Лттық мейрамдар

Адам баласының тіршіліктегі негізгі мақ саты тек ең бек етіп, ө мірге қ ажетті материалдық байлық ты жасап, отбасын қ ұ рып, ұ рпақ ө сірумен шектелмейді. Олар қ оғ ам қ ұ рып, ө зінің мә дениетін, ө нерін, салт-дә стү рін дамытып, ұ лт болып қ алыптасады.Егер де жеке адамның ө мірі табиғ аттың заң ы бойынша шектеулі болса, ұ лттың ө мірі қ аншалық ты ұ зақ болуы, сол ұ лтты қ ұ райтын адамдардың ө мір сү ре білу қ абілетіне байланысты. Ал, ұ лт болу ү шін оның – тілі, діні, салт-дә стү рі, мә дениеті, ө нері болуғ а тиіс. Сол ұ лттың осындай басты белгілері сақ талып, ә рі қ арай дамитын болса, оның ұ лттық санасы қ алыптасып, ол ө зінің ұ лттық мемлекетін қ ұ руғ а негіз болады. Осындай ұ зақ мерзімді даму процесінде ә рбір ұ лттың басынан ө ткерген елеулі тарихи уақ иғ алар, оның ө мір салтына байланысты қ алыптасқ ан салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рып, ырым-жоралар ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жалғ асып, ол сол ұ лттың ә р кез есіне алып, атап ө тіп отыратын ұ лттық мейрамына айналады.

Қ азақ халқ ының да тарихи даму барысында қ алыптасқ ан ө зіне тә н ұ лттық мейрамдары болды. Ол мейрамдар қ азақ халқ ының кө шпенді ө мір салтына байланысты табиғ аттың маусымдық тө рт мезгіліне тура келеді. Себебі қ азақ тар негізінен кө шпенді мал шаруашылығ ымен айналысқ андық тан, олардың кү нделікті тұ рмыс-тіршілігі табиғ атқ а ө те жақ ын болды. Сол себепті қ азақ тар ауа-райының қ олайлығ ына байланысты ө здерінің ұ лттық мейрамдарын атап ө тіп, онда тү рлі ұ лттық ө нерлерін кө рсетіп, ұ лттық ойындарын ө ткізіп отырды. Атап айтқ анда ол мейрамдар – Наурыз, Қ ымызмұ рындық, Мизам, Соғ ымбасы деп аталды.

Біз халқ ымыздың салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рып, ырым-жораларын сараптап, ой елегінен ө ткізу арқ ылы, ата-бабаларымыздың ө мірге кө зқ арасын, дү ниетанымын, наным-сенімін, тыныс- тіршілігін кө реміз жә не келер ұ рпағ ына қ андай ү лгі-ө неге, ақ ыл-ө сиет, асыл мұ ралар қ алдырғ анын білеміз. Келер ұ рпақ тың міндеті, сол ата-бабасынан қ алғ ан алтын қ азынаны жетілдіріп, дамытып, кү нделікті ө мір салтында қ олданысқ а енгізу. Тек сондай жағ дайда ғ ана ұ лтымыздың рухани мә дениетін сақ тап, оны ә рі қ рай жетілдіре аламыз. Егер де біз ұ лт ретінде тарихи қ алыптасқ ан тө л мә дениетімізді кү нделікті тұ рмыста кең інен пайдалансақ, бұ л біздің ұ лттық санамыздың қ алыптасуына оң ә сер етіп, жас ұ рпақ тың дү ниетанымының, ө мірге кө зқ арасының, мінез-қ ұ лқ ының дұ рыс дамуына себебін тигізеді.

31. Ә бу Наср ә л-Фараби (870-950) – Аристотелден кейін дү ниежү зі білімі мен мә дениетінің екінші ұ стазы атанғ ан данышпан, энциклопидист ғ алым. Оның мұ сылманша толық аты жө ні Мұ хаммед ибн Мұ хаммед ибн Узлағ Тархани. Туғ ан жері – Сырдария бойындағ ы ерте заманда тү ркі халық тарының орталығ ы болғ ан Отырар қ аласы. Отырарды арабтар «Фараб» деп атағ ан. Қ ай жерден шық қ анын білдіру ү шін аты-жө ніне ө зінің туғ ан мекенінің атауын тіркейтін сол заманның дә стү рімен ұ лы ұ стаз Фараби аталғ ан. Махмұ д Қ ашқ ари «Диуани лұ ғ ат ат-тү рк» атты ең бегінде Фараб қ аласының тү рікше аты – «Қ арышоқ ы» деп кө рсетеді.

Ә л-Фараби заманында бү кіл Орта Азия мен Тү ркістан aраб халифатының ық палында болғ ан. Соғ ан байланысты қ ала халқ ы сауда саттық мә селесінде ислам қ алыптасып, дамуына зор ү лес қ осқ ан араб, парсы, тү ркі тілдерін қ атар қ олданғ ан. Соның ішінде рухани, ғ ылыми тіл араб тіл болғ ан. Сондық тан осы қ алада сауат ашып, осы қ алада білімге, ғ ылымғ а деген қ ұ марлығ ы оянғ ан Ә л-Фарабидің осы ү ш тілді жетік білуі заң дылық еді. Ол кейін білім-ғ ылым іздеп, кө п жерді аралайды. Ақ ыры сол кезде ә лемнің ғ ылым дү ниесінің орталығ ы болғ ан Бағ дадқ а келіп, сонда тұ рақ тап қ алады. Сoл кездің ә йгілі ғ алымдарымен кездесіп, олармен сырлас болады. Грек, латын, санскрит жә не басқ а тілдерді ү йренеді.

Ол ө з заманындағ ы дамығ ан ғ ылым салаларының бә ріне, ө неріне ө зіндік ү лес қ осып, елеулі із қ алдырады. Одан қ алғ ан ғ ылыми ең бектердің ө зінің саны жү зден астам. Сол ең бектерді ғ ылым салаларына қ арай бө летін болсақ, олар мынандай: астрономия, астрология, математика, логика, музыка, медицина, табиғ ат ғ ылымдары, социология, лингвистика, поэзия риторика, философия болып келеді.

ХХ ғ асырдың екінші жартысынан бері қ арай Қ азақ стан ғ алымдары да ұ лы ұ стаздың бай мұ расын жинап, зерттеп тануғ а ө з ү лестерін қ оса бастады. Қ азір Қ азақ стан Ғ ылым академиясының кітапханасында Ә л-Фарабидің елу шақ ты ең бегі бар. Олардың ішінде басқ а тілге аударылмағ ан, ғ алымдар арасында осы кү нге дейін белгісіз болып келген: «Алмагеске тү сініктеме», «Геометриялық сызық тар жасаудың ә дістері», «Астрология», «Китаб ә л-мусики ә л-кабир» секілді ә рқ айсысы бір-бір ғ ылымның шың ын кө рсететін аса ірі туындылары бар. Мұ ның сыртында соң ғ ы жылдары Қ азақ станның Иранда алғ ашқ ы Тө тенше жә не Ө кілетті елшісі болғ ан ғ алым Мырзатай Жолдасбеков тауып ә келіп, Алматыдағ ы Ә л-Фараби атындағ ы ұ лттық университеттің кітапханасына тапсырғ ан Ә л-Фарабидің қ олжазбалары ө з алдына бір пара қ азына. Олардың кө шірмесі (он ү ш қ олжазба) бү гінде Еуразия ұ лттық университетінің Отырар кітапханасында сақ таулы.
Ө мірінің соң ына қ арай Ә л-Фараби Мысыр, Шам, Халеб қ алаларында болып, ақ ырында Шам шахарында келіп, сонда тұ рақ тайды. Осында қ айтыс болады. Оның денесі Шам шахарының Кіші қ ақ па (Баб ас-Сағ ир) жағ ындағ ы зиратқ а қ ойылады.

Ә л-Фарабидің ісін жалғ астырғ ан, ғ ылымғ а берілген шә кірттері кө п болғ ан. Олардың ішінен, ең алдымен, Орта Азияның ұ лы ғ алымы Ә бу Ә ли ибн Синаның (Авиценна) есімін атауғ а болады. Кейінгі кездегі шығ ыс ғ алымдары оларды бө ліп жармай «Қ ос Фараби» деп те атайды. Сондай-ақ ең бектері ұ лы ұ стаз ең бектерімен сабақ тасып жатқ ан ұ лы ғ алымдар - Беруни, Бозжани, Омар Һ айямдар да ө здерін Ә л-Фарабидің шә кірттеріміз деп есептеген.

32. «Ұ лттық қ ұ ндылық тар»

Айналамыздағ ы ағ айын ұ лттарғ а қ арасаң ә рқ айсысының қ адір тұ тар қ ұ ндылық тары бар, ә рі оны ұ лт байлығ ы, берекесі, айнасы ретінде кө з қ арашығ ындай сақ тап қ адір тұ та қ астерлейді.

Қ азіргі уақ ытта бізге жетіспей жатқ аны ө зіміздің қ азақ и ө мір тіршілігіміз бен шығ ыстық дү ниетанымдағ ы ұ лттық мектебімізді қ ұ ру. Тә рбие мектебі болып табылатын қ азақ тың мақ ал-мә телдері мен аң ыз-ә ң гімелері дү ниежү зілік тә жірибеде батыстық ұ ғ ымдармен сә йкес келе бермейтіні анық.. Қ азақ и дү ниетанымның ө зегі –адамшылық. Қ азақ: «Жаным-арымның садағ асы», «Дү ние- қ олдың кірі», «Туғ ан елім болмаса, тумай-ақ қ ойсын Кү н мен Ай», «Кісі елінде сұ лтан, болғ анша, ө з елінде ұ лтан бол», -деп, еліне деген ің кә рлік сезімін қ алыптастырады.

Жатқ а еліктеу – ө зін-ө зі қ ор санау. Бұ л ұ лттық санасы жетілмеген елде болатын кө рініс. Ұ лттық мектептің ү лгісін қ алыптастыруды ұ лттық сана мен қ азақ и кісілікті жан дү ниесін қ алыптастыру арқ ылы, ә лемдік ө ркениетке ене аламыз. Ә лемдік ө ркениет бұ л – мә дениеттердің бір-біріне кірігуі ғ ана емес, ә р халық мә дениетінің ө з болмысын сақ тай отырып, ә р халық тың ө зін-ө зі танып-білуі, ө ркениетті елдер арасында тең дә режеге жетуі.

Ә р бала –Алланың ата-анағ а тартқ ан сыйы, табиғ аттың ғ ажайып қ ұ былысы десек, ә р баланың мү мкіндігі жоғ ары- тө мендігіне қ арамастан, ө зінше тұ лғ а ретінде тануымыз жө н. Оның шығ армашылық, даралық қ асиетін дамытуғ а, қ иялын шарық татуғ а ұ мтылып, баланың ә р жастағ ы рухани ө згерісі, табиғ и тілегін ескеруіміз керек.

Ұ лттық мә дениет шә кіртті адамгершілікке, парасаттылық қ а, жақ сы қ асиеттерге тә рбиелейді. Жұ мысты ұ йымдастыра білу мә дениетіне дейін бә рі қ ұ нды. Нағ ыз азамат би билеу, ә н айту, сө йлеу, жазу, білім жинау, киіну, тамақ тану мә дениеті, қ арым-қ атынас, тіл мә дениеті тағ ы басқ а мә дениеттерден хабардар болып, білмегенін мең геруі жә не осылардың бә рі ең алдымен ұ лттық мә дениетті игеруден басталатынын білуі қ ажет. Қ азақ станның дамуына ү лес қ осатын, ә лемдік ө ркениетке кө терілетін білімді де мә дениеті, парасатты, денсаулығ ы мық ты азамат тә рбиелеп шығ ару-қ оғ ам, ұ стаздар мен ата-аналар қ ауымының бү гінгі таң дағ ы бағ а жетпес міндеті, сондық тан қ азақ халқ ының ұ лттық мә дени қ айта ө ркендеуі жағ дайында жеткіншек ұ рпақ ты халық дә стү рлері арқ ылы тә рбиелеудің маң ызы зор.

Сондық тан ұ лттық қ ұ ндылық тарды тә лім-тә рбиенің тү п қ азығ ына айналдыру маң ызды іс. Ә р халық ө зінің жас ұ рпағ ын қ айырымды, адал, ү лкенді қ ұ рметтейтін, ержү рек, ар-ожданы мол болып ө ссе дейді жә не бұ л мә селені ө зінің тұ рмыс-салтына байланысты шешіп те келеді.

33.

34.

35. «Қ азақ тың ұ лттық тағ амдары, ұ лттық сусындары туралы шағ ын мә лімет»

Қ азақ ө те қ онақ жай халық. Қ онақ тың алдына барлық т ә тті тағ амды қ ойғ ан. Бұ л дә стү р ұ рпақ тан — ұ рпақ қ қ а жалғ асуда. Қ азақ халқ ы асты ө те жоғ ары бағ алағ ан, ә рі қ астерлей білген. «Ас-адамның арқ ауы», «Ас атасы — нан», «Жаман ауруғ а —жақ сы ас» деп халық тегін айтпағ ан. Асқ а байланысты салт-дә стү рлер: қ онақ асы, табақ тарту, сарқ ыт, асар, т.б. Ырым бойынша дастарқ анғ а қ ойылғ ан дә мнен ауыз тимей кетуге болмайды. Қ азақ дастарқ анына ұ ннан, сү ттен, еттен жасалғ ан тағ амдар қ ояды.

Қ азақ тың ұ лттық тағ амдарының ішінде еттің орны ерекше. Eт дә мділігімен жә не ө зінің қ ұ рамындағ ы адам организміне пайдалы белоктық заттармен қ ұ нды. Ү лкен тойларда, тағ ы басқ а жиындарда мал сойылып, меймандарғ а табақ тартылады. Алуан турлі қ уырдақ, қ азақ ша ет, бұ қ па, кө мбе, сырбаз секілді тағ амдар дастарқ анымыздың қ адірін арттыра тү седі.

Ұ лт тағ амдарының негізі болып табылатын сү ттің орны бө лек. Сү т тағ амдарын халық бір сө збен «ақ» деп атайды. Сү ттен қ ымыз, шұ бат, қ атық, малта, май, ірімшік, қ ұ рт, сү збе, қ аймақ, айран сияқ ты тағ амдар жасағ ан.

Сү т тағ амдарының қ асиеті мол, ә рі денсаулық қ а пайдалы.