ормандарының молаюына Қ азақ стан Ү кіметініц 1999 жылғ ы 29 сә уірдегі " Сексеуіл ормандарын сақ тау туралы" қ аулысы да ә сер етуде, қ аулы бойынша 1999-2000 жылдары сексеуіл ормандарын кесуге тыйым салынғ ан. Жә не осы қ аулығ а сә йкес Оң тү стік Қ азакстан, Жамбыл, Қ ызылорда, Алматы облыстарында орман орна-ластыру жү мыстары жү ргізілуде.

1997-1999 жылдардағ ы Семей ө ң ірі мен Павлодар облысындағ ы болғ ан орман ө рттері салдарынан Ертіс жағ асындағ ы қ арағ айлы ормав-дардың 230 мың нан астам гектары кү рып кетті.

Ғ арыштық жә не жер беті зерттеулерінің нә тижелеріне жү гінсек, бү л ормандардың 40-50 пайызы ө рттен, орман зиянкестері мен аурулары жә не заң сыз ағ аш кесу салдарынан зиян шекті.

Оның ү стіне кейінгі жылдары орманның санитарлық жағ дайларын жақ сарту жә не ө ртенген жерлерді тазалау мақ сатында бү л аймақ тарда ө з бетінше ағ аш дайындаушылар жү мылдырылғ ан еді. Осының сал-дарынан заң сыз ағ аш кесу кө бейіп кетті. Ағ аш дайындаушылар алаң сыз ағ аш кесу ү шін ө ртенген аймақ болып есептелсін деп ә дейі ө рт жіберу жағ дайлары да кездесті. Ағ ашқ а сү раныстың кү рт кө беюіне тағ ы бір негізгі себеп Қ ытай мемлекетінде 20 жылғ а ағ аш кесу жү мыстарының доғ арылғ аны да болып отыр.

Осындай келең сіз жағ дайларды болдырмау ү шін орман, балык жә не аң шылық шаруашылығ ы комитеті бү л аймақ тарда ағ аш кесудің барлық тү рлеріне тыйым салды. Енді осы аймақ тағ ы ағ аштарды ерекше бағ алы ормандар қ атарына жаткызуғ а Ү кімет қ аулысы дайындалып жатыр, ол жағ дайда орманды кү зету ерекше режим бойынша жү ргізіледі.

Оғ ан қ оса 2001-2005 жылдары Семей ө ң ірі мен Павлодар облысында толық тү рде орналастыру жү мыстары жү ргізіледі.

Жоғ арыда атап ө тілгендей, орман ө рттерінің кө беюіне байланысты ағ ашты рү қ сатсыз кесу де белен алуда.

Ә сіресе жаң а жыл қ арсаң ызда жаппай рү қ сатсыз ағ аш кесушілер саны кө бейіп, соның салдарынан шырша, самырсын, қ арағ ай тү р-лерінің жас ағ аштары қ ү рып барады. Қ аражаттың тапшылығ ынанқ осымша ағ аш отырғ ызуғ а мү мкіндік жоқ кезде бұ л ерекше кері ә серін тигізуде.

Қ азакстан аз орманды елдер қ атарына жататындық тан, ә р ағ аштың бағ алы екендігі белгілі. Осы жағ дайларды ескере отырып, Табиғ и ресурстар жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау министрлігі тә жірибе ретінде бір жылғ а жаң а жыл шыршаларын дайындауғ а тыйым салды. Облыс ә кімдерінің тапсырыстары бойынша жаппай жаң а жылдық шаралар ө ткізу ұ шін шыршалар министрліктің рұ қ сатымен ғ ана бө лінеді.

Орман шаураушылығ ы жә не еліміздің жалпы экологиялық ахуалын жақ сартуғ а арналғ ан шаралар мен жоспарлар кө п жағ дайларда барша халық қ а жария етіле бермегендіктен, осы жә не алдағ ы жоспарланғ ан кейбір жұ мыстарды кө пшілік біле бермейді.

Соң ғ ы он жыл бойы ө тпелі кезеннің ө зінде аталмыш комитет орман шаруашылығ ы салаларын ерекше биік сатығ а кө тере алмаса да колдан келгенді аямай, барды сақ тауғ а толық кү шін салды.

Қ азір ел экономикасының дамуы айтарлық тай дә режеге кө терілуіне байланысты бұ л жұ мыстар болашақ та ө з кемеліне келіп, дү рыс жолғ а қ ойьшуына кү мә н келтіруге болмайды. Оғ ан орман шаруашылығ ының мамандары, қ ызметкерлері бар білімін, ынта-жігеріқ мү мкіншіліктерін жү мсайтын болады.

Жануарлар экологиясы