Азақстандағы ормандардың экологиялық ахуалы

Жануарлар - табиғ ат туындысы. Ө сімдіктер тә різді жануарлар дү ниесінің де маң ызы зор. Жануарлардың ерекшелігі - олар жер шарында қ озғ алып, кең таралады. Жануарлар мен қ ұ стардың ішінде алыптары да кездеседі. Дү ние жү зінде жан-жануарлардың 1, 5 млн. тү рі бар деп есептелген. Бірақ жьш сайын ғ ылымғ а жаң а тү рлер белгілі болып отыр.

Жануарлардың тіршілік ү шін қ ызметі сан алуаи. Оларды адам баласы қ олғ а ү йретіп, ө зінің материалдық игілігі ү шін пайдаланып келеді. Жануарлардың жү ні, терісі, еті, сү ті ө те бағ алы. Адам баласы ерте кезден бастап-ак жабайы аң мен қ ү старды қ олғ а ү йреткен. Қ олғ а ү йретілген жануарлар мен қ ү стар бү гінге дейін оларғ а қ ызмет етіп келеді. Сондық тан адамдар жануарлар экологиясын оқ ып-ү йрене отырып, оларды қ орғ ай да білуі тиіс. Саналы адам бү гінгі кү нге дейін жануарларды пайдаланумен бірге олардың кейбір тү рлерінің жойы-луына себепші болып отыр. Мысалы, Д. Фишердің мә ліметі бойынша 1600-ші жылдан бері қ арай сү тқ оректілердің 36, қ ү стардың 94 тү рінін жер бетінен біржола жойылып кетуіне адамдар тікелей ә сер еткен.

Олардың қ атарына - дроит, кезеген кептер, канатсыз гагарка, лабрадор гагасы, каролин тотысы, кө зілдірікті суқ ү зғ ын, стеллер сусиыры, жү ндес керік, тур, тарпан, кө гілдір жылқ ыкиік, жү ндес мү йізтұ мсық, т.б. жатады (5.5-кесте).

5.5-кесте

Қ азакстан жерінде де ө ткен ғ асырларда жабайы бір ө ркешті тү йелер, кұ лан, қ абылан, тарпан, жабайы тур, арыстан, жолбарыс, керік, т.б. аң дардың тіршілік еткені белгілі. Тіптен, Іле тоғ айынан жолбарыстың соң ғ ысын 1947 қ азақ аң шысы атып алғ ан. Бү дан шығ атын қ орытынды адамның іс-ә рекетінің жануарлар ү шін қ аншалық ты кдуіпті екендігі белгілі. Шын мә нінде, қ азак жерінің кең даласында аң мен қ ү стардың тіршілік етуіне қ олайлы аймақ тар кө п-ақ. Сондық тан да болар біздің республикамызда сү тқ оректілердің - 155, қ ү стардың -481, бауырымен жорғ алаушылардын - 48, қ осмекенділердің - 33, балық тардың - 140 тү рі тіршілік етеді. Бү лар біздің байлығ ымыз. Барлығ ының да табиғ ат ү шіқ адам ө мірі ү шін маң ызы зор.

Десек те, соң ғ ы 100 жыл ішінде Қ азақ станда жануарлар дү ниесі саны мен сапасы жағ ынан кө п ө згерістерге ү шырады. Оғ ан тікелей ә сер етіп отырғ ан - антропогендік факторлар.

Кең -байтак жерімізде жү йткіп жү рген тү з тағ ыларын бейберекет аулау олардың табиғ аттағ ы санын кү рт азайтып жіберді. Кейбір жануарлар саны біртіндеп қ ү рып бара жатыр. Айталық, қ азақ тың кең даласында каптап жү рген қ ү ландар казір жоқ тың қ асы. Оның басты себебі есепсіз аулау.

Қ азақ станда біраз аң мен қ ү стар біржола қ ү рып кетудің аз алдында тү р. Олардың қ атарына - қ ар барысы, қ ү дыр, қ ызыл касқ ыр, арқ ар, ү стірт қ ойы, тауешкі, қ абылан, дала мысығ ы, сілеусін, қ аракү йрық, камшат, кө к суыр, қ оң ыр аю, кү зен, сусар, кұ ндыз, қ аракел, сабаншы, т.б. жатады. Ал қ ү стардан ү лар, дуадақ, безгелдек, саң ырау кү р, бү л-Дырық, ақ қ у, дегелек, қ оқ иқ аз, реликті шағ ала сарыала қ аз, шалшық шы т-б. атауғ а болады.

Қ азакстанның інжу-маржаны атанғ ан Балкаш, Алакө л, Зайсан, Марқ акө л, т.б. кө лдері соң ғ ы жылдары адамның іс-ә рекетінен тартылып, кө п ө згерістерге ұ шырап отыр. Ә сіресе кә сіптік балық аулау тө мендеп кетті. Ал Каспий мен Арал тең ізінің экологиялык жағ дайы ө те нашар. Арал тең ізінің дең гейі 17 м тө мендеп отыр. Тең іздің тұ з-дылығ ы кө теріліп, кө птеген кә сіптік балық тар тіршілігін жойды.

Каспий тең ізінің экологиялық жағ дайы да ауыр. Ә сіресе Каспий мұ найын игеру ө скен сайын тең іздің бальщтары мен қ ұ стар ә лемі, итбалық сияқ ты сү тқ оректілер зардап шегуде.

Республикамыздын ү лкенді-кішілі ө зендерінің экологиялық жайы сын кө термейді. Ә сіресе Ертіс, Іле, Жайык, Шу, Талас, Тобыл, Нұ ра, Есіл, Ақ су т.б. ө зендер шаруашылық пен ө ндірістің карқ ындап дамуына байланысты ластанып немесе сулары тартыла бастады. Кейінгі жыл-дары ө зен бойындағ ы тоғ айлар мен жайылымдардың тозуы, ө ртке шалдығ уы жиі байқ алып, ол фауна мен флорағ а кері ә серін тигізіп отыр.

Адамньгң іс-ә рекетінің жануарлар дү ниесіне тікелей жә не жанама ә сері. Жануарлар дү ниесінің кейбір тү рлерінің жер бетінен қ ү рып кетуі бір қ арағ анда табиғ ат заң дылығ ы. Ө йткені эволюциялық даму барысында бір тү р жоғ алып, екінші тү р пайда болып отырады. Бү л қ ү былыстар кө бінесе климаттың ө згеруіне жә не басқ а да табиғ и факторларғ а байланысты.

Адам баласы жануарлар дү ниесін ө зінің материалдық игілігін жақ сарту ү шін міндетті тү рде пайдаланғ ан. Сондық тан аң мен қ ү старды аулап, нә тижесінде, олар жойылып отырғ ан. Ал ауыл шаруашылы-ғ ының зиянкестерімен кү ресу жолында улы химиялық заттарды пайдаланып, кейбір организмдердің тіршілігін жойғ ан.

Сол сияқ ты тірі организмдерді тікелей жоюдың ауыр тү рі -мемлекетаралық соғ ыстар. Дү ниежү зілік соғ ыстарда бү кіл тіршілік атаулыны жойып жіберетін қ арулар қ олданылды. Олар - атом бомбалары, соғ ыс ракеталары, жарылғ ыш заттар, т.б.

Бейбіт жағ дайда адам баласы ірі кү рылыстар, каналдар, суқ оймаларын, ө ндіріс пен ө неркә сіп, автокө ліктер, т.б. шаруашылық салаларын дамыта отырып, тірі организмдерге тікелей ә сер еткен.

Адам баласының жануарлар дү ниесіне жанама ә сері - орманды қ ырқ уда, тың игеруде, батпақ тарды қ ү ртуда, суқ оймасын салуда, жол қ ү рылыстарын жө ндеуде жә не жайылымдарды пайдалануда байкалады. Нә тижесінде, адамның іс-ә рекетінен табиғ и экожү йелер ө згеріп, антро погендік ландшафтарғ а айналады. Олардьщ негізгі сипаты фауна мен флораның біртіндеп жойылып, қ ү рып кетуі. Мү ндай ландшафтар Қ азақ стан жерінде баршылық. Олар атом полигондары болғ ан жерлер

(Семей, Нарын, Азғ ыр, Тайсойғ ан, т.б.) немесе Байқ оң ыр ғ арыш айлағ ы, Арал ө ң ірі, Сарышағ ан ракета полигоны жә не ашық кен орындары.

Тын жерлерді игеру мен жайылымдарды пайдалану кө птеген дала кү старының тү рақ ты мекендерін жойып жіберсе, полигондар ірі жануарлардың табиғ и тү рақ тарын жойып, орын ауыстыруғ а, ақ ырында тү рлі апаттарғ а алып барады.

Жоғ арыда айтылғ ан мә селелер бү кіл дү ние жү зіне тә н экологиялық жағ дайлар. Сондық тан болар жер шары бойынша сү тқ оректілердің 120, ал қ ү стардың 600-ге жуық тү рінің біржола жойылып кету қ аупі бар.

Осы жағ дайларды ескере отырып, барлық адамзат кауымдастығ ы жер бетіндегі андар мен кү старды жә не басқ а да организмдерді қ орғ ау бағ ытында халық аралық дең гейде жү мыс жү ргізуде. Солардың бірі БҰ Ұ ү йымдастырғ ан (1972) халық аралық " Қ ызыл кітап".

Біздің республикамызда сирек кездесетін жануарларды қ орғ ау мә селесі жақ сы жолғ а қ ойылып отыр. Олар - ө здерің е таныс қ орық тар ү йымдастыру ісі. Бү л бағ ытта қ азақ стандық ғ алымдардың тә жірибесі мол Мысалы, қ азақ жеріндегі 1875-1880 жә не 1851-1852 жылдардағ ы жү ттар қ ү ландар популяциясын біржола жойғ аны тарихтан белгілі. Ал бірлі-жарым қ ү ландар қ аскерлердің (бранконьер) қ ү рбаны болды.

Қ ұ лан сияқ ты тү з тағ ыларын калпына келтіру ү шін 1953-1964 жылдар аралығ ында Тү рікменстанның Бадхыз қ орығ ынан 19 бас қ ү лан ә келініп, Барсакелмес қ орығ ына жерсіндірілді. Адам баласының қ амқ орлығ ына алынғ ан тү з тағ ылары айналысы 50 жылдың ішінде кө бейіп, ө се бастады. Қ азір оның қ оры 500-ден асып, байырғ ы мекен еткен жерлеріне жіберу басталды. Олардың алғ ашқ ы жү здеген басы Алматы облысының Кербү лақ ауданына жіберілді. Ө здерін еркін сезінген қ ү ландар жыл санап ө се тү суде. Болашақ та оларды Ү стірт, Бетпақ дала, Оң тү стік Балқ аш далаларына жіберу жоспарланып отыр.

Жануарлар дү ниесін қ орғ ау жә не қ алпына келтіру жолдары. Жануарлар дү ниесін қ алпына кслтірудің 4 негізгі шарты бар. Олар: аулауғ а тыйым салу, тіршілік ортасын бү збау, қ олдан кө бейтуге бейімдеу, лабораториялық жағ дайда гендік қ орын сақ тап қ алу жү мыстары.

Жануарларды сақ тап қ алудың ең басты жолы - адам баласының саналы жауапкершілігі, экологиялық білімі жә не мә дениеті. Ә рбір азамат ө зін туғ ан ө лкесі мен оның байлығ ының иесі ретінде сеізне отырып, табиғ ат қ орғ ау ережелерін қ атаң сақ тағ ан жағ дайда болашақ Ұ рпақ алдьшдағ ы борышын ақ тағ ан болар еді.

Қ оршағ ан ортаның химиялық заттармен ластануын жіктеу кестесі