Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы

Осы қ ү жаттың ережелерін іске асыру республикалық дең гейде іс-шаралар жоспарын ә зірлеуді, сондай-ақ қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мен ү тымды табиғ ат пайдалану саласындағ ы мемлекеттік қ олдау жә не реттеу шараларын ә зірлеуді жә не іске асыруды кө здейді.

Осы қ ү жаттың ережелерін қ оғ ам мен мемлекет қ ызметінің жекелеген салаларына жә не экология саласындағ ы мемлекеттік саясатты жү ргізу ерекшеліктеріне катысты нақ тылау Қ азақ стан Республикасынын мемлекеттік ө ң ірлік жә не салалық бағ дарламаларын ә зірлеу кезінде жү зеге асырылуы мү мкін.

Бірінші кезең де (2004-2007 жылдар) Қ оршағ ан ортаны корғ аудың 2005-2007 жылдарғ а арналғ ан бағ дарламасы қ абылданып, іске асыры-латын қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, экологиялык сақ тандыру, ө ндіріс жә не тү тыну қ алдьщтары, экологиялық аудит туралы мә селерді реттеуге бағ ытталғ ан заң актілері ә зірленетін, қ оршағ ан орта мен табиғ и ресурс-тар мониторингінің бірың ғ ай жү йесі қ ү рылатын болады.

Бұ дан басқ а келесі бағ дарламалар:

· тө тенше жағ дайлардың алдын алу мен жоюдың мемлекеттік жү йесін дамытудың 2004-2010 жылдарғ а арналғ ан;

· 2015 жылғ а дейін Қ азақ стан Республикасында қ ызғ ан газдардың шығ арындыларын азайту жө ніндегі;

· су ү немдеу жө ніндегі;

· шө лейттенумен кү рес жө ніндегі іс-қ имылдар;

· халық тың ішкі кө ші-қ оны жә не экологиялық апат аймақ тарының аумақ тарын шаруашылық мақ сатқ а пайдалану;

· байырғ ы ластануларды жою жө ніндегі;

· ө неркә сіп жә не тү рмыстық қ алдыктарды басқ аруды жетілдіру

· жө ніндегі;

· ә скери-ғ арыш жә не сынақ кешендері полигондары аумағ ының экологиялык жай-кү йінің мониторингі жө ніндегі бағ дарламаларды іске асыру жоспарлануда.

Мү ның бә рі бірінші кезенде қ оршағ ан ортағ а тө гінділер мен шығ а-рындыларды тү рақ ты дең гейде сақ тауғ а жә не ө ндіріс пен тұ тыну қ алдық тарын жинақ тауғ а мү мкіндік береді.

Екінші кезенде (2008-2010 жылдар) қ оршағ ан ортаны қ орғ аудьщ 2008-2010 жылдарғ а арналғ ан бағ дарламасын іске асыру жолымен тү рақ ты даму қ ағ идаттарына сә йкес келетін жә не қ оршағ ан ортаның жай-кү йін сапалы жақ сартудың ү шінші кезең інің басталуын қ амта-масыз ететін қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың жү йесін кү ру процесі толық аяқ талуы тиіс.

Ү шінші кезенде (2011-2015 жылдар) барлық белгіленген бағ дар-ламаларды аяқ тау нә тижесінде қ оршағ ан орта объектілері сапасының нормативтік кө рсеткіштері жә не қ оғ амның экологиялық тұ рақ ты дамуының қ олайлы дең гейіне қ ол жеткізілуі, коршағ ан ортағ а ә серді азайту қ амтамасыз етілуі, қ оршағ ан ортаның сапасын басқ ару жү йесінің қ алыптастырылуы тиіс.

Табиғ ат пайдаланудың теориялық мә селелерi. Қ оғ амньң дамуындағ ы табиғ и жағ дай мен ресурстардың теориялык жә не практикалық маң ызы. Табиғ атты ө ндiрiстің материалдық іс-ә рекеті ретiнде карастыру. Табиғ ат ресурстарының тү рлерi жә не олардың нарық қ атынастары жағ дайындағ ы рө лi. Табиғ ат ресурстарының шығ у тегi жә не пайдалану сипатына карай қ арастыру.

Табиғ ат ресурстарын пайдаланудың қ азiргi тенденциясы Қ азақ стан Республикасының табиғ и ресурстық потенциалы. Экология мә селелерi. Табиғ ат жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау. Отын-энергетикалық жә не минералдық шикiзат ресурстары. Қ Р отын энергетика жә не минералдык -шикiзат ресурстарының жалпы сипаттамасы. Қ Р жер, су, биологиялық ресурстарыньң жалпы сипаттамасы.

Табиғ ат пайдаланудың экономикалық механизмi. Табиғ ат ресурстарымен оларды пайдаланудан алынатын ө нiмдерге бағ а. Табиғ ат ресурстарын экономикалық тұ рғ ыдан бағ алаудың тү рлерi. Табиғ ат ресурстарын бағ алауғ а алынатын критерийлер. Табиғ ат ресурстарын экономикалық тұ рғ ыдан бағ алаудың ә дiстерi. Табиғ ат ресурстарын пайдалануғ а белгiленетiн тө лем тү рлерi. Табиғ ат ресурстарын пайдалану ү шiн салық, тө лемдердi белгiлеу ә дiстерi. Қ Р табиғ ат ресурстарының негiзгi тү рлерiн пайдаланудың тиiмдiлiгi.

Табиғ ат пайдалану экономикасы. Аумақ тық -ө ндiрiстiк кешен мен табиғ и ресурстың потенциал тиiмдiлiгi тұ рғ ысынан аймақ тың табиғ и ресурстар тұ ғ ырын бағ алау ә дiстерi. Қ Р жер, орман, су ресурстарын экономикалық тұ рғ ыдан тиiмдi пайдаланудың жалпы сипаттамасы. Қ Р минералдық -шикiзат ресурстарын экономикалық тұ рғ ыдан тиiмдi пайдалаудың жалпы сипаттамасы. Табиғ ат пайдалануды басқ ару негiздерi.

Орография – жер бедері жә не жер бетінің ә ртектілігіне ық пал ететін факторлар: гравитациялық, су, жел, тектоникалық, инсоляциялық, биогендік, антропогендік факторлар. Топырақ –жер бетінің ә ртектілігінің топырақ -географиялық жә не геохимиялық заң дылық тары. Ө сімдіктер–ландшафттардың ә ртектілігінің геоботаникалық заң дылық тары: типологиялық қ атарлар (фитоценомералар)–ассоциациялар, эпиассоциациялар, формациялар, ө сімдіктер типтері – экологиялық қ атарлар.

Жер беті экожү йелері. Биоценоз, биогеоценоз, экожү йе, геожү йе, ТТК. Қ оршағ ан орта, географиялық қ абық ша, экожү йе, геожү йе, ТТК тү сініктерінің арақ атынасы.

Ландшафт туралы тү сінік. Геомера жә не геохора. Экологиядағ ы жә не ландшафттанудағ ы типологиялық жә не хорологиядық классификациялар.

Биота мен ландшафт сферасының ұ йымдық дең гейлері. Қ ұ рылық тың хорологиялық бірліктерінің иерархиясы. Карталар, масштабтар.

Ландшафт жә не оның компонентері. Ландшафттардың негізгі қ асиеттері. Табиғ и жә не жартылай табиғ и антропогендік ландшафттар. Адамзаттың ландшафт компоненттеріне ә серінің сипаты. Ландшафт нормасы. Антропогендік қ ысымды нормалау. Ландшафт байланыстары, функциялары, потенциалы.

Инвариант жә не эпифация. Ландшафттың динамикалық категориялары. Тұ рақ тылық дең гейлері мен бағ алау параметрлері. Ландшафттың табиғ и жә не антропогендік туындылары. Техногенездің экологиялық проблемалары. Табиғ ат пайдалануды жобалау жә не жоспарлау. Геожү йелер динамикасы мен тұ рақ тылығ ын болжау жә не оның мониторингі.

Қ азақ станның барлық жер кө лемі 2724, 9 мың км². Жер корымыздың келемі ө те ү лкен болғ анымен оның сапасы соң ғ ы жылдары кү рт нашарлап отыр. Жерді дү рыс пайдаланбау салдарынан топырақ дегра-дацияғ а ү шырап, қ ү нарсыздану, шө лге айналу процестері кү шейе тү суде. Соң ғ ы мә ліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн. га немесе 60 % шө лге айналғ ан. Барлық жердің 235 млн га жазық жерлер, 185 млн. га жайылым жә не 34 млн. га таулы аймақ тар алып жатыр.

Жоғ арыда аталғ ан 235 млн. га қ ү нарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге ү шырап, оның 30 млн. га топырақ эрозиясы, 60 млн. га тү здану, 10 млн. га химиялық жә не радиактивті заттар-мен ластанғ ан.

Республиканың 30 млн. га жерлерін ө неркә сіп, кө лік, байланыс, елді мекендер алып жатыр.

Солтү стік облыстарда тың игеру науқ анына байланысты жә не бірегей бидай дақ ылын егу топырақ қ арашірігінің 25-30 % жоғ алтты.

Батыс Қ азақ стан аймағ ында мү най-газ ө неркә сібінің қ арқ ындап дамуы 1000 га астам жерді қ амтыса, топырактың техногенді бү лінуі 2 5 млн. га, ал тозғ ан жайылым 3 млн га жерді алып жатыр. Сол сияқ ты Азғ ыр мен Тайсойғ ан сынақ полигондарының игілігіне 1, 4 млн. га жер бү йырғ ан. Оның ү стіне Каспий тең ізінің кө терілуі болашақ та осы аймақ тың шамамен 2, 8 млн. га жерін су басады деп болжам жасалуда.

Экологиялык қ иын жағ дай Орталык Қ азақ стан жерлерін де камтып отыр. Мү нда жердің техногенді бү лінуі, ө неркә сіптік қ алдыктарымен ластану, ауыр металдардың жинақ талуы, радиактивті элементтердің жә не ракета-ғ арыштық қ оқ ыстардың (Бетпақ дала) шоғ ырлануы тү ракты жағ дайғ а айналғ ан.

Кейбір аймақ тарда топырақ тың тозуы, бү лінуі жә не шө лге айналуы Ертіс, Ә мудария мен Сырдария ө зендерінің су бассейнінің азаюы, Арал тең ізінің тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мә селен, Оң тү стік Қ азақ станда Арал аймағ ының экологиясына байланысты 2 млн. га жер шө лейттеніп кеткен жә не Жаң адария ө ң іріндегі 3 мың га қ ара сексеул орманы біржола жойылу ү стінде. Арал ө ң ірі мен Сырдария ө зенінің аң ғ ары бойынша топырақ тың химилық улы заттармен жә не радионуклидпеи ластануы жылдам жү руде.

Балқ аш - Алакө л жә не Шу - Мойынқ ү м аймақ тарындағ ы ө згерістер, Іле ө зеніне Қ апшағ ай су қ оймасының салынып, судың жасанды реттелуі табиғ атқ а кө п зардаптар ә келді. Су дең гейінің 1, 5-2, 0 метрге тө мендеуі Іле атырабы бойынша топырақ тың кү рғ ап, бү лініп, сорланып, тозып кетуіне жол берді. Ә сіресе, Іле - Балқ аш бассейіні жер жаннаты аталғ ан Жетісу ө ң іріне экологиялық апатты да ала келді. Іле бойындағ ы ит тү мсығ ы ө тпейтін тоғ ай, тораң ғ ы орманы, Шарын ө зенінің қ айталанбас сү лу табиғ аты мен каньондары тозып, жағ алаудағ ы шү райлы жайы- • лымдар қ ұ лазығ ан сары далағ а, шө лге айналып бара жатыр. Ендігі жеРДе Іле суының 10-15 процентін Қ ытай халық республикасының алуы бү л ө ң ірдің табиғ атын тү л етері анык.

Қ азақ стандағ ы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағ дайы нашар. Ол республика бойынша 26610, 7 мың га жерді альщ жатыр.

Соң ғ ы жылдары байқ алып отырғ ан ә лемдік климаттың ө згеруі қ азақ станның шел, шө лейтті белдемдеріне ә серін тигізіп, ондағ ы егіс алқ аптарының сапасын тө мендетіп жіберді. Бұ л жерлерде топырақ тың кұ нарсыздануы, бү лінуі жә не шө лге айналуы прогрессивті тү рде жұ руде. Оның ү стіне топырақ ты қ орғ аудың агротехникалық шаралары, кар токтату, органикалық жә не минералды тың айтқ ыштар беру, гербицидтер мен пестицидтерді қ олданбаудан арам шө птердің каулап ө суі, шегіртке тә різді зиянкестердің шексіз кө беюіне жол беріліп, жердің сапасын тө мендетті. Мә селен, 1996 жылы егістіктерге 1 млн. т минералдык жә не 33, 2 млн. т органикалық тың айткыш берілсе, бү л кө рсеткіштер 1998-2001 жылдары 16 мың тоннағ а кыскарғ ан. Топы-рақ тану институтынын мә ліметі бойынша Қ азақ станның қ ү нарлы топырағ ы ө зінің қ арашірігінің 19-22 % жоғ алтқ ан. Мү ның ө зі болашақ та жер ресурстарының сапасы жақ сармайтынын аң ғ артады.

Топырақ тың ауыр металдармен жә не радионуклидтермен ластануы барлық аймақ тарды қ амтып отыр. Ә сіресе, Қ азақ стан бойынша ірі ө неркә сіптер, кен орындары, қ азба байлық тарды ө ндіру, соғ ыс -ө ндірістік қ алдық тарды сақ тау жә не оларды кө му аймағ ында ерекше жылдам жү руде. Республика жерінде химиялық қ алдық тар 2, 3 млрд. т жетсе, ал 529 объектіде радиактивті қ алдық тар сакталғ ан. Ө нер-кә сіптерден шығ арылғ ан химиялық заттар Шығ ыс Қ азақ стан бойынша жылына 5 млн. т жетіп отырғ аны тіркелген. Республика бойынша ластану дең гейі Бетпак дала, Балқ аш ө ң ірі, Мү ғ аджар, Ертіс ө ң ірі, Маң ғ ыстау, Каспий маң ы ойпаты, Іле Алатауы жазық тарында тым жоғ ары. Сырдария, Шу, Талас, Жайық ө зендеріндегі жерлер қ орғ асық фтор, бор, мыс, пестицидтер жә не нитраттармен ластанғ ан.

Ө скемен, Риддер, Зырян қ алалары маң ындағ ы жерлерде қ орғ а-сынның мө лшері 100 РЗШ, кадмий, мырыш 8-14 РЗШ, мыс 10 РЗШ-ғ а жеткен.

Павлодар, Екібастү з, Қ аратау, Тараз т.б. ө неркә сіп орындары аймағ ы геохимиялык ауытқ уларғ а жә не уытты заттармен ластануғ а ү шырағ ан.

Семей ө ң ірінің радиактивті заттармен ластануы ө те жоғ ары. Осы I жерлерде шоғ ырланғ ан 154 ө неркә сіп орындарынан жылына 294 мың т I улы зат коршағ ан ортағ а шығ арылады. Мә селен, мыс 100 РЗШ, қ ор- 1 ғ асын 100 РЗШ, мырыш 300 РЗШ, хром 100 РЗШ, кобальт 50 РЗШ | никель 50 РЗШ, т.б. ауыр металдардың шекті мө лшерінің тіркелгені Семей қ аласы бойынша жарияланғ ан ә дебиеттерде келтіріледі.

Соң ғ ы мә ліметтер бойынша Қ азақ стан аумағ ында ядролық карулар сыналғ ан жерлердің кө лемі Ақ тө бе облысында - 4207, 5; Атырау -1635, 3; Шығ ыс Қ азақ сган -11, 1; Жамбыл - 2576, 1; Жезқ азғ ан -4900; Батыс Қ азақ стан - 1558, 8; Орталық Қ азақ стан - 1, 9, 6; Маң ғ ыстау - 21, 4; Павлодар - 717, 0; Оң тү стік Қ азақ стан — 8, 1; Семей - 941, 2 мын га