Лейкоздар

Лейкоздар қ ан ө ндіру тіндерінің (миелоидтық, лимфоидтық немесе эритробластық тіндердің) ө спеге ұ қ сап қ атты ө сіп-ө ніп кетуімен кө рінетін дерттеріне жатады. Бұ л кездерде гиперплазиялық ү рдіс қ ан жасушаларының жетілуі мен нақ тылануы тежелуімен сипатталады жә не ол қ айтымсыз ө згеріске ұ шырайды.

Қ ан ө ндіру тіндерінің ошақ тары, сү йек кемігінде ғ ана болмай, сау ересек адамдарда қ ан ө ндіруге қ атыспайтын ағ заларда (бү йректе, бауырда, ө кпеде, ішектерде, тері астында, бү йрек ү сті бездерінде т.б.) байқ алады. Мұ ны лейкемиялық метаплазия немесе экстрамедулалық (сү йек кемігінен тыс) қ ан ө ндірілу деп атайды. Лейкоздар қ ан ө ндіретін жасушаларда ү стем онкогеннің дерттік тү рде ө ршіп кетуінен пайда болады. Сү йек кемігінде, кө кбауыр мен лимфалық тү йіндерде жасушалардың ө сіп-ө нуі бақ ылаудан шығ ып кетуінен қ атерлілік белгілерін қ абылдағ ан жасушалардың ө скіні (клоны) пайда болады. Оғ ан иммундық жү йенің жә не қ ан ө ндірілудің бұ зылыстары қ олайлы ық пал етеді. Иммундық жү йе қ ызметінің бұ зылуы ә ртү рлі иммундық глобулиндердің, Т-лимфоциттерінің, цитотоксиндік табиғ и жендет т.б. жасушалырының қ атысуымен болатын организмнің қ орғ аныстық қ абілеті тө мендеуімен кө рінеді. Қ ан ө ндіретін жасушалары ө сіп-ө нуінің бұ зылыстары Ia-антигендерінің ө ршіп кетуінен (эксперессиясынан) жә не ө су факторларына бұ л жасушалардың сезімталдық тығ ы ө згерістерінен дамиды. Бұ ндай бұ зылыстар гемопоездік жасушалардың айналасында, иммундық реттеуші жә не жас жасушаларды нақ тыландыратын қ абілеті бар, қ ан ө ндірілуін реттейтін факторлардың ө ндірілуінде ө згерістердің болуынан пайда болады. Мә селен, бағ аналық жасушалардың гемопоездік факторы сү йек кемігінде аналық жасушалардың кө птеген бағ ыттарда дамуына тү рткі бола алады. Интерлейкин-3 гранулоциттерді жетілдіретін, гранулоциттік-макрофагтық жә не гемопоездік кө птеген колония қ ұ рылуын сергітетін факторлар сияқ ты миелопоезге ә сер ететін басқ а факторларғ а қ олдаушы ә сер етеді. Т-жасушаларында ө ндірілетін интерлейкин-2 табиғ и киллерлердің қ ұ рылуын жә не олардың цитоплазмалық мембранасында тін ү йлесімділігінің ү лкен кешені антигендерінің ө ршуін сергітеді. Гемопоетиндердің кезкелген бұ зылыстары лейкоз дамуына қ олайлы жағ дай туындатады. Лейкоз дамуына бейімділікте қ атерлі қ абілеттер қ абылдай бастағ ан қ ан ө ндіретін жасушаларында антигендік қ асиеті баяу ө згеруінің маң ызы бар. Ө йткені бұ л кезде ө згерген антигенге организмнің шыдамдылығ ы (толеранттығ ы) дамуына қ олайлы жағ дай пайда болады.

Этиологиясы. Лейкоздардың пайда болуында тұ қ ым қ уалаушылық қ а бейімділіктің, иондағ ыш сә улелердің, вирустардың, химиялық ә серлердің, маң ызы белгілі.

Тұ қ ым қ уалаушылық қ а бейімділіктің маң ызы. Лейкоз дамуы тін ү йлесімділігінің локусымен тығ ыз байланысқ ан гендердің ауытқ уларынан болады. Зертханалық жануарларда 90%-ғ а дейін лейкоз дертімен ауыратын таза текті буындары тә жірибеде ө сіріліп шығ арылғ ан. Даун ауруы жә не басқ а хромосомалық бү лінсітер кездерінде лейкозбен сырқ аттану клиникада жиірек кездеседі.

Иондағ ыш радиацияның маң ызы. Қ азіргі кү ні кө птеген эксперименттік зерттеулер рентген сә улесімен жануарларды сә улелендіргенде лейкоз 6-8 есе жиі дамитынын кө рсетті. Жапонияда Хиросима мен Нагасаки қ алаларындағ ы ядролық жарылыстардан кейін лейкозбен ауыру жиілегені байқ алды. Семей полигонындағ ы ядролық сынақ тардан кейін оғ ан жақ ын тұ ратын тұ рғ ындардың арасында лейкоз бен ө спелер, басқ а жерлердің тұ рғ ындарына қ арағ анда, жиірек кездеседі.

Вирустардың маң ызы. Ең алғ аш лейкоздардың этиологиясында вирустардың маң ызына Еллерман мен Банг (1908) кө рсетті. Олар эритролейкозбен, миелобластозбен ауыратын тауық тардың тіндерінен алынғ ан жасушасы жоқ сү зінділерін сау тауық тарғ а енгізу арқ ылы лейкоз дамитынын кө рсетті. Осыдан кейін тышқ андарда болатын лейкоздардың да вирустардан туындайтыны дә лелденді. Тышқ андардың лейкозбен жиі ауыратын тү рлерінде вирус бө лініп алынды. Бұ л вирусты жаң а туғ ан тышқ андарғ а, егеуқ ү йрық тарғ а енгізгенде оларда карцинома, саркома, эндотелиома, лимфолейкоз дамитыны анық талды. Бұ л вирустан басқ а миелолейкоз бен лимфосаркоманы, эритробластозды, жіті миелобластық лейкозды туындататын кө птеген вирустар ашылды. Адамның Т-жасушалы лейкозының вирусы (HTLV) болатыны белгілі. Сонымен бірге басқ а жануарлардың да (ит, мысық, ірі қ ара мал, жылқ ы т.б.) лейкоздарының дамуында да вирустың маң ызы кө рсетілді.

Лейкоз туындататын вирустар РНК-дан тұ ратын вирустарғ а жатады. Бұ л вирустар ұ зақ мерзімде организмде жасырын сақ талуы мү мкін жә не ә лсіз дерттік ә сер етеді деп есептелінеді. Олардың сау жануарлардың организмінде алдын-ала болатыны анық талды.

Сонымен қ атар, басқ а ә серлерден дамитын лейкоздарда вирустардан дамиды деген пікір талас жү ріп жатыр. Мә селен, рентген сә улелерінен немесе диметил-1, 2-бензантраценнен туындағ ан лейкоздарда вирустардың ә серлерінен дамиды деп есептеледі. Зерттеушілердің кө пшілігі: лейкозды туындататын ә ртү рлі ә серлер оны ө з беттерінше туындатпай, жасырын вирустарды ә серлендіру арқ ылы дамытады – деп есептейді.

Химиялық ық палдардың маң ызы. Кейбір канцерогендік химиялық заттар (1, 2, 5, 6-дибензантрацен, 3, 4-бензпирен, метилхолантрен т.б.) лейкоз дамуына ә келеді. Ұ зақ мерзімде бензолмен уланғ ан адамдарда жіті немесе созылмалы миелолейкоз, лимфолейкоз дамитыны белгілі.

Ұ зақ мерзім цитостатикалық дә рілер (имуран, сарколизин, циклофосфан т.б.) немесе иммунодепрессанттар (қ ұ здама тә різді артиттер т.б. кездерінде) қ абылдағ ан науқ ас адамдарда лейкоз жиі пайда болатыны белгілі.

Ақ тышқ андарғ а лейкоздан ө лген адамдардың бауырынан, кө кбауырынан, лимфалық тү йіндерінен, сү йек кемігінен немесе жіті лейкозбен ауыратын адамның зә рінен алынғ ан заттарды енгізгенде лейкоз дамитыны байқ алды (М.О. Раушенбах т.б.).

Лейкоздардың патогенезі. Жоғ арыда кө рсетілгендердің бірде біреуі ө з беттерінше лейкоздардың этиологиясын толығ ынан шеше алмайды. Осығ ан байланысты кө п факторлық қ ағ ида қ алыптасқ ан. Бұ л қ ағ ида бойынша: лейкоз дамуына кө птеген ә ртү рлі қ оздырғ ыштардың (химиялық экзогендік жә не эндогендік канцерогендік заттар, вирустар, иондағ ыш сә улелер жә не кө птеген ә лі белгісіз факторлардың) ә серлері ә келеді. Олардың барлығ ы дене жасушаларының ө сіп-ө нуін қ адағ алайтын гендік қ ұ ралдарында мутация туындатады. Бұ л мутациялық қ ағ ида бойынша кө птеген қ оздырғ ыштардың (вирустың, радиацияның т.б.) ә серлерінен бағ аналы қ ан ө ндіру жасушасында онкогендердің ә серленіп кетуі, супрессор-гендердің жоғ алуы, апоптоздық геннің бө геліп қ алуы сияқ ты ауытқ улар пайда болады.

Мутациялық ө згерістер хромосомалардың дең гейінде де болады. Мә селен, созылмалы миелолейкоз кезінде 22-жұ п хромосоманың бір бө лшегі 9-жұ п хромосомағ а ауысып қ онуы байқ алады. Осындай хромосоманы филаделфиялық хромосома дейді. Жіті промиелоциттік лейкоз кезінде 15-хромосоманың бө лшегі 17-хромосомағ а ауысатыны белгілі. Осыдан жасушалардың қ атерлі ө спе жасушаларына айналуы жә не олардың ө сіп-ө нуінің бұ зылыстары байқ алады.

Сү лде миелолейкоздың соң ғ ы сатысында бұ рынғ ы моноклондық ө спе, ө спе ө суінің қ арқ ындау заң дылығ ына тә н барлық ерекшеліктерімен, поликлондық қ а ауысады. Бұ л кезде екі, кейде тіпті ү ш филаделфиялық хромосомалары бар лейкоциттер кездеседі. Даун ауруы кезінде лейкоз 15-20 рет жиі кездеседі. Тышқ андар мен егеуқ ұ йрық тарда иондағ ыш сә улелерден, химиялық канцерогендерден, вирустардан туындайтын лейкоздар кездерінде хромосомалардың саны мен тү рлері ө згеретіні анық талғ ан. Осыдан, жорамал бойынша, хромосомаларда немесе гендердегі болатын ө згерістер лейкоз туындататын ық палдардың ә серлерінен дамиды. Сондық тан олар бірінші себепкер болмай, салдарлық ық пал болуы да мү мкін. Дегенмен олар қ ан ө ндіру жү йесі жасушаларының алғ ашқ ы зарарлану сатысында пайда болады.

Қ ан ө ндіретін жасушаларда белсенді онкогендердің қ атты ә серленіп кетуі нә тижесінде алдымен бір жасуша, артынан осы жасушаның ө сіп-ө нуінен ө спе ө скіні (лейкоздық клон) пайда болады. Жасушаның гендік қ ұ ралындағ ы қ айтымсыз ө згерістер туынды жасушаларғ а беріліп, жаң а дерттік қ асиеті бар жасушалар ө скіні (клоны) қ ұ рылады. Бұ л жасушаның туынды жасушалары кө бейіп жә не қ айталап мутациялық ө згерістерге ұ шырап лейкоздық жасушалардың жаң а буындарын береді. Бұ лар біртіндеп қ ан ө ндіретін ағ заларғ а тарайды жә не қ алыпты жасушаларды ығ ыстырып қ ысып қ алады. Тез дамитын лейкоз жасушаларының ошақ талып ө сіп-ө нуі басында шамалы мө лшерде болады. Артынан олардың саны кө бейеді жә не олар жіліншік қ уыстарына кең інен тарайды. Бұ л кезде жасуша ө скіндері ү лкейіп, ө зара қ осылып кетеді жә не кең жайылып ө седі. Осыдан сү йек кемігінен эритроидтық, миелоидтық жә не мегакариоциттік қ атардағ ы ауытқ ығ ан жасушалар қ анғ а тү се бастайды. Миелодисплазияның нә тижесінде шеткері қ анғ а эритропоездің бұ зылыстарынан жү зік тә різді сидеробластар, гранулоцитопоез бұ зылыстарынан ядроның бө лшектену ақ аулары бар ауытқ ығ ан лейкоциттер тү седі. Тромбоциттер ө ндірілуі бұ зылыстарынан қ анғ а сапасы ө згерген тромбоциттер тү суі жә не тромбоцитопения байқ алады. Бұ л кезде тромбоцитопоезде қ алыпты жасуша ө скіндері ө суін реттейтін факторлардың қ андағ ы дең гейі тө мендейді.

Сү йек кемігі жасушаларының лейкоздық жасушаларғ а ауысуы бастама сатысынан (мутагенез ә серленуі), промоция (қ атты ө сіп-ө ну) сатысынан жә не прогрессия сатысынан тұ рады. Сү йек кемігінің қ атерлі жасушалар ө скіні қ ұ рылуын қ адағ алайтын пә рменді ә сер ететін иммундық жү йе сақ талғ анда олардың ә детте тез ө суі байқ алмайды. Миелодистрофиялық бұ зылыстар кездерінде иммундық жү йенің айқ ын тежелуі қ атерлі ө скін жасушаларының ө сіп-ө нуін қ атты кү шейтеді. Содан жіті лейкоз немесе миеломоноциттік сү лде лейкоз дамиды.

Қ атерлі ө спе жасушаларының қ асиетін қ абылдағ ан лейкоциттерде протеаза ферменттерінің тым артық ә серленуінен гликопротеидтердің қ арапайымдануы болады, микрофиламенттердің полимерленуі бұ зылады. Содан оларда микроталшық тар мен микротү тікшелердің жә не микротрабекулалық торшалардың ақ аулары пайда болады. Бұ ндай лейкоциттердің сыртында гликопротеидтер, гликолипидтер жә не беткейлік нә руыздар ө згереді. Олардың ішкі жә не сыртқ ы қ ұ рылымдарының ауытқ уларынан лейкоциттердің сыртқ ы ық палдарғ а тө зімділігі тө мендейді. Бұ л кезде мембрананың сыртқ ы торшалары ү зінді-ү зінді болып фосфолипидтік қ абатта қ алқ ып жү реді.

Қ атерлі ө спе жасушаларының қ асиетін қ абылдағ ан гранулоциттерде азурофилдік жә не арнайыланғ ан тү йіршіктер қ алыптасуы бұ зылады. Осыдан бұ л лейкоциттерде бактерия жойғ ы ферменттердің белсенділігі тө мен болады, оларда гликоген қ атты азаяды, оттегіні пайдалану 25%-ғ а тө мендейді. Бұ ндай лейкоциттердің орташа тіршілік ұ зақ тығ ы екі-ү ш есе қ ысқ арады. Олар бағ аналық жасушаларғ а тә н шексіз ө сіп-ө ну қ абілетін сақ тап қ алады, бірақ нақ тылану қ абілетін жоғ алтады. Сонымен бірге, кариотиптің ө згеруінен қ атерлі қ асиет қ абылдағ ан жасушалардың ө сіп-ө нуі, сау бластық жасушаларғ а қ арағ анда, баяуырақ болады. Қ атерлі жасушалардың шексіз ө сіп-ө нуі оларда митоздық бө лінуді сергітетін полиаминдер жиналып қ алуымен тү сіндіріледі. Ол зертханалық тә жірибелерде дә лелденген.

Қ атерлі қ асиет қ абылдағ ан жасушалар тіректік мембрананың қ ұ рамындағ ы коллаген IV-ті ыдырататын кө птеген протеазалар босатып шығ арады. Соның нә тижесінде бұ ндай лейкоциттер бү лінген тіректік мембрана арқ ылы қ оршағ ан тінге тарап кетеді. Олар қ алыпты бағ аналық жә не бластық жасушалардың ө сіп-ө нуі мен нақ тылануын тежейтін сұ йық тық факторлар бө ліп шығ арып, ө здерінің тіндерде ө сіп-ө нуіне қ олайлы жағ дай туындатады. Лейкоздық жасушалардың ө згерген антигендеріне қ арсы иммундық глобулин G тү зілуі артады. Бұ л IgG, қ алыпты гемопоездік жасушалар мембранасының антигендерімен байланыспай, лейкоздық жасушалардың мембранасындағ ы антигендермен байланысады. Қ атерлі жасушалар сү йек кемігінде жә не басқ а тіндерде микро- жә не макрофагтарғ а тә н ө здерінің арнайы қ ызметтерін атқ армайды. Ө йткені олар қ имылдық ә рекеттерін жоғ алтады, фагоцитоздық қ ызметін атқ армайды.