Туған жердің табиғатын аялайық.

Білікті маман – қ оғ ам сұ ранысы

Қ азіргі біз – еліміздің ертең іміз. Белгілі бір мамандық иесі болып, мемлекетімізге қ ызмет ететін боламыз. Тек бір қ ызметті игеріп қ ана қ оймай, сол істің қ ыр-сырын білу керек деп ойлаймын. Ө йткені, мемлекетіміз кү н санап дамып келеді, сондық тан да білікті маман ел болашағ ы дегенге толық тай келісемін. Заман ө згерген сайын, оның талабы да арта тү скен, сондық тан да оны ә рі қ арай дамытатын біз, білімдірек болуымыз қ ажет. «Болашақ» жастардың қ олында» деп президентіміз айтқ андай, келесі кірпішті біз қ алайтын боламыз. Сол себепті де осы кезден бастап жауапкершілікті сезіне отырып, алдымызғ а мақ сат қ оя білуіміз керек. Қ азіргі жастарғ а шетел тілін білу, компьютерді жоғ ары дең гейде қ олданып, оның ә ртү рлі бағ дарламаларын игеру талап етіліп отыр. Яғ ни инновациялық озық технологияларды жоғ ары дең гейде мең герген, нанотех­нологияларды игерген, компью­терлік бағ ­дар­ламаларды қ ұ рас­тырушы мамандар - заман талабына сай пайда болып жатқ ан ма­мандық тар. Елімізде нанотехнология саласы қ олғ а алынып жатыр. Бұ л сала информатика, физика, химия тә різді ғ ылымды жетік мең герген, біліктілігі мол мамандардың бірлесе отырып жұ мыс істеуін керек етеді. Нанотехнология дамыса, онымен бірге химиялық биология, ­биотехнология ө ріс алады. Ө йткені олар бір-бірімен тығ ыз байланыс­ты.

Қ азіргі заман талайына сай, бү гінде ақ параттық технологиялар даму ү стінде. Бә секеге қ абілетті болу ү шін елімізде техникалық мамандарды кө бейту қ ажет. Сол себепті мемлекет тарапынан жоғ ары оқ у орындарына қ олдау жылдан жылғ а кө бейтіп, шә кіртақ ы да ө сіп отыр. Жақ сы оқ имын, білікті маман боламын деген талапкерге жоғ ары оқ у орындарында материалдық база мол мү мкіндік береді.

Ал оқ у – студенттің ө з қ олында, талап-тілегіне, ізденісіне байланысты. Егер студент қ ауымының белсенділігін, ізденімпаздығ ын, кез келген ортағ а бейімділігін аскерсек, қ ай заманда болмасын олар қ оғ амның ү лкен қ орғ аушы кү ші.

8.

9. «Астана – Еуразия жү регінде»

«Астана – отанымыздың жү регі, тә уелсіздігіміздің тірегі» - деп Н.Ә.Назарбаев айтқ андай Астана – ұ лан ғ айыр еліміздің бас қ аласы, ә лем танығ ан жас қ ала. Айбынды Астанамыз жарық жұ лдыздай жарқ ырады. Астанамыз ә р кү ні жылғ а татитын, ә р жылы ғ асырғ а татитын қ арқ ынмен дамудың даң ғ ыл жолына тү сті. 1999 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен Астана «Ә лем қ аласы» атағ ына ие болды. Астана - сә улеті келіскен алып шаһ ар. Бас қ аладағ ы ең ғ ажайып, ә сем мұ нара – Бә йтерек. Тіршілік иелеріне тірек, сү йеніш, қ орғ ан, пана деген ұ ғ ымды білдіретін алып мұ нара еліміздің символына айналғ ан. Гү лденген Астанамыз, тү рленген жас қ аламыз елдік пен тұ тастық тың ғ ажайып ү лгісі. Жас ұ рпақ тың келешегін ойлайтын кемең гер адам Нұ рсұ лтан Ә бішұ лының ұ лы дала тө рінен асқ ақ да ғ ажап қ ала тұ рғ ызуы тең дессіз қ айсарлық. Ә р елді Астанасы – сол елдің тө лқ ұ жаты. «Астанасына қ арап елін таниды» деген Елбасы сө зінде терең мә н бар. Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы «Еуразия жү регінде» атты кітабында: қ алалардың да адамдар секілді ө з тағ дыры болады. Бұ рынғ ы ү йреншікті ү лгілер мен қ азіргі заманғ ы ультрамодернистік ү лгінің бір уақ ыттағ ы ү йлесімділігі принципіне негізделген Астананың сә улет стилін Елбасы ерекше бағ алады. " Ол заң ды қ ұ былыс. Ө йткені, Астана - Еуразияның қ ақ жү ргегіндегі қ ала. Бұ л жерде тү рлі ө ркениттердің ө кілдері келісім мен ү йлесім аясында бейбіт қ атар кү н кешіп, сан алуан мә дениеттер мен салт-дә стү рлер сабақ тасып жатыр", - деді ол бір сө зінде. Жер бетіндегі Еуразия қ ұ рлығ ының кіндігінде орналасқ ан Астана – Еуразия мен Азияны жалғ астырушы алын кө пір, кү ллі қ азақ халқ ының бойтұ мары.

Астана – ә лемнің ү здік астанасы болу ү шін ө зінің алдына нақ ты міндеттер мен мақ саттар қ ойды. Сә улеті мен дә улеті асқ ан ару қ ала ө зінің мақ саттарына жету ү шін жұ мыс істейтін болады. Ендеше, бабалар рухын қ астерлеудің ү лгісіндей, баянды болашақ тың ордасындай Сарыарқ аның тө рінде орын тепкен ару қ ала Астанамыздың мә ртебесі биіктей берсін!

10. «Қ азақ стандағ ы табиғ ат байлық тары»

«Менің Отаным — Қ азақ стан. Қ азақ станның жерінде пайдалы қ азбалар кө п. Қ азақ стан Республикасы Еуразия қ ұ рлығ ындағ ы мемлекет. Қ азақ станның жері кең — байтақ жә не ө те бай. Табиғ аты ә р алуан. Мұ нда жазық дала да, орман да, тау да, ө зен де, кө л де, шө лді аймақ тар да бар.

Менің туғ ан ө лкем Қ азақ стан. Қ азақ станның табиғ аты ө те тамаша. Мұ нда кө к аспанмен таласқ ан ә сем таулар, тап– таза бұ лақ тар мен ө зендер, ну ормандар, жидек бұ талары, сан алуан ө сімдіктер бар. Бұ л ғ ажап ө лкенің аң – қ ұ стары мен қ оса жер қ ойнауындағ ы қ азба байлық тарын айтсаң ызшы. Бұ л - туғ ан жерімізге деген терең сү йіспеншілік. Ө сімдіктер мен жануарлар ә лемін қ адірлеп қ ұ рметтеуден туындағ ан.

Халқ ымыздың ө з ұ рпағ ын, табиғ атты аялап, сақ тауғ а тә рбиелейтін алуан тү рлі кұ ралдары бар. Солардың бірі - тыйым салатын сө здер: «Кө к шө пті жұ лма, таптама», «Кө ктемде жан-жануарғ а тиіспе», «Ү йге кірген жыланғ а ақ қ ұ йып шығ ар», т.б. Дү ние жү зі кө лемі жә не жекелеген мемлекеттер ішінде жануарлар мен ө сімдіктерді қ орғ ау туралы комиссиялар қ ұ рылып, сирек кездесетін жә не қ ұ рып бара жатқ ан тү рлер тізімі жасалды. Сонан кейін Халық аралық жә не жеке мемлекеттер Қ ызыл кітаптары жазылды.

Жойылып бара жатқ ан ө сімдіктер, ө сіп тұ рғ ан табиғ ат жиынтығ ын шама келсе толық тай қ орғ ағ анда ғ ана сақ тау мү мкін шығ ар. Себебі: қ азағ ым айтады ғ ой «Жалғ ыз ағ аш орман емес, жалғ ыз ү й қ орғ ан емес»деп, сол айтқ андай ө сіп тұ рғ ан ө сімдіктеріміз келер ұ рпақ қ а да қ ызмет етуі керектігін тү сінетін мезгіл жеткен сияқ ты.

Экология қ азіргі дә уірде адамзатты толғ андырып отырғ ан аса маң ызды проблемағ а айналды. Табиғ атты, қ оршағ ан ортаны жою арқ ылы бү кіл қ оғ амды, тіршілікті жойып жіберуге болатынын кө птеген елдер тү сіне бастады. Біздің ө мір сү ріп отырғ ан дә уірімізде техникалық қ ұ ралмен қ аруланғ ан адамның жер шарын аз уақ ытта айналып ө туі де, қ ұ рта салуы да оп-оң ай. Сондық тан ә лем халық тары ел тағ дырларын экологиямен байланыстырып, экологиялық апатқ а қ арсы тұ руы қ ажет. Қ азақ стан табиғ атының ө лшеусіз байлығ ын игере отырып, бізді қ оршағ ан ортаның бү тіндігін сақ тау да республикада шешуін кү тіп тұ рғ ан мә селе. Сырт қ арағ анда, оң ай кө рінгенмен бұ л мә селені шешудің кү рделілігін де тү сінуге болады. Ол ү шін адамның менталитетін, оның моральдық, этикалық дағ дыларын ө згерту керек. Табиғ ат пен адамның арасында жаң а кө зқ арас қ алыптастыру қ ажет. Қ азақ стан табиғ атының ө лшеусіз байлығ ын игере отырып, бізді қ оршағ ан ортаның бү тіндігін сақ тау да республикада шешуін кү тіп тұ рғ ан мә селе. Сырт қ арағ анда, оң ай кө рінгенмен бұ л мә селені шешудің кү рделілігін де тү сінуге болады. Қ азақ станда кен байлығ ы бар. Ұ лтаралық келісім сақ талып отыр. Ө йткені Қ азақ стан достығ ы, бірлігі мық ты ел. Туғ ан тілді, салт — дә стү рді оқ у керек. Қ азыбек би айтқ ан: «Біз достық ты бағ алаймыз». Қ азақ станда бірлік, достық, байлық, тыныштық бар. Елдің байлығ ын кө ру ү шін бізге сабырлылық керек. Қ азақ стан бү кіл ә лемге ү лгі болады. Қ азақ станның табиғ аты тамаша, бірақ табиғ атты қ орғ ау керек. Қ азақ стандық патриотизм — Отанды, туғ ан ө лкені, оның халық тарын сү ю, табиғ атын қ орғ ау. Мен ө з елімді ә лемдегі дамығ ан елдердің қ атарынан кө ргім келеді.

Туғ ан жердің табиғ атын аялайық.

Біз жас ұ рпақ – табиғ ат қ орғ аны. Атадан балағ а мирас болып келе жатқ ан табиғ атымызды кө здің қ арашығ ындай сақ тап, анамыздай аялап келер ұ рпақ қ а таза кү йінде қ алдыруымыз керек. Табиғ ат – адамның бойына қ уат, кө ң іліне шабыт, сезіміне лә ззат шапағ атын ұ ялататын сұ лулық пен ә семдік ә лемі. Сол сұ лулық пен ә семдікті талай ақ ын жырғ а қ осып, небір ә ншілер ә н арнағ ан. Сол сұ лулық ты, ә семдікті жоғ алтпай қ астерлеуіміз керек. Бұ л жайында халқ ымыздың қ алдырғ ан тағ ылымдық, тә рбиелік мә ні зор «Атаң нан мал қ алғ анша, тал қ алсын», «Бұ лақ кө рсең кө зін аш», «Бір тал кессең, он тал ек» тағ ы да басқ а ұ лағ атты сө здері, табиғ атқ а деген сү йіспеншіліктері қ азіргі ұ рпақ қ а ү лгі-ө неге.

Бұ л орайда ғ ұ лама ғ алымымыз Қ аныш Сә тбаевтің: «Туғ ан жердің тағ дыры толғ антпағ ан, жаны тебіреніп, ол туралы ойламағ ан жігітті қ айтіп азамат дейміз? Туғ ан жердің қ ара тасын мақ тан ете білмеген азамат бө где жердің алтын тасын да мақ тап жарытпақ емес» деген жан тебіренісі еріксіз ойғ а оралады. Ендеше, елім, жерім деген ел азаматы ө з туғ ан жерінің тағ дырына немқ ұ райлы қ арамай, қ оршағ ан ортаның тазалығ ына атсалысуы тиіс. Табиғ аттың адам ү шін маң ызы зор. Қ азіргі таң да табиғ атты қ орғ аудың тү рлі жолдары қ арастырылғ ан. Бірінші жолы - тү рлі заң дар шығ арып, оны жү зеге асыру. Ұ лттық пакртер, қ орық тар санын молайту. Ә рі «Қ ызыл кітапқ а» енген ө сімдік, жануар тү рлерін қ орғ ап, кө бейту. Табиғ атты тиімді жә не ұ қ ыпты пайдалану. «Жасыл ел» ұ йымының жұ мысын нығ айту, жандандыру.

Адам табиғ атқ а мейірімділікпен, сү йіспеншілікпен, қ амқ орлық пен қ арап, ү йлесімділік сақ тағ анда, адамзат баласы ү шін табиғ ат – кең сарай, мә ң гі тозбас қ ұ тты қ оныс болады. Жер бетіндегі барлық тіршілік атаулы табиғ ат-анағ а қ арыздар. Сондық тан да табиғ атқ а немқ ұ райлы қ арау, онымен санаспау – ана сү тін ақ тамағ анмен пара-пар. Адам баласы Табиғ аттың ең ұ лы перзенті болумен бірге, ең ұ лы қ амқ оршысы да екенін ешқ ашан естен шығ армауымыз керек.

12. «Су – біздің байлығ ымыз»

Cу тіршілік нә рі. Тіршілікке қ ажетті бес жағ дайдың бірі су екенін білесің дер. Су бар жерде тіршілік бар. Адам тә улігіне 4-5 литр су ішеді. Адам баласы тамақ ішпей бір айдан астам ө мір сү ре алады. Ал сусыз ү ш кү нде ө мір сү ре алмайды. Су кү нделікті тұ рмыста, егістікте, ө ндірісте пайдалануғ а қ ажет. Жер бетінің 23-нен астамын су алып жатыр. Бірақ оның 98%- ы пайдалануғ а жарамсыз. Тең із, мұ хит сулары ащы. Жер бетіндегі судың 2%- ы ғ ана тұ щы су. Жер шарының 60%-нда тұ ратын адамдар тұ щы су аз болуынан зардап шегуде. Мысалы, Грецияның Афины жә не Персияғ а жақ ын аудандарда ауыз су жеткіліксіз. Югославияғ а су кемемен жеткізіледі. Біздің елімізде су жеткілікті. Бірақ сол суды біз ластанудан қ орғ ауымыз керек. Біздің экологияғ а жауапсыз қ арауымыздан ауыз су бү лінуде. Суда улы заттар ө те кө п. Судың ластануы денсаулық қ а зиян.

Су – тіршілік кө зі. Сусыз тірі табиғ ат ө мір сү ре алмайды. Су ө мірдің байлығ ы. Суды босқ а ағ ызбауымыз керек. Суды қ орғ ау адамның міндеті.

Ал енді қ орыта келгенде табиғ ат ана бізді аялап, қ астерлеп, еш планетада жоқ суды бізге сыйлағ ан. Ата-бабамыздан қ алғ ан табиғ и мұ ралардың ең бастысы су кө зі болып табылатынын біле білген жө н. Қ азақ халқ ы «судың да сұ рауы бар деген». Су – бұ л шексіз тең іздер мен мұ хиттар, ағ ысты ө зендер жә не мө лдір кө лдер. Дегенмен су тек қ ана кө ре алатын, ыстық кү ндері сү ң гіп кететін су айдындарында ғ ана болмайды. Суды аялап, оны қ астерлеп кү ту керек екенін естен шығ армау керек. Сусыз тіршілік кө зінің жойылатыны айдан анық.

13. «Балқ аш кө лінің экологиясы»

Балқ аш кө лі — Қ азақ стандағ ы ең ірі эко жү йелердің бірі. Кө л Балқ аш – Алакө л ойысында орналасқ ан. Келемі — 501 мың км2, ұ зындығ ы -605 км. ені — 9-74 кмаралығ ында. Ал ең терең жері -26 м. Бұ л кө лдің 1970 жылдардағ ы сипаты болса, қ азір мү лдем басқ аша. Жетісу ө зендерінің ішінде Іле, Қ аратал, Ақ су жә не Лепсі ө зендері Балқ ашқ а қ ұ яды.

Балқ аш кө лі шө лейт жә не шө л табиғ ат белдемдерінде орналасқ андық тан, оның климаты шұ ғ ыл континентті болып келеді. Су айдынының булануы ө те жоғ ары. Осығ ан байланысты судың дең гейі тез ө згеріп отырады.

Ұ зақ жылдар тіршілігі тұ рақ ты болып келген су айдынының қ алыпты жағ дайы ө згере бастады. Балқ аш кө лінің экологиялық жағ дайының нашарлау себебі Қ аратал, Лепсі, Ақ су ө зендерінің мол суының Балқ аш кө ліне жетпей суармалы егістерге жұ мсалуынан. Оның ү стіне бұ рынғ ы кездерде Аягө з, Биен, Сарқ анд жә не Басқ ан ө зендері Балқ ашқ а қ ұ йып, оның табиғ и су дең гейін сақ тап отырғ ан. Ал қ азір бұ л ө зендер Балқ ашқ а қ ұ ймайды.

Аталғ ан антропогендік жағ дайлар Балқ аш кө лінің жағ дайын шиеленістіріп жіберді. Балқ аш экожү йесінің одан ә рі нашарлауына Іле ө зені бойына салынғ ан Қ апшағ ай суқ оймасы да ә сер етеді. 1970 жылы Қ апшағ ай суқ оймасындағ ы Іле ө зенінің суын бө гейтін Қ апшағ ай бө геті салынды. Оғ ан косымша Іле ө зенін қ оректендіріп отырғ ан Шелек ө зені Бартоғ ай бө гетімен бө геліп, онда кө лемі 300 мың м3 су жинақ талды. Осылайша Ү лкен Алматы каналы (БАК) салынды. Каналдың салынуына байланысты Шелек ө зені Ілеге қ ұ юын тоқ татты.

Іле — Балқ аш алабының ауыл шаруашылығ ында барынша пайдалануымен 1965-1990 жылдар аралығ ында Балқ ашқ а қ ұ ятын судың кө лемі 25 %-ғ а азайды. Іленің орта ағ ысы мен тө менгі сағ асында Шарын кү ріш, Шең гелді кө кө ніс, Ақ дала кү ріш алқ аптары пайда болды. Осының бә рі Іле — Балқ аш су алабының табиғ и жү йесінде қ алпытасқ ан тепе-тең дік заң ын бұ зды.

Балқ аш экожү йесінің бұ зылуының зардаптары. Іле — Балқ аш экожү йесіндегі ө згерістер (ә сіресе Қ апшағ айдан тө менгі бө лігі) ө те сирек кездесетін Іле тоғ айын, ө зен жағ асындағ ы шұ райлы жайылымдар мен оның сағ асындағ ы қ амыс-қ оғ аның жойылуына себепші болды. Кө лдің жағ алаулары кеуіп, тұ зды шаң жиі кө терілді. Ауа райы ө згеріп, қ уаншылық пен аң ызақ желдер ү деді.

Балқ аш кө лі соң ғ ы жылдары 2 метрге жуық тө мендеп отыр. Сонымен кө л жағ алаулары батпақ танып, сорланып, тақ ырлар мен шө лдерге айналуда.

Іле — Балқ аш экожү йесіннің фаунасы мен флорасы зардап шегуде. Балық аулау соң ғ ы жылдары 5 есе тө мендесе, уылдырық шашу (Қ апшағ ай су қ оймасы) тіпті азайды. Сонымен қ атар балық тардың Іле бойындағ ы егіс, кө кө ніс алқ аптарына пайдаланылғ ан пестицидтер, гербицидтер жә не минералды тың айтқ ыштар қ алдық тарымен улануы жиі байқ алуда.

Іле — Балқ аш алабы ит тұ мсығ ы батпайтын тоғ айлар, кішігірім кө лдер, аралдар, аң дар мен қ ұ стар мекені болатын. Ә сіресе 1960 жылдары жылына 1, 5 млн-ғ а жуық бұ лғ ын терісі дайындалатын болса, қ азір бұ л шаруашылық жойылғ ан.Іле бойында жә не кө л жағ асындағ ы тіршілік ететін қ ұ стардың тү рлері де азайып кеткен. «Қ ызыл кітапқ а» енген ақ қ у, бірқ азан, кө к-қ ұ тан, т.б. қ ұ стар қ азір ө те сирек кездеседі.

Іле — Балқ аш алабы Қ азақ стандағ ы тарихи-табиғ и ескерткіштерге бай ө лке. Бұ л ө ң ірде Шарын тау ө зені мен оның бойындағ ы Шарын тауларындағ ы тастағ ы таң балар мен тас мү сіндер жә не кө не қ орғ андар жү йесі, Ә нші қ ұ м атты табиғ ат туындысы, Алтынемел ұ лттық саябағ ы, Кербұ лақ сияқ ты қ орық қ орлар бар. Жетісу деп аталатын бұ л аймақ та 3 млн. астам халық тұ рады. Ең ірі қ алалары — Алматы, Талдық орғ ан, Жаркент. Бұ л ө ң ірдегі экологиялық ірі мә селелер қ атарына Балқ аш кө лі бойындағ ы Балқ ашмыс комбинаты, Приозер, Ақ сү йек кен рудаларын байыту кешендері, Сарышағ ан полигоны жә не Текелі қ орғ асын-мырыш комбинаттары осы аймақ та тұ рақ ты тұ рғ ындарғ а ө з зардабын тигізіп отыр.

Балқ аш кө лін қ ұ тқ ару бү гінгі кү ннің талабы. Арал мен Балқ аш сияқ ты су экожү йелерінен айырылу Қ азақ станды ғ ана емес Еуразияны да бұ рын-соң ды болмағ ан экологиялық анаттың ошағ ына айналдыруы мү мкін. Сондық тан ә рбір табиғ и экожү йені кө здің қ арашығ ындай сақ тау мен қ орғ ау адамзат баласының парызы.

Балқ аш кө лемі бойынша Орталық Азияда тө ртінші кө л болып табылады. Кө лдің 3 миллион жергілікті халқ ының тұ рмысы жә не аймақ тағ ы экономикасы ү шін орасан зор мә ні бар. Би-Би-Си тілшісі Джил МакГиверинг Балқ аш кө лінің солтү стік жағ алауына барып, сондағ ы жағ дайды зерттеп кө рген. Кө л жағ асында тұ ратын жергілікті тұ рғ ындардың кейбірі кө лдегі су дең гейінің соң ғ ы 30-40 жылдың ішінде айтарлық тай азайғ анын айтады. Кө бі 3 миллион халық тың тұ рмысына қ ажетті суды қ амтамасыз етіп, аймақ тың қ антамыры қ ызметін атқ арып келетін Балқ аш кө лі қ ұ рғ ап кетпей ма деп қ орқ ады. Джил кездестірген Егор есімді орыс жігіті кө лдің ө згергені туралы былай деп айтып берді:

«1968-69 жылдармен салыстырсақ, Балқ аштың су дең гейі кү рт тө мендеді. Қ азір ө зіміз тұ рғ ан жерімізде бұ рын су болатын. Анау тұ рғ ан мұ нарадан жұ рт парашютпен суғ а секіретін. Кафелер тұ рғ ан жерде де су болатын бұ рын», — дейді Егор.

Су дең гейінің тө мендегеніне табиғ и ө згерістер ық пал еткен де шығ ар. Алайда, Балқ ашқ а қ ауіп тө ндіретін басты кү ш — ол адамның іс-ә рекеті. Кө лдің негізгі қ айнар-кө зі Іле ө зені болып табылады. Іле суының басым бө лігі Қ апшағ ай су қ оймасын толтыру ү шін жә не ауыл шаруашылық мақ саттарында қ олданылатындық тан, Балқ ашқ а келетін су мө лшері табиғ и дең гейден едә уір кем боп шығ ады. Соның ү стіне Іле Қ ытайдан келіп ағ ады. Қ ытай болса, Іле суын Батыс Қ ытай аймақ тарын дамыту ү шін елеулі кө лемде қ олданайын деп отыр. Кө лдің дең гейін жіті қ адағ алап жү ретін ғ алымдар Балқ ашты қ орғ аудың арнайы шаралары енгізілу керек дейді. Алайда арнайы шаралар тұ рмақ, кө лдің қ ұ рғ ап біту қ аупі астында қ алғ анын былайғ ы жұ рт біле де бермейді екен.

Бұ л туралы зейнетке шық қ ан ғ алым Михаил Сироткин айтады:

«Халық тың басым бө лігі Балқ ашқ а қ ұ рғ ап кету қ аупі тө ніп тұ рғ анын білмейді. Балқ аштың бір бө лігі қ ұ рғ ап кетсе ғ ой, сонда ғ ана ел-жұ рттың кө зі ашылып, кейбірі не істеу керек деп қ имылдай бастайтын шығ ар. Ол заң ды да. Ө йткені, проблеманың бар екенін халық ә зірше білмейді», — деп шағ ымданады Михаил Сироткин. Ә йтсе де, қ арапайым халық қ ауіптің бар екенін білмегенімен, ғ алымдар бұ л проблемамен талай жыл айналысып келеді. Наталья Воробьева — биология ғ алымы. Балқ аштың шынымен-ақ аянашты халде қ алғ анын ол мойындап отыр.

14. «Табиғ ат – таным бастауы»

Табиғ ат - адамғ а бағ а жетпес байлық. Ол ырыс пен мол қ азынаның қ айнар кө зі. Сондық тан халқ ымыз «Табиғ ат-адамзаттың ө мір нә рі, қ ажетің нің табылар содан бә рі»деп дә ріптеген.

Табиғ аттың тазалығ ын сақ тайтын да, оны былғ ап улайтын да адам. Адам ө зінің де, табиғ аттың да досы. Табиғ ат-біздің анамыз, досымыз жә не сырласамыз. Біз анамызды қ алай сү йіп, досымызғ а қ алай жанымыз ашыса, табиғ атқ а да солай қ арауғ а тиістіміз. Адам-табиғ аттың бір бө лшегі, табиғ атсыз ө мір сү ре алмайды. Себебі керекті, қ оректі заттардың бә рін табиғ аттан алады. Ендеше адам баласы табиғ атқ а зиян келтірмеу керек. Адам мен табиғ ат арасындағ ы ү йлесімділікті бұ зуғ а болмайды. Ү йлесімділік бұ зылса, екеуінің біреуі апатқ а ұ шырауы мү мкін. Қ ашанда табиғ атқ а қ амқ орлық жасау керек. Оғ ан қ алай болса солай қ арайтын адамдар кайда болса да кездеседі. Мысалы: Сө ндірілмей тасталғ ан шырпы, темекі тұ қ ымы жайқ алып тұ рғ ан орман тоғ айды қ ұ ртып жіберуі мү мкін. Ал бір ағ аштың ө суі ү шін қ аншама жыл керек екенін ө здерің білесің дер. Кейбір тентек балалар гү лдерді жұ лады, қ ұ стардың ұ ясын бұ зады, жазық сыз жә ндіктерді ө лтіреді. Мұ ндай жағ ымсыз қ ылық тардан ө зімізді аулақ ұ стай білейік. Табиғ атты аялайық! Табиғ атты сү йе білмеген, туғ ан жерін, елін де сү йе алмайды.

15. «Семей сынақ алаң ының зардаптары»

Қ ырық жыл бойы ядролық жарылыстардан кө з ашпай келген қ азақ жеріндегі сынақ тардың бір кү нде тоқ татылуы шын мә нінде ү лкен тарихи оқ иғ а болғ аны аян. Қ азақ стан ядролық жарылысты тоқ тату бойынша ә лем елдері арасынан алғ ашқ ы болып батыл қ адам жасады. «Семей ядролық сынақ алаң ын жабу туралы» Жарлық қ а қ ол қ ойғ ан Елбасы Нұ рсұ лтан Назарбаевтың бұ л қ адамы ерлікпен пара-пар еді».
Сынақ тардың біздің халқ ымызғ а тигізген зардабы аз емес. Қ азіргі уақ ытта Мемлекет басшысының тапсырмасымен сол зардаптарды жою барысында кө птеген жұ мыстар атқ арылып келеді.

Ғ алымдардың болжамы бойынша Семей полигоны ә серінен барлық тұ қ ым қ уалау ақ аулары болашақ та, ұ рпақ алмасқ ан кезде неғ ұ рлым толық кө рінген. Қ азірдің ө зінде осы аудандарда туа біткен кемтарлық дү ниеге келген ә рбір мың нә рестенің қ ырық сегізінде кездесіп отырады. Бұ л орта есеппен республика бойынша алғ анда 6 есеге кө п, ал полигонғ а жақ ын орналасқ ан ауылдарда бұ л кө рсеткіш одан да жоғ ары.

Семей ғ алымдары мен дә рігерлердің пікірінше, сә уле алғ ан ата-анадан туғ ан екінші ұ рпақ денсаулығ ы, бірінші ұ рпақ тың яғ ни тікелей сә уле алғ ан балалардың денсаулығ ынан едә уір тө мен, бұ л сә уле алудың генетикалық зардаптары. Сонымен қ атар Семей ө ң ірінде лейкоз - қ ан рагы, лимфоцит - ақ қ ан ауруымен ауыратындар саны кө бейген. Ә сіресе, ә йелдер арасындағ ы анемия ауруы республика бойынша бірінші орын алады. Уақ ытына жетпей босану, салмағ ы аз, ә лсіз, балалардың тууы, туа біткен анемия жә не мезгілінен ерте қ артаю кө рсеткіштері ө сіп, ә йелдердің бедеулігі республикалық кө рсеткіштен екі есе жоғ арлады. Бірақ, жергілікті халық бұ ны кеш тү сінді.

Біз дү ние жү зінде ядролық қ арудың аз болуы, ал алдағ ы уақ ытта мү лдем болмауы ү шін қ олдан келгеннің бә рін жасауғ а тиіспіз. Адам қ орқ ынышсыз, жақ сы, еркін ө мір сү ргісі келеді. Ондай ө мір ү шін ядролық, бактериологиялық, химиялық қ арудың қ ажеті жоқ. Адамдар қ ару-жарақ сыз, еркін ө мірде де Ә лемді, Табиғ атты, заттар мен қ ұ былыстарды танып-білуге деген қ ұ штарлығ ы қ алады.

16. «Дені сау ұ рпақ – ұ лт болашағ ы»

«Қ азіргі заман талабына сай, жан-жақ ты жетілген, бойында ұ лттық сана мен ұ лттық психология қ алыптасқ ан, имандылық ә дебі, парасаты бар ұ рпақ тә рбиелеу, ө сіру, білім беру бү гінгі таң да отбасының, балабақ шасының, барша елдің, халық тың міндеті»
Н.Назарбаев. «Дені сау ұ рпақ - ұ лт болашағ ы» демекші Қ азақ станның кемел келешегі балалар қ олында. Жас жеткіншектерден келешекте ү лкен азамат, білікті маман шығ уы ү шін алдымен деннің саулығ ы қ ажет. Кез-келген мемлекеттің басты байлығ ы - адам жә не оның денсаулығ ы дейтін болсақ, осы басты байлық ты баянды ету ең алдымен ана мен бала денсаулығ ын қ орғ аудан бастау алары сө зссіз. Сонымен қ атар ана мен бала денсаулығ ын сақ тау мемлекеттің негізгі басымдық саясатының бірі болып саналады.

Адамның денсаулығ ы - қ оғ ам байлығ ы. Ә рбір адам ө з денсаулығ ының мық ты болу жолдарын қ арастыру керек. Дені сау адамның кө ң іл – кү йі кө терің кі болып, ең бекке ә рқ ашан қ ұ лшына кіріседі. Халқ ымыз «Дені саудың – жаны сау» деп орынды айтқ ан. Отанымыздың келешегі, кө ркеюі, балалар, сіздердің қ олдарың ызда. Сондық тан сендердің таң дауларың - салауатты ө мір салтын сақ тау. Дені сау адам - табиғ аттың ең қ ымбат жемісі.

Жасө спірімдер арасында салауатты ө мір салтын насихаттау ө сіп келе жатқ ан жеткіншектерге денсаулық -зор байлық екендігін тү сіндіру аса маң ызды. Салауатты ө мір салтын қ алыптастыру процесі ұ зақ мерзімді жә не баяу процесс, бірақ та бұ л қ азіргі таң да денсаулық ты сақ таудың ең тиімді ә дісі болып табылады.
Дені сау ұ рпақ, қ оғ амның қ уаты демекші, қ ай халық тың болса да болашағ ы жастардың денсаулығ ына тікелей байланысты.

Салауатты ө мір салты мен ө мір сү ру ү шін тө мендегі талапты орындау керек. Адам денсаулығ ын сақ тауда тө мендегідей факторлардың маң ызы зор.

1. Айқ ын жасалғ ан кү н тә ртібінің болуы.

2. Дұ рыс тамақ тану.

3. Дұ рыс тынығ у.

4. Дене ең бегімен шұ ғ ылдануы.

5. Таза ауада болып, кү н кө зінде серуенлеу.

6. Табиғ ат аясында болуы.

7. Зиянды ә деттерден сақ тану.

8. Дұ рыс қ озғ алыста болуы.

Дені сау ұ рпақ –ұ лт болашағ ы. Мемллекеттің ертең гі кү н тұ тқ асын ұ стайтын, ұ лт мү ддесін, халық қ амын ойлайтын жастарды тә рбиелеп қ алыптастыру- ә рбір ата-ананың, мектептегі мұ ғ алімдердің міндеті.

Ө міріміз - ө з қ олымызда. Біздің бақ ытымыздың оннан тоғ ызы денсаулығ ымызғ а байланысты. Адамғ а ө мір бірақ рет беріледі. Бұ л ретте оның денсаулығ ы мық ты, рухы кү шті болғ аны абзал! Жаң а ғ асыр азаматы – дені сау, рухани бай адам!

17. «Аралдың экологиялық жағ дайы»

Арал ө ң ірінде туындап отырғ ан қ азіргі экологиялық апаттар нышаны жыл ө ткен сайын тең із суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақ ын. Топырақ тың тұ здануы ө те жылдам жү руде. Арал тең ізінде балық ө сіру шаруашылығ ы тоқ талып, соң ғ ы 1-2 жылда ғ ана қ айта қ олғ а алынды. Ондағ ы тұ рғ ындардың ә леуметтік жағ дайы тө мендеп кетті. Тең із тү бінен кө терілген улы тұ здың мө лшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тұ зды шаң дар ә сері сонау Орта Азия республикалары аумағ ына жетіп, ауыл шаруашылығ ына зардабын тигізуде. Топырақ тың тұ здануы Ө збекстанда – 60%, Қ азақ станда – 60-70%-ғ а артып отыр. Мұ ның ө зі жалпы шаруашылық а зиянын тигізуде. Арал ө ң іріндегі климаттың ө згеруі шө лбелдемінің табиғ и ландшафтарын бірте-бірте кү рделі ә рі қ айтымсыз антропогендік экожү йелерге қ арай ығ ыстыруда.
Арал ө ң іріндегі антропогендік факторлар ондағ ы тұ рғ ындардың салт-дә стү ріне, экономикалық -ә леуметтік жағ дайына тікелей ә сер етуде. Жұ мыссыз қ алғ ан балық шылар ә леуметтік жағ ынан қ орғ аусыз қ алып, басқ а аймақ тарғ а еріксіз қ оныс аударуда.
Қ азіргі арал ө ң ірінде адамдардың денсаулығ ы кү рт тө мендеп кетті. Бұ л ө ң ірде соң ғ ы мә ліметтер бойынша туберкулез, бү йрекке тас байлану, сарысу, ө кпе-тыныс ө ң ірімен салыстырғ анда жоғ ары кө рсеткішті беріп отыр. Арал ө ң ірі экологиялық аймағ ында (186, 3 мың халық бар 178 елді-мекен) тұ рады. Сондай-ақ бұ л ө ң ір тұ рғ ындарында ішек-қ арын аурулары мен қ ан аздығ ы, ә сересе ә йелдер мен балалар арасында балалар ө лімі мен туа біткен аурулар жә не балалардың жү йке аурулары кө бею ү стінде. Науқ астың тү рі балалар арасында жылдан-жылғ а етек алып келеді.

Жалпы, адам ү шін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ, ертең ін ойлағ ан ә рбір ел алдымен халқ ының саулығ ын, ұ рпағ ының салауатты ө мр сү руін қ адағ алайтынын ә ркез естен шығ армағ анда абзал. Сол сияқ ты қ оршағ ан ортаның лакстануынан аймақ та жү рек-тамыр жә неонкологиялық (обыр) аурулары ә лдеқ айда жиі кездеседі. Демек, бұ ларды ғ аламшар тұ рғ ындарын ө лім-жітімге душар ететін, осы заманғ ы бірінші орындағ ы аурулар десе де болады. Жалпы, планетадағ ы кө лдердің арасында кө лемі жағ ынан тө ртінші орынды иеленетін Арал тең ізі бұ л кү ндері жер бетінен біржолата жоғ алу ү стінде. Ө йткені, бұ рынғ ыдан 66 мың шаршы шақ ырымғ а жуық қ ана су айдыны қ алып отырғ ан сияқ ты. Ғ алымдар тең із 2015 жылдары жер бетіне толық жойылады деп отыр. Ал, Арал ө ң іріндегі экологиялық апат адам ө міріне жыл ө ткен сайын ө те қ ауіп тө ндіруде. Ө йткені, республика территориясында алғ аш тең із жағ алауы 100 шақ ырымнан артық қ ашық тап, кіші арал оқ шаулана бастағ ан шақ та, сол қ ұ рғ ағ ан тең із ұ лтанынан тұ зды шаң кө лемді аймақ қ а тарала бастағ ан сә тте Ю.У.Новиковтың деректеріне қ арағ анда Арал табанынан кезінде жылына 72 млн. Тонна тұ з дү ние жү зіне шаң болып тарап, ал Арал ө ң ірінде ә рбір гектар жерге 700 кг тұ з аспаннан жауатынын дә лелдеген. Міне, осығ ан орай бұ л кү ндері тең іздің 70-80 пайызы жалаң аштанып қ ұ рғ ағ ан тең із табанынан жан-жақ қ а тарап ұ шатын ә лгі тұ з шаң ының кө лемін есептеп шығ у қ иынғ а соқ пайды. Демек, бұ л кү ндері ә лемнің тү кпір-тү кпіріне жылына орта есеппен тең із табанынан 290 млн. Тоннаның ү стінде тұ з-шаң тарап жататыны белгілі болды. Қ азіргі деректер бойынша Арал тең ізіндегі тұ здың жалпы массасы 10, 7-ден 11, 4 млрд. тоннағ а жетті. Аралдың тұ зы таза табиғ и тұ з емес қ ұ рамында тың айтқ ыштар менгербицидтерінің қ алдық тары, гексохлоран
сияқ ты аса қ ауіпті химикаттар ондағ ан жылдар бойы Сырдария мен Амудария ағ ынымен ілесіп, тең ізге қ ұ йылады.

18. «Каспийдің экологиялық жағ дайы»

Каспий тең ізі – ішкі континентте орналасқ ан ә лемдегі ең ү лкен су қ оймасы, ол ешқ андай ә лемдік мұ хиттармен жалғ аспағ ан. Кө лемі 398000 км. Ол Еуразияның ішкі жағ ында орналасқ ан, табиғ аттың керемет жаратылысы болып табылады.Каспий тең ізі ө те сезімтал экожү йе болып табылады. Соң ғ ы он жылдық тағ ы антропогенді жә не биохимиялық факторлардың ә серінен экожү йенің жалпы жағ дайы, ә сіресе тең іздің солтү стік шығ ыс бө лігіндегі жағ дай нашарлап кетті.Жалпы, Каспий тең ізі экожү йесінің жағ дайы дағ дарыс алды деп бағ аланады жә не де солтү стік-шығ ыс бө лікте мұ най алуғ а кіші су қ оймаларын жоспарлары бойынша жасаса, оның табиғ и ортасын ірі масштабта нашарлатуы мү мкін. Каспийдің жоғ ары дең гейде ластануының кө птеген себептері баршылық. Соның бірі ретінде тең із астындағ ы кө мірсутегі шикізаттардың белгілі бір мө лшерде сақ талуы, халық тың жә не ө неркә сіптің жоғ ары тығ ыздығ ы, қ ұ лама ө зендердің бойындағ ы ауыл шаруашылығ ының белсенді игерілуі, «ө зен-тең із» деген айқ ын кө рінерлік геохимиялық тосқ ауылдың болмауы, бассейннің тұ йық тығ ы жә не т.б. Мұ най, фенол сияқ ты ластаушылардың кей мө лшерінің тең із суына тү суі табиғ и процесстердің нә тижесінде болады.Тең іздің басты ластаушысы мұ най болып табылады. Мұ най – ө зіндік иісі бар қ ара-қ оң ыр тү сті тұ тқ ыр майлы сұ йық тық. Мұ най ө німдері шекті, шексіз қ атарлардан тұ ратын кө мірсутегілердің кү рделі қ оспасынан тұ рады. Қ оршағ ан орта мен оның тұ рғ ындарына мұ най жә не оның ө німдері қ андай зиян келтіреді? Судың кө п бө лігінің бетін жұ қ а пленка тү рінде жайылу арқ ылы мұ най кө птеген тірі микроорганизмдерге зиян ә сер етіп, биологиялық тізбектің барлық ө кілдерін жоя алу мү мкіндігі бар. Мұ наймен ластану Каспийдің кө к-жасыл мен диатомды балдырлар ретінде белгілі фитобентос пен фитопланктондарының дамуын тежейді. Тең ізге тү скен мұ най ө німдері балық тардың уылдырығ ы, дернә сілі мен шабақ тарының сапасына кері ә сер етіп, қ оректің базаны жояды. Тек мұ найдың 1 тоннасы тең іздің 12 км2 беттік кө лемін ала алады. Тең іздер мен мұ хиттар бетіндегі мұ най пленкалары энергия, жылу, ылғ алдылық жә не суқ оймалар мен атмосферадағ ы газдар алмасуын бұ за алады; физико-химиялық процесстерді ө згертеді: су беткейінің температурасы жоғ арылайды, газ алмасу нашарлағ ан соң, балық кетуі не ө луі мү мкін, сондай-ақ су тү біне тұ нғ ан мұ найда барлық тірі организмдерге зиянды ә сер етеді: мұ найдың жинақ талуы жоғ ары ұ йымдастырылғ ан жануарлар мен қ арапайымдылардың қ оректену тізбегінде болады. Тең іздің биологиялық тепе-тең дігіне мұ наймен ластану жойқ ын тү рде ә сер етеді: дақ тар кү н сә улелерін ө ткізбейді, судағ ы оттегінің жаң аруын баяулатады

19. «Қ азақ стандағ ы туризм ошағ ы»

Туризм Қ азақ стан экономикасындағ ы қ арқ ынды салалардың бірі, Халық аралық сарапшылардың пікірінше қ азіргі кезде туризм ә лемдік экономикадағ ы қ арқ ыны тө мендемейтін саланы біріне жатады. Туризм кө п елдерде жалпы ішкі ө німнің қ алыптасуына, қ осымша жұ мыс орнын қ ұ руғ а жә не сыртқ ы сауда балансының белсенділігіне ық пал етеді. Соң ғ ы жылдары туризм ә лемдегі ең табысты бизнестің бірі. Туризмнің маң ызы жылдан-жылғ а ө суде, оның халық аралық байланыста жә не валюталық тү сім кө з ретінде маң ызы артуда. Елдердің шикізат кө зі азайлады, ал туристік индустрия қ алпына келетін ресурстармен жұ мыс істеген. Туризмнің басқ а да салаларғ а тигізетін ә сері мол, оның 32 салағ а жанама ыкпалы бар (турфирмалар, кө лік тү рлері, мейманхана кешендері, демалыс ү йлері, санаториялар, ұ лттық парктер, тамақ тану сферасы, т.б.). Бұ л дегеніміз -ә лемдік ө ндірісте ә р 9 адамның жұ мыс орны деуге болады.

Туризм индустриясының мемлекеттік бюджетке тү сіретін валюталық тү сімі, орта жә не шағ ын бизнеске кө мегі, тауар мен қ ызмет кө рсету нарығ ы арқ ылы аймақ тардың экономикасының дамуына ық палы ө те зор. Қ азақ стан туризмнің дамуына тү рткі болғ ан Президенттің бұ л салағ а басымды сала ретінде кө ң іл бө луі. Қ азақ стандағ ы туризмнің тарихи алғ ы шарттары біздің д.д.ү шінші мың жылдық та қ алыптаса бастағ ан Ұ лы Жібек жолының қ алыптасуымен дамуы болып табылады. Қ азақ стан ә лемде туристік бағ ытта элі де болса белгісіз ел. Сондық танда Қ азақ станның туристік бейнесін кө теру бірқ атар кең кө лемде шаралар қ ажет. Негізгі шаралардың бірі туристік негізгі шаралардың бірі туристік фирмалар мен агентсволардың халық аралық туристік жә рмең ке, кө рме конференция т.б. ә лемдік дең гейдегі шараларғ а қ атысуы жә не Қ азақ стан жерінде де ө ткізу. ү шін

20. «Отырар апаты»

Отырар – ертеден шығ ыс ә леміне танымал болғ ан қ ала. Кейбір деректерге қ арағ анда осыдан екі жарым мың жыл бұ рын оның орнында алғ ашқ ы қ оныстар болғ ан.
Ү І – Ү ІІІ ғ асырларда Отырар Сырдария ө зенінің орта ағ ысындағ ы саяси орталық болды. Кейін ІХ – ХІІ ғ ғ сол аймақ тың басты қ алаларының біріне айналады. Отырар Қ азақ хандығ ы заманында мә дениеті мен экономикасы жақ сы дамығ ан орталық тардың бірі болғ ан.
Отырар қ аласының гү лденіп, орта ғ асырдағ ы ірі қ ала орталығ ына айналуына оның орналасқ ан орны ү лкен ә сер етті. Бұ л қ аланың тез ө суіне қ олайлы жағ дай жасағ ан Ұ лы Жібек жолы болды. Ү – ХҮ ғ ғ Отырар қ аласы Арал бойындағ ы кө шпелі тайпалармен сауда жасайтын орталық қ а айналды. Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Монғ олияғ а жә не Қ ытайғ а қ атынайтын сауда жолындағ ы маң ызды қ ала болды.
Отырарғ а жан – жақ тан кө пестер келіп-кетіп жатты. Мұ нда медреселер, базарлар, ұ стаханалар, тіпті қ онақ ү йлер мен мешіттер, монша, сауда дү кендері жұ мыс істеген. Мық ты дуалмен қ оршалғ ан қ алағ а кіретін бес қ ақ па болғ ан. Қ ала билеушілері, байлар, ірі саудагерлер қ аланың орталық бө лігінде тұ рды. Ал сыртында қ арапайым халық қ оныстанды. Қ ала екі дуалмен қ оршалғ ан. Біріншісі қ аланың бү кіл аумағ ын қ оршай салынды. Екінші дуал қ аланың ауқ атты адамдары тұ ратын орталық бө лігін басқ алардан бө ліп тұ ратын. Отырар қ аласы ө з заманында небір қ ырғ ын шайқ асты басынан кешірген.
1218 жылы Шың ғ ысхан басқ арғ ан Монғ олдың қ алың қ олы Қ азақ станның Жетісу ө ң іріне аттанды. Бірнеше қ ала, мың дағ ан халық, мал - мү лік Монғ олдардың олжасына айналды. Оң тү стік Қ азақ стан қ алалары ішіндегі Отырар сол кездегі ең мық ты қ алалардың бірі саналды. Оның билеушісі Қ айырхан есімді ә скербасы еді. Отырар қ аласын басып алуғ а Монғ олдар 1219 жылы 150 мың ғ а жуық ә скерін аттандырады. Отырарлық тар ө з қ аласын қ асық қ андары қ алғ анша қ орғ ап, беріспеді. Қ атты қ арсылық қ а ұ шыраймыз деп ойламағ ан Шың ғ ысхан ашуланып, қ аланың бекініс орнын жермен - жексен етің дер деген бұ йрық береді. Бес ай бойы жауғ а берілмей шайқ асқ ан Отырарлық тардың арасынан Қ араша атты сатқ ын шық ты. Ол қ аланың дарбазасын жауғ а ашып береді. Соның опасыздығ ынан қ аланы 1220 жылы ақ панда монғ олдар басып алды. Аң ыздарғ а қ арағ анда, монғ олдар Қ айырханның тамағ ына қ орғ асын қ ұ йып ө лтіреді. Қ аланы бірнеше кү н бойы тонап, қ иратады.