Абайдың табиғат туралы өлеңдерінен үзінді

Абай ө лең дерінің бір алуаны - табиғ ат лирикасы. Ол табиғ ат аясында ө сіп, оны сү йе білді. Абайдың «Желсіз тү нде жарық ай», «Кү з», «Қ ыс», «Жаз» деген ө лең дерін оқ ығ анда, табиғ аттың ә ртү рлі қ ұ былысы кө зің е елестейді.

«Желсіз тү нде жарық ай»

Желсіз тү нде жарық ай

Сә улесі суда дірілдеп,

Ауылдың жаны терең сай,

Тасығ ан ө зен гү рілдеп.

Қ алың ағ аш жапырағ ы,

Сыбырласып ө зді-ө зі.

Кө рінбей жердің топырағ ы

Қ ұ лпырғ ан жасыл жер жү зі.

Кү з

Сұ р бұ лт тү сі суық қ аптайды аспан,

Кү з болса, дымқ ыл тұ ман жерді басқ ан.

Білмеймін, тойғ аны ма, тоң ғ аны ма?

Жылқ ы ойнап, бие қ ашқ ан, тай жарысқ ан.

Жасыл шө п, бә йшешек жоқ бұ рынғ ыдай,

Жастар кү лмес, жү гірмес бала шулай.

Қ айыршы шал-кемпірдей тү сі кетіп,

Жапырағ ынан айрылғ ан ағ аш, қ урай, -

Ыс

Ақ киімді, денелі, ақ сақ алды,

Соқ ыр, мылқ ау, танымас тірі жанды.

Ү сті-басы ақ қ ырау, тү сі суық,

Басқ ан жері сық ырлап келіп қ алды.

Дем алысы - ү скірік, аяз бен қ ар,

Кә рі қ ұ даң - қ ыс келіп, ә лек салды.

Ұ шпадай бө ркін киген оқ шырайтып,

Аязбенен қ ызарып ажарланды.

25. «Алматы қ аласының экологиялық ахуалы»

Алматы қ аласы еліміздегі ең ірі мегаполис болып табылады. Қ азіргі танда Алматы еліміздің экономика, қ аржы, мә дени жә не білім беру орталығ ы екені бә рімізге мә лім. Мегаполистің дамуы мен ә леуметтiк-экономикалық тұ рғ ыда тұ рақ ты iлгерi жылжуы, республикалық бюджеттiң тө рттен бiр бө лiгiн қ амтамасыз етуi осының айқ ын белгісі.

Сондай-ақ ө ндірістің ө суі, экономиканың дамуы мен халық тың ә л-ауқ атының жақ саруы қ оршағ ан орта мен экологияғ а кері ә серін тигізуде. Ауаны ластаушы стационарлы, қ озғ алмалы кө здердің жылдан-жылғ а артуына байланысты қ ала атмосферасының ластану дең гейі халық тың денсаулығ ына кері ә серін тигізіп отырғ аны аса маң ызды экологиялық проблемағ а айналып отыр.

Осы жағ дайды ұ шық тыруғ а қ омақ ты ү лес қ осып жатқ ан қ аламыздағ ы арлы-бері ағ ылғ ан кө лік екені де барлығ ымызғ а белгілі. Соң ғ ы мә ліметтерге сә йкес Алматыда автокө літің саны 521 мың нан астам бірлікті қ ұ раса, халық тың автомобильдерге ие болу дең гейі ә рбір 1000 адамғ а 350-ден астам жең іл кө лікке жетті.

Сонымен қ атар, соң ғ ы жылдары экологиялық жағ дай жақ саруғ а бет алғ анын айта кету керек. Мысалы, Қ азгидрометтің Гидрометеорологиялық мониторинг орталығ ының ақ паратына сә йкес Алматыда атмосфералық ауаның ластану дең гейі 2008 жылы 13, 3 қ ұ раса, ағ ымдағ ы 2013 жылы бұ л кө рсеткіш 11, 3 қ ұ рады.

Экологиялық проблемалардың қ оғ ам ү шін жоғ арғ ы маң ыздылығ ын ескере отырып, «М.Ә сер» қ оғ амдық қ оры қ аламыздағ ы экологиялық жағ дайды жақ сарту бойынша атқ арылғ ан жұ мыстарғ а қ ысқ а талдау жү ргізді.

Талдау барысында Алматы қ аласының ә кімдігі мегаполистің экологиялық жағ дайын жақ сарту ү шін кешенді жұ мыс атқ арып жатқ аны белгілі болды. Осы бағ ытта атқ арылғ ан оң шаралар тізімінде ТЭЦ-1-ді толық тай сығ ымдалғ ан газғ а кө шіру, кә сіпорындар мен жекеменшік секторларғ а газ тарту жұ мыстарын атап ө ткен жө н. Бү гінгі таң да жеке ү йлерді газбен қ амтамасыз ету мақ сатында 63, 6 км газ қ ұ быры салынғ ан екен.

Тұ рмыстық қ атты қ алдық тардың проблемасын шешу ү шін қ алалық қ оқ ыс ө ң деу станциясына реконструкция жұ мыстары жасалып, аудандық қ оқ ыс жинақ тау станциялары ашылады. Тұ рмыстық қ атты қ алдық тар проектісін басқ аруды іске асыру ү шін инвестициялар тартылуда.

Алада кө лікті газғ а кө шіру барысында да оң істер атқ арылуда, мұ нда республика бойынша тұ ң ғ ыш рет муниципалды автобус паркі пайда болды. Алматы қ алалық жолаушылар кө лігі басқ армасының мә ліметіне сә йкес ағ ымдағ ы жылдың желтоқ санында екінші коммуналдық автобус паркінің қ ұ рылысы аяқ талады жә не 2014 жылы ү шіншісінің қ ұ рылысы басталады. Бұ л ү шін қ ала ә кімдігімен Еуропалық даму жә не қ айта қ ұ ру банкінің кредиттік қ аржысы есебінен 200 автобус жә не жергілікті бюджет есебінен 400 автобус пен 200 такси сатып алынады. Бұ л парк газбен жұ мыс істейтін болады. Ал 200 автобус пен 200 такси жеке тасымалдаушыларғ а қ ызмет кө рсетуге беріледі екен.

Ағ ымдағ ы жылы тролейбус паркінің тозуына байланысты Алматы ә кімдігімен оның жылжымалы қ ұ рамын жаң арту бойынша шешім қ абылданып, Еуропалық даму жә не қ айта қ ұ ру банкі ұ сынғ ан кредиттік қ аржы есебінен 195 жаң а тролейбус сатып алынғ ан болатын.

Азіргі уақ ытта жең іл рельсті кө лік желісі қ ұ рылысының техникалық -экономикалық негіздемесі ә зірленуде. Аталғ ан жобаның қ ұ рылысын қ аржыландыру ү шін қ ала ә кімдігі мен Еуропалық даму жә не қ айта қ ұ ру банкі арасындағ ы меморандумғ а қ ол қ ойылды.

Сондай-ақ қ алалық автомобильмен тасымалдауды дамыту бағ дарламасы аясында қ ала шекарасында ү ш бекет пен 2 автостансаның қ ұ рылысын салу қ арастырылғ ан. Олардың ә рқ айсысында кемінде 5 мың кө лікке арналғ ан автотұ рақ салынады.

Бұ л кешенді шаралар тысқ ары жерден келетін кө ліктер легін тө мендетіп, қ аланың орталық бө лігінде жеке кө лікті пайдалануды қ ысқ артып, Алматының экологиялық ахуалын жақ сарта тү сетіндігі сө зсіз.

26. «Ұ лы Жібек жолы – тарихи ескерткішіміз»

Адамдар ө те ерте кезден-ақ бір-бірімен сауда жасасқ ан. Бұ л сауда орындарының – базардың, жә рмең кенің, сонымен қ атар, ел мен елді, қ алалар мен халық тарды бір-біріне жалғ ағ ан сауда жолдарының пайда болуына себепші болды. Жолдар бір-біріне қ осылып, батысқ а, шығ ысқ а, оң тү стікке, солтү стікке қ арай кө ршілес жатқ ан жерлердің бірінен соң біріне жылжи отырып созыла берді. Осылайша Еуропа мен Азияда Ұ лы Жібек жолы пайда болды. Чжан Цянбның жасағ ан саяхаты нә тижесінде біздің заманымыздан бұ рын 2 ғ асырда ашылды. «Ұ лы Жібек жолы» деген атау тек 1877 жылы пайда болды. Оны неміс географы Фердинанд фон Рихтгофен қ алыптастырды. Сол кездегі сауданың басты тауары Қ ытайда ө ндірілетін жібек болғ ан. Сол себепті «Жібек жолы» деп аталғ ан. Жібекпен бірге Шығ ыстан-Батысқ а, Батыстан-Шығ ысқ а, Римде, Францияда, Иран мен Араб халифатында, Қ ытай, Корея, Жапонияда ө ндірілген кө птеген тауарлар ағ ылды. Мұ ндай экзотикалық тауарлардың тізімі ө те кө п. Олар: хош иісті заттар, дә рі-дә рмектер, кілемдер, минералдық шикізаттар, алмас, янтарь, алтын мен кү містер, қ ымбат терілер, садақ -жебелер, қ ылыш-найзалар тағ ы басқ а кө птеген заттар.

Ұ лы Жібек жолының пайда болуы мен тарихи дамуы барысында ә лемдік сахнада бұ рын соң ды болмағ ан мә дени, экономикалық, саяси-ә леуметтік қ арым-қ атынастар пайда бола отырып тарих кө кжиегінде сан алуан процестер пайда болды. Шығ ыс пен Батыс мә дениеттер алмасуы жү зеге асты. Кө шпенділер мен отырық шылар арасындағ ы байланыстар нә тижесінде кө шпенділер территориясында жаң а ү лгідегі қ алалық мә дениет орнық са, отырық шылар кө шпелілердің кө шіп-қ онуғ а қ ажетті жү к кө лік арбаларынан бастап, мал шаруашылығ ының кө птеген ә дістерін игерді. Ұ лы Жібек жолының саясат пен дипломатия тұ рғ ысындағ ы жетістіктері ө те кө п. Қ ытай империясымен кө шпелі ү йсін, қ аң лы, орта ғ асырдағ ы тү рік тілдес мемлекеттер арасындағ ы байналыс нығ айды. Ұ лы Жібек жолының қ аншалық ты маң ыздылығ ын осы жолдың маршрутымен қ азіргі таң да «Батыс Қ ытай – Батыс Еуропа» магистралының салынуынан кө руге болады. «Батыс Қ ытай – Батыс Еуропа» маршруты біздің еліміздің территория аумағ ымен жү ріп ө туі «Ұ лы Жібек жолы» бойында сол заманда еліміз аумағ ында мекендеген мемлекеттердің осы жол арқ ылы Шығ ыс пен Батысты жақ ындастыруда саяси дипломатиялық маң ызды рө л атқ арғ андығ ын кө реміз.

27. «Қ астерлі мекен – Тү ркістан»

Тү ркістан Қ азақ стандағ ы қ ала. ^[2]. Облыс орталығ ына дейінгі қ ашық тық: 225 км^[1]. Тү ркістан – V-VІ ғ асырларда іргетасы қ аланғ ан. Есім ханнан бастау алып, XІV-ХVIIІ ғ асырларда Қ азақ хандығ ының астанасы болғ ан. Оң тү стік Қ азақ стан облысында орналасқ ан. ХІV ғ асырда Ақ сақ Темір іргетасын қ алағ ан Қ ожа Ахмет Ясауи кесенесі бар. Бұ л қ алада Қ ожа Ахмет Ясауи ө зінің уағ ызшылық қ ызметін жү ргізген. Кесене аумағ ында Қ аз дауысты Қ азыбек би, Абылай хан, Есім хан, Хақ назар хан, Тә уке хан, Қ анжығ алы қ арт Бө генбай батыр тағ ы басқ алар жерленген Қ аланың іргетасы біздің заманымыздың 1-мың жылдыктың бас кезінде каланғ ан. Археологтар Тү ркістан қ аласының тарихы терең де жатқ анын дә лелдеп отыр. Тү ркістан қ аласының айналасындағ ы аймақ та тас дә уірі ескерткіштері — Шоқ тас, Қ ошқ орғ ан бұ л ө ң ірде ә уелгі адам кем дегенде 550 мың жыл бұ рын мекен еткенін кө рсетеді. Біздің заманымыздан бұ рынғ ы 1-мың жылдық тан Тү ркістан қ аласы тө ң ірегінде Қ азақ станның басқ а да ө ң іріндегідей Андронов мә дениетін жасаушылар тұ рғ ан. Тү ркістанның ежелгі аты — Ясы. Археологтар ертедегі Ясының орны қ азіргі Кү лтө беге сә йкес келетінін дә лелдеп отыр. 7—12 ғ асырлар- да Тү ркістан тө ң ірегі Шауғ ар ө ң ірі атанғ ан. Бұ л ө ң ір Тү рік қ ағ анатына қ арады. 9 ғ асырда қ арлұ қ тар мен оғ ыздардың қ ол астында болды. Бұ л ө ң ірге 809-819 жылы аралығ ында Хорасан билеушісі ә л-Манун, 10 ғ асырдың соң ында саманилік билеуші Наср жаулаушылық жорық тар жасағ ан. 12 ғ асырдың 1-ширегінде қ идандар шабуылынан Шауғ ар қ ұ лағ аннан кейін, Ясы ө лкенің орталығ ына айналды. Қ ожа Ахмет Ясауи осында келіп қ оныс тепкен кезде атақ -даң қ қ а бө ленді. Қ ожа Ахмет Ясауи қ айтыс болғ аннан кейін оның қ абірі басына мазар тұ рғ ызылды. Ол касиетті орын деген атқ а ие болды. Қ аланың Ұ лы Жібек жолының бойында, Дешті Қ ыпшақ пен Орта Азияның аралығ ында болуы, географиялық жағ дайдың қ олайлылығ ы, сонымен бірге адамдардың мазарғ а тө уө п етуі, сауданың қ ызу жү руі елді мекеннің ө ркендеуіне ық пал етті. Ясы қ аласы туралы деректер 13 ғ асырда жарык кө рген Киракос Гандзакенцидің " Армения тарихы" атты ең бегінде кездеседі. Бұ л ең бекте Ясы қ аласы Асон деген атаумен берілген. Ясы атауы 14 ғ асырдан бастап тарихи шығ армалардың беттерінде жиі кө ріне бастады. Шараф ә д-Дин Ә ли Йездидің хабарларына қ арағ анда, 1388 жылы Ясыны Тоқ тамыстың ә скерлері талқ андап, тү рік тайпаларының қ асиетті мекеніне айналғ ан Қ ожа Ахмет Ясауи мазарын тонайды. Ә мір Темір Тоқ тамысты талқ андағ аннан кейін жаулап алғ ан олжаның бір болігін Қ ожа Ахмет Ясауи кесенесін салуғ а жұ мсайды. Ясы орта ғ асырларда Орта Азия ғ имараттары ү рдісі бойынша дамыды: қ амал, шахристан, рабад қ алыптасты. 15 ғ асырдың 1-жартысында Шараф ә д-Дин Ә ли ИездиЯсыны шағ ын елді мекен болды деп атап кө рсетсе, ал 16 ғ асырда Рузбехан Исфахани " Михманнаме-и Бухари" атты шығ армасында Ясыны былайша суреттейді: " Аса қ асиетгі Қ ожаның сағ анасы орналасқ ан Ясы қ аласы ө рісі кең ә рі қ ұ нарлы жер, Тү ркістан аймағ ының орталығ ы. Ясы қ аласына тауарлар мен қ ымбат бағ алы заттар жеткізеді де, сол жерде оларды сату басталады. Сондық тан ол кө пестердің тең -тең жү ктерін шешіп, саяхатшылар тобын ор елге аттандыратын орын болды". 15—17 ғ асырларда зираттың тө ң ірегіне ақ сү йектер кү мбездері салынып, олардың ішіндеРабига Сұ лтан Бегім (15 ғ), Есімхан (17 ғ.) кү мбездері ерекше маң ызды болды. 1579 жылы Ясы қ аласы Ақ назар ханның иелігіне айналды. Тү ркістан Есім ханнан бастап Қ азақ хандығ ының орталығ ы болды. Сол кезден Ясы қ аласы Тү ркістан деп атала бастады. 18 ғ асырда жоң ғ ар шапқ ыншылық тары каланы қ ұ лдыратып жіберді. 1819—64 жылы Тү ркістан Қ окан хандығ ының қ ол астына қ арады. Сол кезең де Тү ркістан қ аласының аумағ ы 10 гектарғ а жуық болды. Оны балшық тан соғ ылғ ан қ амал қ оршап тұ рды. Қ абырғ ада 12 мұ нара мен 4 қ ақ па болғ ан. 19 ғ асырдың 60-жылдары Тү ркістанда 20-ғ а жуық мешіттер, 2 медресе, базар, 22 су диірмені, 5 мың дай тұ рғ ыны болды. 1864 жылы 11 маусымда Тү ркістанды Ресей ә скерлері жаулап алды. 1872 жылдан уездік қ ала аталды. 20 ғ асырдың басында Тү ркістан 1400 гектардай жерді алып жатты. 1903 жылы Тү ркістанда темір жолы вокзалы салынды. 1908 жылы 3616 ү й, 41 мешіт, 2 класты қ алалық училище, қ ыздар училищесі, 1 медресе, 23 мектеп, 2 шіркеу болғ ан. Қ ала халқ ы 1910 жылы 15236 адам болды. Ө неркә сіп жә не сауда орындарынан 1912 жылы мақ та тазалайтын, 10 май шайқ айтын, 8 сабын қ айнататын, кірпіш зауытттары, 15 су диірмені жұ мыс істеді. 1918 жылы 6—9 каң тар аралығ ында Тү ркістанда Сырдария облысы қ азақ тарының съезі етті. Съезде Сырдария облысының Алаш автономиясына қ осылу моселесі каралды. Онда Сырдария қ азақ тары Алаш автономиясына қ осылғ ан жағ дайда Тү ркістан қ аласы Алаш астанасы болады деген шешім кабылданды. Тү ркістан қ аласы 1928 жылдан Тү ркістан ауданының ә кімшілік орталығ ы. Қ алада жө ндеу-механик, мақ та тазалау, жем, кірпіш зауыттары, темір-бетон бұ йымдарын шығ аратын, тұ рмыс қ ажетін ө тейтін комбинаттар т.б. кә сіпорындар жұ мыс істейді. Саттар Ерубаев мұ ражайы қ ызмет кө рсетуде. 1991 жылы " Ә зіреті Сұ лтан қ орық -мұ ражайы" ашылды. Тү ркістанда орта білім беретін мектептерден баска, арнаулы білім беретін оқ у орындары бар.

28. «Таза болса табиғ ат – аман болар адамзат»

Табиғ атты қ орғ ау- біздің парызымыз

Табиғ аттың ғ ажайып ә семдігін кө з алдына елестете отырып, ө зің бір керемет сезімге бө ленесің. Табиғ аттың бар ә семдігін, бар кереметін, оның ә рбір ә серін сө збен де, жазумен де жеткізу оң ай емес. Оның керемет кө рінісі жаның ды тербетеді. Бұ лттары аппақ мақ тадай, шө птері жасыл кілемдей тө селген.

Табиғ ат - тіршілік кө зі. Оның ә рбір ә сері адам ө мірінде ү лкен роль атқ арады. Аяулы табиғ атсыз осы ғ аламда ө мір сү ру, тіршілік ету мү мкін емес еді. Жыл мезгілдерінің ө згеруі де, табиғ атты одан ә рі ә серлейді. Ә р жыл мезгілі ә р қ илы. Тө рт жыл мезгілі бізге тө рт тү рлі ғ ажайып кү йін сыйлайды. Таудан сарқ ырап ақ қ ан ө зеннің айналасында ө ксіген оттай жанғ ан жануарларды кө рудің ө зі керемет кө рініс емес пе?! Бау-бақ шада ө скен жеміс-жидектердің иісі мұ рын жарады. Жайқ алып ө скен тү рлі гү лдер кө зге ө з кереметтігін сыйғ а тартады. Аспаннан кү ннің кө зі тү скенде, жердің жү зі қ уана қ ыбырлайды. Кө лдер қ ойнын ашса, қ аң қ ылдап оғ ан қ ұ стар қ онар.

Табиғ ат жайлы ө негелі сө здер, мақ алдар мен ө лең - жырлар да аз емес. Оның керемет ә семдігін жырлағ ан, суреттеп жазғ ан ақ ындар баршылық. Табиғ ат кө ркемдігін ө з ө лең -шумақ тарында жырлағ ан ақ ындардың қ атарында Абай Қ ұ нанбайұ лы («Жаз!, «Кү з», «Қ ыс»), Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров («Шілде»), Қ асым Аманжолов («Дауыл»), Ыбырай Алтынсарин («Ө зен») сияқ ты ақ ындарды атауғ а болады.

Тү гелдей ашшы жаң бырғ а, - деп Қ адыр Мырзағ али атамыз ә сем табиғ атты жырлады. Табиғ ат кө ркемдігін ақ қ ағ аз бетіне тү сірген ақ ындарымыз оның қ ұ діретін білген. Сол ө лең жолдарын болашақ ұ рпақ қ а, яғ ни бізге қ алдырып отыр.

Біздің ә рбір басқ ан қ адамымыз, ә рбір істеген ісіміз табиғ атқ а байланысты болғ андық тан, оның біздің ө мірімізде ерекше орын алуы сө зсіз. Бірақ, адамзаттың кейбір істері табиғ атқ а кері ә сер етуде. Оның кері ә сері біздің денсаулығ ымызғ а да зиян келтіреді.

Табиғ атты қ орғ ау- табиғ атты аялау ә р адамның міндеті. Ү лкен- кіші ә рдайым оны таза ұ стап, қ ұ рмет тұ ту қ ажет. Оның бізге қ аншалық ты қ ажет екені баршамызғ а мә лім.