Тромбоз дамуында фибринолиз жүйесі жеткіліксіздігінің маңызы.

Фибринолиз ү рдісінің жеткіліксіздігі тромбоз дамуын арттырады. Ол мына жағ дайларда болуы мү мкін:

● эндотелий жасушаларының тұ тасқ ан бү ліністерінде қ анда плазминоген-нің ә серліндіргіштері азаюынан;

● жү йелік қ абынулық серпілістер кездерінде антиплазминдік нә руыздар-дың кө бейіп кетуінен;

● плазминогеннің туа біткен аз ө ндірілуінен;

● гиперлипопротеидемия кезінде липопротеидтерде болатын апоВ нә руызы қ ұ рылымы бойынша плазминогенге ұ қ сайды. Содан олар плазминогенді байланыстыратын рецепторлармен байланысып, эндотелий жасушаларының фибринолизді арттыру қ абілетінен айырады. Сол себепті гиперлипопротеидемия қ ан ұ йығ ыштығ ын кө теріп, қ ан ағ у жылдамдығ ы баяу тамырларда, ә сіресе кө ктамырларда тромбоз дамуына ә келеді.

Сайып келгенде кө птеген дерттік жағ дайлар мен ү рдістер тромбоздар дамуына ә келуі мү мкін:

● хирургиялық ә рекеттерден немесе жарақ аттардан кейін қ ан ұ ю факторларының артық ә серленуінен;

● бауырдың сү лде аурулары кездерінде тіндік тромбопластин бө лінуінен, антикоагулянттар аз ө ндірілуінен жә не плазминоген ә серлендіргіштерінің тежегіштері ыдыратылмауынан;

● тамыр қ абырғ аларының бү ліністерінде (атеросклероз, васкулит, флебит т.б.) ұ ю факторларының артық ә серленуінен, антикоагулянттардың азаюынан жә не фибринолиз тө мендеуінен;

● гиподинамияның нә тижесінде т.б. себептерден қ ан ағ уының кө лемдік жылдамдығ ы баяулауынан;

● жү ректің митралдық қ ақ пақ шасының кемістігі жә не тарылуы кездерінде кең іген солжақ жү рекшеде тромб қ ұ рылады. Бұ л жағ дайда қ анның жү рекшеден солжақ қ арыншағ а шығ арылуын бұ затын жыпылық аритмия дамуы тромб қ ұ рылу қ ауіпін одан сайын кү шейтеді. Жү рек-қ антамырлар жү йесінің аурулары (мә селен, миокард инфаркты т.б.) кездерінде артериалық тромбоз дамуына қ ауіп кү шейеді. Бұ л кезде қ анда тіндік фактор жә не плазминогеннің тіндік ә серлендіргіштері артады. Бірақ плазминогеннің ә серледіргіштеріне қ арсы антиденелер ө ндірілуінен олардың белсенділігі тө мен болады. Осыдан фибринолиз ү рдісі кеміп, науқ астарда тромб қ ұ рылуына бейімділік қ алыптасады.

● таулы жерлердің тұ рғ ындарында экзогендік гипоксияғ а жауап ретінде дамығ ан эритроцитоздан пайда болғ ан полицитемияның нә тижесінде қ анның тұ тқ ырлығ ы артып, ақ қ ыштық қ асиеті бұ зылады. Осыдан, қ анның оттегіге сыйымдылығ ы артқ анымен, майда тамырларда оның кө лемдік ағ у жылдамдығ ы баяулайды, жасушаларғ а оттегінің тасымалдануы бұ зылып, эндотелий жасушаларының бү ліністерінен майда тамырларда жайылғ ан тромбоздар дамиды. Осындай тромбоздардың дамуын экзогендік гипоксияғ а ұ зақ бейімделулік ауру ретінде қ арастыру қ ажет.

● дене кү юі, бұ лшық еттердің жаншылуы кездерінде гемолиз, миолиз дамуынан;

● қ атерлі ө спелер ө суі кездерінде тіндік фактор, Х-факторды ә серлендіретін ферменттер босап, қ ан ұ юын арттырады жә не кейбір ө спелер кездерінде фибринолиз тө мендеп кетеді;

● қ ан аурулары (миелопролиферациялық бұ зылыстар, миелодисплазиялық синдромдар, гемолиздік анемиялар, ұ стамалы тү нгі гемоглобинуриялар) кездерінде тромбэмболиялар жиі кездеседі; Миелопролиферациялық бұ зылыстар қ анның тұ тқ ырлығ ын арттырып, тромбоциттерді ә серлендіреді, эндотелий жасушаларын бү ліндіріп, қ ан ұ юын кү шейтеді, тромбоз дамытады; ұ стамалы тү нгі гемоглобинурия кезінде бауыр мен тө менгі қ уыс веналарда, қ ақ па жә не шажырқ ай кө ктамырларында тромбоз жиі дамиды; Эритроциттердің гемолизі кезінде босағ ан АДФ тромбоциттердің агрегациясын кү шейтеді. Осыдан кө ктамырлар мен артерияларда тромбоздар дамуына қ олайлы жағ дай пайда болады;

● нефроздық синдром кезінде несеппен антитромбин III кө птеп шығ арылады, қ ан тамырларының қ абырғ алары бү лінеді, тромбоциттердің белсенділігі артады;

● ішектердің қ абынуы кездерінде эндотелий жасушаларының бү ліністері қ ан ұ юын арттырып, тромбоциттердің белсенділігін кү шейтеді, антикоагулян-ттардың мө лшерін азайтады;

● дә рі-дә рмектердің ә серлерінен, мә селен, ішке бала бітірмейтін дә рілерді (контрацепциялық антибиотиктерді) ұ зақ қ абылдағ анда тромбоциттердің агрегациясы ұ лғ аяды, қ анда антикоагулянт антитромбин III азаяды. Тромбозды емдеу ү шін қ олданылатын гепарин мен фибринолиздік дә рілерді ұ зақ пайдаланғ аннан кейін бірден тоқ татса гиперкоагуляция дамуы мү мкін. Ө йткені сырттан енгізілген гепарин қ ан плазмасында антитромбин III-тің азаюына ә келеді, фибринолиздік дә рілер - плазминогеннің дең гейін тө мендетеді; эстрогендермен ұ зақ емдеу кездерінде II, VII, VIII, IX, X I қ ан ұ ю факторларының тү зілуі артады, фибринолиз тө мендейді, антитромбин III –тің белсенділігі азаяды, эндотелий жасушалары бү лінеді; содан тромбоздар дамиды;

● гипергомоцистеинемия кезінде;

● қ анда антифосфолипидтік антидене немесе жегілік антикоагулянт болғ анда;

● тромбоздық тромбоцитопениялық пурпура (ТТП) жә не гемолиздік уремиялық синдром (ГУС) кездерінде - байқ алады.

Қ ан тамырлық -тромбоциттік гемостаздың бұ зылыстарынан кө ктамырларда тромбоздық синдром дамуына гипергомоцистеинемия да ә келетіні белгілі болды.

Гипергомоцистинемия тұ қ ым қ уатын жә не жү ре пайда болғ ан себептерден болуы мү мкін. Туа біткен тү рі аутосомдық -бә сең кі жолмен ұ рпақ қ а тарайтын сирек кездесетін тұ қ ым қ уатын ауру. Оның даму жолдарында цистатионин-β -синтетаза ферментінің жеткіліксіздігі немесе 5-метилтетрагидро-фолатгомоцистеинметилтрансфераза ферментінің белсенділігі ө згеруі маң ызды орын алады. Бұ л ферменттің жеткіліксіздігінен гомоцистеин цистатионинге ауыспайды. Цистатионин-β -синтетаза ферментінің туа біткен гомозиготтық тапшылығ ында дерт балалық шақ та мыйдың, жү ректің т.б. қ ан тамырларының ауыр бү ліністерімен кө рінеді. Осыдан баланың ақ ыл-есі дамуы баяулайды, бұ лшық еттердің қ ызметі бұ зылады жә не тромбэмболия дамуына бейімділік байқ алады. Қ ан сұ йығ ында гомоцистеин 5-16 мМ/л мө лшерінде болады. Оның кө беюі эндотелий жасушаларын бү ліндіреді, тамыр қ абырғ аларында тегіс салалы ет жасушаларының ө сіп-ө нуін арттырады, тамырдың ішкі қ абығ ын қ алың датады. Эндотелий жасушалары гомоцистеиннің ә серінен тромбомодулинді аз ө ндіреді. Содан протеин С ә серленуі бұ зылады. Сонымен бірге гомоцистеиннің ә серінен эндотелий жасушаларында NO, простациклин, гепарин-сульфат тү зілуі азаяды. Гомоцистеин V-фактордың белсенділігін жә не III-фактордың ө ндірілуін арттырады, тромбоксан А₂ тү зілуін кө бейтіп тромбоциттердің агрегациясын кү шейтеді. Осылардың нә тижесінде тамыр ішінде тромбоздар дамуына ә келеді.

Жү ре пайда болғ ан гипергомоцистеинемия тамақ та кобаламин, фолий қ ышқ ылы немесе пиридоксин аз болғ анда байқ алады..

Антифосфолипидтік синдром немесе жегілік антикоагулянт. 1906 ж. аутоиммундық науқ ас адамдарда мерез ауруын аң ғ ару ү шін серологиялық реакция жасау кезінде липидтердің (кардиолипин, лецитин, холестерин) қ осындыларын пайдаланғ анда мерез ауруына тә н жалғ ан реакция болатыны белгілі болды. Осыдан аутоиммундық аурулармен сырқ аттанғ ан науқ астарда кө рсетілген теріс электр дә рмені бар фосфолипидттерге антиденелер ө ндірелітіні туралы тұ жырым жасалды. Антифосфолипидтік антиденелерге (АФА) бір немесе бірнеше фосфолипидтермен ә рекеттесетін иммундық глобулиндер (IgG, IgM, IgA немесе осылардың жиынтығ ы) жатады. Кейбір адамдарда фосфолипидттермен байланысатын бірнеше антиденелер болады. Бұ л АФА вирустық жә не бактериялық жұ қ палар, жү йелі қ ызыл жегі, қ ұ здама тә різдес артриттер, қ атерлі ө спелер т.б. кездерінде анық талады. Кейде ол айқ ындалғ ан дерт болмағ анда да табылуы мү мкін.

1952 ж. жү йелі қ ызыл жегімен ауыратын адамда гепаринге ұ қ сағ ан антикоагулянт анық талды. Оны жегілік антикоагулянт (ЖА) деп атайды. Артынан бұ л антикоагулянт жү йелі қ ызыл жегімен ауырмайтын адамдарда да болатыны белгілі болды. 1983 ж. кардиолипинге арнайыланғ ан антидене мен жегілік антикоагулянт бір зат екені туралы пікір айтылды. Қ анда АФА немесе ЖА болуы артериялар мен кө ктамырларда тромбоздар дамуына ә келеді. Ал, бұ л кездерде қ анау болмайды. Сол себепті жегілік антикоагулянт дегеннен кө рі АФА деген оның мә нін толығ ырақ ашады.

Антифосфолипидтік синдром дә некер тіндердің аутоиммундық бұ зылыстарымен қ абаттасқ анда ішкі ағ залардың (бү йрек, бауыр) тамырларында, терең орналасқ ан кө ктамырларда, кезкелген артерияларда тромбоздар жә не ө кпе тамырларының эмболиясы дамиды. Антифосфолипидтік антиденелер қ ан тамырларында эндотелий жасушаларының қ ызметтерін бұ зып, олардың антикоагулянттық белсенділігін тө мендетеді, антитромбин III, протеин C жә не протеин S тү зілуін азайтады, фибринолизді шектейді, тромбоциттерді ә серлендіреді, қ ан ұ юын арттырады.

Тромбоздық тромбоцитопениялық пурпура (ТТП) жә не гемолиздік уремиялық синдром (ГУС). ТТП жә не ГУС-ың пайда болу себептері ә лі анық талмағ ан. Бұ л аурулар кездерінде майда артериолалар мен қ ылтамырларда, тромбоциттерден жә не аз мө лшердегі фибриннен тұ ратын, майда артериялар мен қ ылтамырларды бітеп қ алатын қ ан қ атпалары кө птеп қ алыптасады. ТТП кейде вирустық аурулардан кейін, бактериялық жұ қ палардан немесе екпелерден кейін, адамның иммундық тапшылық тық вирусын жұ қ тырғ ан адамдарда байқ алады. Ол қ анда тромбоциттердің азаюымен, гемолиздік анемиямен, жү йке жү йесінің бұ зылыстарымен қ абаттасатын ишемияның белгілерімен кө рінеді.

ГУС негізінен балаларда кездеседі жә не бұ л кезде тромбоциттерден тұ ратын қ ан қ атпалары бү йрек тамырларын бітейді. Содан бү йрек қ ызметінің жеткіліксіздігі ө те тез дамиды. Бұ л аурудың алдында қ ан араласқ ан қ атты іш ө тулер байқ алады. Жорамал бойынша, сатқ ақ (дизентерия) ауруы қ оздырғ ышының (Shigella dysenteriae) уыттарының ә серінен бү йрек тамырларының эндотелий жасушалары бү лініп, кө птеп Виллебранд факторы босап шығ ады. Содан, бү йрек қ ызметінің жіті жеткіліксіздігі дамып, тромбоциттердің адгезиясы мен агрегациясы кү шейеді, кө птеп қ ан қ атпалары қ алыптасып, айналымдағ ы қ анда тромбоциттердің саны қ атты азаяды. Бұ л кезде жү йке жү йесі бұ зылыстарының белгілері байқ алмайды.

ТТП жә не ГУС кездерінде эритроциттердің ұ сақ бө лшектерге бө лшектенуі болады. Шеткері қ ан жағ ындыларында бө лшектелген эритроциттер (шизоцит-тер делінеді) пайда болады. Қ ан қ атпасымен жартылай бітелген артериялар мен қ ылтамырлар арқ ылы эритроциттер қ озғ алғ анда ө те алмай, бө лшектенеді. Бұ л кездерде жиі микроангиопатиялық гемолиздік анемияның белгілері байқ алады.

Тромбоздық синдром организм тіршілігіне ауыр қ ауіп тө ндіреді. Мый, жү рек, бү йрек ү сті бездері, ү йқ ыбез, ішек тамырларының қ ан қ атпаларымен бітелулері ө те ауыр ө теді.

Атеросклероз, артериалық гипертензия, жү ректің ишемиялық ауруы т.б. жиі тромбоздармен асқ ынулары мү мкін. Тромбоздардың нә тижесінде эмболия дамуы ық тимал.

Сонымен қ орыта келгенде тромбэмболиялық ауру туа біткен немесе жү ре пайда болғ ан антикоагулянттардың тапшылығ ынан, плазминогеннің ақ ауларынан, плазминогеннің ә серліндіргіштері азайып жә не олардың тежегіштері кө бейіп кетуінен фибринолиздің белсенділігі тө мен болуы нә тижесінде байқ алады. Бұ л ауру дамуына қ ан тамырларының қ абырғ алар-ында жайылғ ан жергілікті дистрофиялық ү рдістер, эндотелий жасушаларының бү ліністері, атеросклероздық тү йіндақ тардың майда бү ліністері, гиперкатехол-аминемия, қ анның ақ қ ышқ тық қ асиетінің ө згерістері қ олайлы ық пал етеді.